Zgodnie z definicją sformułowaną przez M. Żukowskiego [1997, s. 17], zabezpieczenie emerytalne to ogół zinstytucjonalizowanych źródeł zabezpieczenia dochodów na okres starości, które może się składać z systemów publicznych, zakładowych i indywidualnych. Podkreśla on pieniężny charakter zabezpieczenia emerytalnego, w odróżnieniu od zabezpieczenia (materialnego) w ogóle na starość, a które obejmuje również dochody rzeczowe i usługi socjalne.
Z kolei T. Szumlicz [2005, s. 241], mianem systemu zabezpieczenia emerytalnego określa istniejące rozwiązania instytucjonalne zmierzające – na ogół poprzez ustanowienie zasad gromadzenia oszczędności emerytalnych oraz dokonywania wypłat świadczeń emerytalnych – do zapewnienia uczestnikom systemu niezarobkowych środków utrzymania na okres starości.
Zabezpieczenie emerytalne stanowi jeden z elementów systemu zabezpieczenia społecznego, a ze względu na fakt, że jest on wyraźnie wyodrębniony pod względem przedmiotowym, również w odniesieniu do tego pojęcia używa się określenia „system emerytalny” [Chybalski 2009, s. 11].
Jak zauważa M. Góra [2003, s. 37], zasadniczym celem społecznym funkcjonowania systemu emerytalnego jest „zapewnienie dochodu wszystkim osobom objętym tym systemem na cały okres po zakończeniu aktywności zawodowej”.
W zależności jednak od konstrukcji systemu emerytalnego różny może być poziom owego dochodu, różne źródła jego finansowania i warunki, których spełnienie jest niezbędne do otrzymania świadczenia emerytalnego. M. Szczepański [2006, s. 11] podkreśla, że system emerytalny podobnie jak inne
dziedziny zabezpieczenia społecznego51 ma charakter zinstytucjonalizowany, zaś główną odpowiedzialność za jego funkcjonowanie ponosi państwo.
System emerytalny zaspokaja jednocześnie potrzeby ekonomiczne i psychologiczne. W pierwszym z wymiarów chodzi o realny dochód otrzymywany w postaci świadczeń emerytalnych, natomiast w drugim – o potrzebę bezpieczeństwa zaspokajaną z wyprzedzeniem poprzez świadomość posiadania uprawnień emerytalnych.
Podstawowym uwarunkowaniem funkcjonowania każdego systemu emerytalnego jest oznaczenie wieku emerytalnego. Ustalenie tego wieku na poziomie odpowiadającym warunkom każdego kraju jest niezmiernie ważne i może decydować o wydolności finansowej nie tylko samego systemu emerytalnego, ale również finansów publicznych państwa [Wiktorow 2011, s. 111].
Ustawowo określony wiek emerytalny, w praktyce nie oznacza jednak, że wszyscy przechodzą i będą przechodzili na emeryturę w tym właśnie wieku. Zwykle istnieją również odstępstwa w pojedynczym zakresie i dla niektórych grup zawodowych, chociaż jest ich coraz mniej.
Obok wieku, istotnym warunkiem, który trzeba spełnić aby otrzymać emeryturę, jest staż ubezpieczenia. Warunek ten może być traktowany albo jako:
okres ubezpieczenia; okres opłacania składki.
Staż ubezpieczenia powinien być tożsamy z okresem zatrudnienia. Bywa jednak, że stosowane są przeliczniki okresów zatrudnienia, które powodują, że rzeczywisty staż ubezpieczenia jest niższy niż przeliczeniowy52. Możliwe jest również włączanie do stażu ubezpieczenia różnych okresów, które co prawda nie są okresami zatrudnienia, ale premiowane są w ten sposób przez państwo w ramach realizowania polityki prorodzinnej, oświatowej itp. [Iwanicz-Drozdowska 2013, s. 186].
System emerytalny analizowany być może zwłaszcza w dwóch wymiarach: ekonomicznym i społecznym. Kluczowym i strategicznym zarazem celem każdego systemu świadczeń pieniężnych, w tym również systemu emerytalnego, jest zapewnienie jego skuteczności i administracyjnej wykonalności.
51 Zabezpieczenie społeczne to całokształt urządzeń i świadczeń publicznych zabezpieczających obywateli przed skutkami zdarzeń, które mogą pozbawić ich niezbędnych środków utrzymania [Salwa 1995, s. 311].
52 Dotyczy to m.in. sytuacji, kiedy uczestnicy systemu wykonują pracę o szczególnym charakterze lub w szczególnych warunkach ( żołnierze, piloci, górnicy itd.).
Tworząc składki i podatki konieczne do ich finansowania, należy ograniczać ich niekorzystne dla gospodarki skutki oraz negatywny wpływ na bodźce motywujące do pracy i na gromadzenie oszczędności [Barr 1991, s. 148].
M. Góra [2003, s. 204], wskazuje, iż „system emerytalny, w którym zobowiązania są właściwie określone i komunikowane uczestnikom w przejrzysty sposób, jest bardziej odporny na manipulowanie przy nim niż system podatkowy”.
W myśl art. 67 ust.1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zapewnia się każdemu polskiemu obywatelowi prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy, ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Do kompetencji ustawodawcy, należy zatem stanowienie prawa, odpowiadającego założonym celom politycznym oraz gospodarczym, jak również przyjmowanie optymalnych rozwiązań prawnych, które będą najlepiej służyły realizacji tych celów.
Rolą także polskiego państwa jest stwarzanie obywatelom stabilnego systemu emerytalnego, który winien być wydajny, mieć niewielkie koszty oraz gwarantować odpowiednio wysoką tzw. stopę zastąpienia53. Powinien być też możliwy do utrzymania, tzn. być takim, który nie będzie zbytnio obciążał składką pracodawcy i pracownika, a jednocześnie nie trzeba będzie do niego dopłacać z budżetu państwa.
Zgodnie z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 stycznia 2010 roku54, ustawodawca może swobodnie modyfikować wysokość świadczeń oraz przesłanki ich uzyskania – pod warunkiem poszanowania istoty prawa do zabezpieczenia społecznego.
W Polsce świadczenia emerytalne i rentowe wypłacane są z dwóch głównych systemów ubezpieczeniowych: powszechnego oraz rolniczego. Odrębnie funkcjonują ponadto systemy zaopatrzeniowe: służb mundurowych, sędziów i prokuratorów.
Każdy z tych systemów funkcjonuje zasadniczo według odrębnych zasad i dotyczy innej grupy osób. Systemy te oparte są bowiem na różnych zasadach opłacania składek i wypłacania świadczeń. Wspólne są natomiast zasady waloryzacji świadczeń.
Podstawowe różnice systemów emerytalnych obowiązujących w Polsce obrazuje rysunek 16.
53 Stopa zastąpienia – stosunek pierwszej emerytury do ostatniej pensji.
54 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 stycznia 2010r. Sygn. akt SK 41/07. 107
System powszechny System rolniczy System mundurowy
Rysunek 16. Podstawowe różnice pomiędzy systemami emerytalnymi w Polsce
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz Ustawy z dnia 10 grudnia 1993r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.
Największy, powszechny system emerytalny, wypłaca emerytury i renty dla niemal 82% emerytów i rencistów. Z systemu rolniczego wypłacane są świadczenia dla 13,6% świadczeniobiorców. Pozostali beneficjenci otrzymują świadczenia z systemów zaopatrzeniowych (rysunek 17).
Do końca grudnia 2017r. rolnicy oraz domownicy ubezpieczeni w KRUS mają: prawo do wcześniejszego
zakończenia aktywności odowej w wielu 55 lat (kobieta) i 60 lat (mężczyzna), jeśli legitymują się 30 latami składkowymi, pod warunkiem zakończenia
aktywności zawodowej.
Prawo do emerytury mają: Powołani do zawodowej służby
wojskowej przed 01.01.2013r. pracownicy;
samozatrudnieni oraz
osoby prowadzące firmę; prawo do emerytury – 15 lat służby;
zaw osoby, które ukończyły
podniesiony wiek emerytalny (w zależności
od daty urodzenia – maksymalny 67 lat);
możliwość przejścia na emeryturę wcześniej niż osoby w powszechnym systemie emerytalnym; świadczenie emerytalne ustalane na podstawie ostatniego uposażenia; posiadający minimalny
okres zatrudnienia 25 lat (w przypadku kobiet ten staż będzie osiągnięty po 31 grudnia 2021r.);
prawo do maksymalnej emerytury w wysokości 75%;
opłacający za siebie składki lub za których pracodawca odprowadzał składki emerytalne wynosząca 19,52% podstawy wymiaru. brak potrącania z uposażenia składek. Powołani do zawodowej służby
wojskowej po 31.12.2012r. prawo do emerytury: 55 lat życia i 25 lat służby;
możliwość przejścia na emeryturę 12 lat wcześniej niż osoby w powszechnym systemie emerytalnym; ustalone świadczenie na podstawie uposażenia z wybranych kolejnych 10 lat; prawo do maksymalnej emerytury w wysokości 75%; brak potrącania z uposażenia składek. 108
Rysunek 17. Emeryci i renciści według różnych systemów
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ZUS, KRUS, MON, MSWiA, Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego.