Obok wspomnianych systemów emerytalnych, w Polsce istnieje osobny system zabezpieczenia społecznego dla sędziów i prokuratorów.
Od 1 stycznia 1998r., sędziowie i prokuratorzy zostali wyłączeni z systemu ubezpieczenia społecznego na mocy ustawy z dnia 28 sierpnia 1997r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw81. W konsekwencji zostali objęci osobnym systemem zabezpieczenia społecznego, który jest w całości finansowany z budżetu państwa.
Zamiast bowiem prawa do emerytury oraz renty, sędzia (prokurator) po osiągnięciu 65 lat, ale też w przypadku zaistnienia pewnych ryzyk społecznych (choroba i utrata sił) nabywa prawo do uposażenia w stanie spoczynku82.
Istnieje możliwość wcześniejszego przejścia w stan spoczynku ( na wniosek) – po ukończeniu 55 lat życia przez kobietę lub 60 przez mężczyznę i przy posiadanym stażu pracy wynoszącym odpowiednio 25 lub 30 lat [Grodzicki 2012, s. 357].
Sędziowie i prokuratorzy po przejściu w stan spoczynku nie otrzymują emerytur czy rent, ale uposażenie w wysokości 75% wynagrodzenia pobieranego na ostatnio zajmowanym stanowisku.
Podobnie, jak w przypadku służb mundurowych, jest to stopa zastąpienia praktycznie nieosiągalna dla osób ubezpieczonych w powszechnym systemie emerytalnym.
Dodatkowo wypłacane uposażenie podwyższane jest stosownie do zmian wielkości wynagrodzeń zasadniczych wciąż czynnych zawodowo sędziów i prokuratorów.
80 W tym przypadku decyduje przychód deklarowany, a nie przychody faktycznie osiągane. Deklarowana, bowiem podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy) jest zawsze niższa od kwoty, po przekroczeniu której emerytura lub renta są zmniejszane (70% kwoty przeciętnego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy). W praktyce emerytom i rencistom prowadzącym działalność gospodarczą zmniejszenie pobieranych świadczeń emerytalno-rentowych raczej nie grozi. Ponadto świadczeniobiorcy prowadzący firmę nie muszą opłacać składki na ubezpieczenia społeczne (jest to dobrowolne). Obowiązkowa dla nich jest tylko składka na ubezpieczenie zdrowotne.
81 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 1997r., nr 124, poz. 782.
82 Stan spoczynku to kategoria prawna wprowadzona do polskiego prawa w odniesieniu do sędziów w artykule 180 Konstytucji z 1997r., a dla prokuratorów ustanowiona na zasadzie analogii w przepisach dotyczących ustroju prokuratury (Dz. U. 1997r., Nr 124, poz. 782).
W razie śmierci sędziego lub prokuratora w stanie spoczynku członkom jego rodziny spełniającym warunki do uzyskania renty rodzinnej, w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, przysługuje „uposażenie rodzinne” w wysokości:
dla jednej osoby uprawnionej – 85%; dla dwóch osób uprawnionych – 90%;
dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95%
- uposażenia jakie otrzymywałby sędzia (prokurator) w stanie spoczynku.
Liczbę beneficjentów uposażenia w stanie spoczynku oraz uposażenia rodzinnego sędziów w latach 2003-2013 prezentuje tabela 33.
Tabela 33. Liczba osób pobierających uposażenie w stanie spoczynku i uposażenie rodzinne sędziów w latach 2003– 2013 (wg stanu na 31.12)
Świadczeniobiorcy: Rok
Ogółem Pobierający uposażenie
w stanie spoczynku Pobierający uposażenie rodzinne
2003 1 051 759 292 2004 1 164 849 315 2005 1 284 951 333 2006 1 439 1 071 368 2007 1 571 1 175 396 2008 1 670 1 249 421 2009 1 772 1 324 448 2010 1 927 1 492 480 2011 2 121 1 611 510 2012 2 302 1 764 538 2013 2 424 1 842 582
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych udostępnionych przez Departament Sądów, Organizacji i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości Ministerstwa Sprawiedliwości w dniu 12.06.2014r.
Z danych w niej zawartych wynika wprost, iż na koniec 2013r. odnotowano 2424 osoby (o 5,3% więcej niż w roku poprzednim) pobierające świadczenie w ramach zabezpieczenia społecznego sędziów w stanie spoczynku i członków ich rodzin.
Dodajmy, iż z tego 582 osoby pobierały uposażenie w stanie spoczynku, zaś 2424 – uposażenie rodzinne.
Dane prezentowane na rysunku 26, pokazują, iż resort sprawiedliwości na realizację wypłat przyznanych sędziom uposażeń w stanie spoczynku, oraz członkom ich rodzin – uposażeń rodzinnych przeznaczył w 2013r. kwotę 218 474 tys. zł. – tj. o 27 536 tys. zł. więcej niż w roku poprzednim (wzrost o niespełna 15%).
Rysunek 26. Wydatki resortu sprawiedliwości w zakresie sędziowskiego stanu spoczynku w latach 2003 – 2013
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 33.
Z danych ewidencyjnych Prokuratora Generalnego RP (tabela 34) jednoznacznie wynika, iż w roku 2013 wzrosła liczba osób pobierających uposażenie w stanie spoczynku i uposażenie rodzinne prokuratorów – o 54 osoby w stosunku do roku poprzedniego i o 809 w porównaniu z 2003r.
Na koniec 2013 roku 1631 prokuratorów pobierało uposażenie w stanie spoczynku, zaś 577 osób było beneficjentami uposażenia rodzinnego, przysługującego po zmarłych prokuratorach będących w stanie spoczynku.
Tabela 34. Liczba osób pobierających uposażenie w stanie spoczynku i uposażenie rodzinne brutto prokuratorów w latach 2003 – 2013
Świadczeniobiorcy: Rok
Ogółem Pobierający uposażenie
w stanie spoczynku Pobierający uposażenie rodzinne
2003 1 399 990 409 2004 1 485 1 041 444 2005 1 552 1 082 470 2006 1 652 1 185 494 2007 1 785 1 272 523 2008 1 855 1 308 547 2009 1 906 1 342 564 2010 1 988 1 425 563 2011 2 071 1502 569 2012 2 154 1 584 570 2013 2 208 1 631 577
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych udostępnionych przez Biuro Prokuratora Generalnego w dniu 01.07.2014 r.
Dane przedstawione w kolejnej tabeli wskazują, iż w 2013r. Prokuratora Generalna dokonała w skali miesiąca wypłaty 116 prokuratorom uposażenia w stanie spoczynku. Przeciętna miesięczna kwota wypłaconego uposażenia wynosiła niespełna 12 700 PLN i była wyższa o 11% w stosunku do roku poprzedniego. W tym samym okresie 37 osób otrzymywało uposażenie rodzinne, w wysokości 8 137,23 PLN, które w porównaniu do 2012r. wzrosło o 705,92 PLN (tj. o 9,5%).
Tabela 35. Świadczenia emerytalno-rentowe realizowane przez Prokuratora Generalnego RP, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2010 – 2013
Rok Wyszczególnienie 2010* 2011 2012 2013 Świadczeniobiorcy ogółem 146 151 155 53 Pobierający uposażenie w stanie spoczynku 115 117 120 116 Wysokość uposażenia w stanie spoczynku (w PLN) 10 796,53 11 462,33 11 430,23 12 679,50 Pobierający uposażenie rodzinne 31 34 35 37 Wysokość uposażenia rodzinnego (w PLN) 7 191,60 7 485,49 7 431,31 8 137,23 * – od 31 marca 2010 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych udostępnionych przez Biuro Prokuratora Generalnego w dniu 01.07.2014 r.
3.7. Konkluzje
W Polsce funkcjonuje równolegle szereg odrębnych systemów emerytalnych działających na różnych zasadach. Najwięcej osób objętych zabezpieczeniem społecznym funkcjonuje w ramach systemu obsługiwanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych według tzw. „nowych zasad”, co oznacza, że dla większości osób urodzonych po 1949r. emerytura jest wypłacana po osiągnięciu wieku emerytalnego, zaś jej wysokość zależy od sumy odprowadzonych w przeszłości składek, które podlegają ewidencji w dwóch podsystemach – repartycyjnym („solidarnościowym”) systemie ZUS oraz kapitałowym OFE.
Obok powszechnego systemu emerytalnego w naszym kraju funkcjonują „branżowe” systemy emerytalne dotyczące licznych grup społecznych obejmujących osoby „uprzywilejowane”, tj. górników, rolników, mundurowych oraz prokuratorów i sędziów. W tych grupach obowiązują bezspornie inne zasady co do naliczania wysokości emerytur, niższego wieku emerytalnego czy też korzystniejszych
przeliczników za lata pracy, co w skutkach oznacza, że w większości ich świadczenia emerytalne są o wiele wyższe niż te, które wyznacza powszechny system emerytalny. Niewątpliwie przy tym, służby mundurowe są przykładem próby ograniczania
przywilejów emerytalnych – w Polsce w ostatnim czasie. Zmiana dokonana w ustawach emerytalnych służb mundurowych w rzeczywistości doprowadziła do wydłużenia czasu aktywności zawodowej, upoważniającego do pobierania wcześniejszego świadczenia.
Liczba wypłaconych świadczeń emerytom i rencistom wojskowym w 2013r. wzrosła o 16,5% w stosunku do 2003 roku. W tym samym okresie ogólna liczba emerytów i rencistów, pobierających świadczenia z ZUS, zwiększyła się o 2,5%, zaś w KRUS uległa zmniejszeniu o 29%. Powyższe dane wskazują na systematyczne zwiększanie się liczby emerytów i rencistów wśród „byłych wojskowych”, znacznie bardziej dynamiczne niż ogólne zwiększanie się liczby beneficjentów świadczeń emerytalno-rentowych, które związane jest z procesem starzenia się polskiego społeczeństwa. Przeciętna miesięczna emerytura wojskowa, wypłacana przez resort obrony narodowej
w 2013r. wyniosła 3 236,59 PLN, podczas, gdy średnia dla emerytów w Polsce pobierających to świadczenie w ZUS to 1 970,39 PLN, z KRUS – 1 153,87 PLN, natomiast dla beneficjentów emerytur górniczych – 3 770,43 PLN. Z kolei, przeciętna miesięczna wojskowa renta inwalidzka w roku 2013 ukształtowała się na poziomie 3 051,01 PLN i była ponad dwa razy wyższa od średniej dla ogółu rencistów z ZUS, prawie trzy razy wyższa od rencistów z KRUS, ale o niespełna 17% niższa od średniej dla górników. Natomiast średnia wojskowa renta rodzinna w analogicznym okresie miała wysokość 2 688,47 PLN, przy 2 872,17 PLN dla „górniczych” rent rodzinnych, 1 717,68 PLN dla rent rodzinnych, których „płatnikiem” jest ZUS i 1 203,94 PLN dla rent rodzinnych wypłacanych przez KRUS.
Grupą „szczególnie” uprzywilejowaną w Polsce są sędziowie i prokuratorzy, którzy po przejściu w stan spoczynku nie otrzymują emerytur czy rent, ale uposażenie w wysokości 75% wynagrodzenia pobieranego na ostatnio zajmowanym stanowisku. Podobnie, jak w przypadku służb mundurowych, jest to stopa zastąpienia praktycznie nieosiągalna dla osób ubezpieczonych w powszechnym systemie emerytalnym.
157
ROZDZIAŁ 4
ANALIZA I OCENA FUNKCJONOWANIA WOJSKOWEGO SYSTEMU
EMERYTALNEGO NA PRZYKŁADZIE WIELKOPOLSKI W LATACH
2003 – 2013
4.1. Liczba i struktura świadczeniobiorców wojskowego organu emerytalnego