Świadczenia emerytalno-rentowe dla górników

W Polsce, górnicy jako jedyna grupa zawodowa w ramach powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych miała, i zachowała nadal, specjalne uprawnienia (przywileje), niezależnie od zasad regulujących funkcjonowanie pozostałych emerytur z tego systemu.

Uprzywilejowanie to odbywa się – mimo różnych uzasadnień – kosztem pozostałych ubezpieczonych. Jak zauważył zaś R. Garbiec [2009, s. 105], przywileje te są w istocie wynikiem skuteczności protestów społecznych tej grupy zawodowej w latach poprzedzających kolejne wybory parlamentarne.

Protesty te (w latach 1999 - 2006) miały bowiem na celu przyznanie dodatkowych uprawnień dla ubezpieczonych górników w porównaniu do właśnie pozostałych ubezpieczonych.

Uzyskane uprawnienia czy też przywileje dotyczą nie tylko korzystniejszych warunków przy nabywaniu prawa do emerytury, ale także sposobu obliczania jej wysokości oraz określenia katalogu prac zaliczanych do pracy w górnictwie.

Efekt jest taki, że w przynajmniej teoretycznie spójnym systemie emerytalnym, zakładającym wygasanie wcześniejszych emerytur, wprowadzono w istocie – dla tej grupy osób – odrębny system emerytalny⁵⁷.

W opinii górników za zachowaniem status quo przemawiają w szczególności ciężkie i szkodliwe warunki, w jakich wykonują swoją pracę, a także jej fizyczna trudność oraz ponoszone ryzyko wypadkowe i chorobowe [Majer i Nowak 2012, s. 63].

W tej grupie zawodowej występuje również podział uprawnień uzależniony od daty urodzenia, ale ponadto – górnicy mają prawo do przechodzenia na emeryturę bez względu na wiek, jeżeli spełniają określone wymagania, co do czasu pracy w górnictwie.

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w obecnym kształcie pozwala zatem górnikom przechodzić na emeryturę bez względu na wiek i zajmowane stanowisko po 25 latach pracy, pod warunkiem, że jest ona wykonywana stale pod ziemią i w pełnym wymiarze godzin.

W praktyce jednak nie oznacza to jeszcze, że każdy górnik musi pracować ćwierć wieku pod ziemią, żeby przejść na emeryturę. W systemie emerytalnym górników funkcjonuje bowiem pojęcie równorzędnej pracy górniczej⁵⁸. Dzięki niemu, możliwe jest przyznanie górniczej emerytury górnikom pracującym w kopalniach już po ukończeniu przez nich 55 lat życia (a nawet wcześniej).

Osoba ubiegająca się o emeryturę górniczą musi jednak udowodnić, że posiada okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczanymi do pracy górniczej jako co najmniej 20 letni dla kobiet i 25 letni dla mężczyzn,

57 Premier Donald Tusk w swoim expose wygłoszonym w Sejmie, w dniu 18.11.2011r., zapowiedział reformę emerytur górniczych w Polsce. Stwierdził „Jeśli chodzi o uprzywilejowane warunki przechodzenia na emeryturę w górnictwie, będziemy proponowali utrzymanie tych przywilejów wyłącznie dla tych, którzy pracują bezpośrednio przy wydobyciu we wszelkiego rodzaju kopalniach. Oni dzisiaj dysponują specyficznym, im precyzyjnie dedykowanym przywilejem. I te powinny być zachowane. Natomiast niektórzy korzystający z pewnych szczególnych uprawnień do emerytur górniczych tego lub podobnego typu, a którzy nie pracują bezpośrednio przy wydobyciu, będą mogli skorzystać z emerytur przejściowych tak, aby pozostali jak najszybciej mogli wejść do systemu powszechnego”, https://www.premier.gov.pl/files/pliki/20111118_expose.pdf, [dostęp: 10.08.201]. Zapowiedziana reforma do dnia dzisiejszego nie znalazła szczęśliwego finału.

58 Zgodnie z art. 50c, ust. 2, pkt 1i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – za pracę równorzędną z pracą górniczą uznaje się:

 zatrudnienie na stanowiskach, wymagających kwalifikacji inżyniera lub technika w zakresie górnictwa w urzędach górniczych, jeżeli zatrudnienie jest związane z wykonywaniem czynności inspekcyjno-technicznych w kopalniach, przedsiębiorstwach górniczych, pod warunkiem uprzedniego przepracowania w kopalniach i przedsiębiorstwach górniczych co najmniej 10 lat pod ziemią na odkrywce w kopalniach siarki lub węgla brunatnego, a także w kopalniach otworowych siarki albo na stanowiskach dozoru lub kierownictwa ruchu,

 zatrudnienie przy innych pracach, nie dłuższe niż 5 lat, do których pracownicy wykonujący uprzednio pracę pod ziemią, przeszli w związku z likwidacją kopalni, zakładu górniczego.

w tym nie mniej niż 10 lat pracy górniczej pod ziemią. Ponadto, że nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego albo też, że złożyła wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na nim, (za pośrednictwem ZUS), na dochody budżetu państwa.

Możliwe jest również przyznanie górniczej emerytury po ukończeniu „tylko” 50 lat. Warunkiem jednak otrzymania świadczenia z ZUS jest wówczas udowodnienie, że ma się co najmniej 25 lat (w przypadku mężczyzn) i co najmniej 20 lat (w przypadku kobiet) pracy górniczej liczonej z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczanymi do pracy górniczej, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej.

B. Wiktorowska dostrzega [2014, s. B 10], i to, iż osoby zatrudnione pod ziemią nie tylko mogą wcześniej przejść na emeryturę, bowiem także właśnie dla nich każdy rok pracy może być korzystniej przeliczany.

Praktycznie więc, jeśli górnik wykonuje pracę na stałe i w pewnym wymiarze czasu pracy, to każdy rok jego pracy na dole w kopalni ulega zwiększeniu o przelicznik 1,5 (12 miesięcy pracy górnika zaliczane jest do emerytury jako 18 miesięcy).

Według przelicznika 1,4 jest przeliczany każdy rok pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, (np. przy budowie szybów) wykonywanej częściowo na powierzchni i częściowo pod ziemią. Jeszcze korzystniej, bo z użyciem przelicznika 1,8, jest przeliczana praca ratowników górniczych oraz osób zatrudnionych bezpośrednio przy urobku węgla na przodku.

Przelicznik 1,2 jest natomiast stosowany za każdy rok pracy wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, np. przy odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego lub przy wykonywaniu robót górniczych dla kopalń siarki i węgla brunatnego.

Liczbę emerytur i rent realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wobec górników i członków ich rodzin oraz wysokość tych świadczeń w badanych latach, prezentują dane tabeli 27 i rysunek 20.

Tabela 27. Świadczenia emerytalno-rentowe górników realizowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w latach 2003 – 2013

Rok Emerytury i renty górnicze ogółem (w tys. osób) Liczba emerytów (w tys. osób) Wysokość emerytury (w PLN) Pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy (w tys. osób) Wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy (w PLN) Pobierający rentę rodzinną (w tys. osób) Wysokość renty rodzinnej (w PLN) 2003 295,8 163,5 2 419,84 52,9 2 195,24 79,4 1 812,56 2004 302,4 171,2 2 494,61 50,6 2 259,81 80,6 1 863,47 2005 307,8 178 2 515 75 48 2 298,50 81,8 1 898,38 2006 312,7 186,8 2 656,58 43,2 2 515,90 82,7 2 035,26 2007 319,3 194 2 708,74 41,5 2 574,92 83,8 2 079,77 2008 322,9 198,5 2 937,35 39,8 2 845,11 84,6 2 267,24 2009 324,7 201,2 3 147,88 38 3 063,05 85,5 2 431,78 2010 324,5 201,9 3 336,40 36,3 3 236,43 86,3 2 561,47 2011 325 203,3 3 487,46 34,8 3 366,88 86,9 2 662,25 2012 325,6 204,8 3 598,01 33,3 3 481,33 87,5 2 753,03 2013 325,9 206,3 3 770,43 31,8 3 638,87 87,8 2 872,17 Źródło: opracowanie własne. Dane dla okresu 2003-2013 pochodzą z publikacji Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych świadczeniach z zabezpieczenia społecznego. IV kwartał [ZUS, 2004 - 2014 ].

Rysunek 20. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno – rentowych górników realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w latach 2003 – 2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 27.

Dane zawarte w tabeli i na rysunku jednoznacznie wskazują też, iż np. w 2013r., w Polsce było niespełna 325,9 tys. osób pobierających emerytury i renty górnicze. Najwyższy odsetek świadczeniobiorców, tj. 63,3% stanowiły osoby pobierające emeryturę „górniczą”. Rentę z tytułu niezdolności do pracy pobierało 9,8%, a rentę rodzinną 26,9% świadczeniobiorców.

Przeciętna emerytura „górnicza” w 2013r. wyniosła 3 770,43 PLN, podczas gdy średnia dla wszystkich emerytów w naszym kraju, pobierających świadczenie w ZUS to niespełna 2 tys. PLN.

Z przytoczonych danych ZUS wynika także, że emerytury dla 206,3 tys. górników „tylko” w roku 2013 kosztowały polskiego podatnika 9,3 mld. PLN [ZUS 2014].

Zakład wydał w 2013r. na świadczenia dla niespełna 5 mln osób – 117 mld. PLN., co oznacza, że 4,2 % górników emerytów dostaje 8% tej kwoty.

Osoby pobierające renty z tytułu niezdolności do pracy mogły się natomiast „pochwalić” – w 2013r. – przeciętnym świadczeniem w wysokości 3 638,87 PLN.

Dużo gorzej wyglądała jednak sytuacja osób pobierających rentę rodzinną. Ich przeciętne świadczenie w 2013r. wyniosło „tylko” 2 872,17 PLN i było o 67,2% wyższe, niż pozostałych beneficjentów tego świadczenia, których płatnikiem był ZUS.

Powyższe dane pokazują, że górnicy w Polsce to grupa zawodowa ciesząca się zdecydowanie najwyższymi świadczeniami emerytalno-rentowymi⁵⁹.