Udział polskich żołnierzy na misjach poza granicami kraju datuje się na 1953 rok, kiedy to Polska rozpoczęła nadzór nad zawieszeniem broni między Koreą Północną a Koreą Południową. Polscy żołnierze przez sześćdziesiąt lat wchodzili w skład misji rozjemczych lub nadzorujących, stabilizacyjnych, humanitarnych i pokojowych ONZ, OBWE i UE a także mających mandat NATO. Łącznie w misjach od 1953 roku wzięło udział ponad 100 tys. żołnierzy, pracowników i funkcjonariuszy.
„Pokojowe” jednak, nie zawsze znaczyło spokojnie i bezpiecznie. Niemal w każdej misji traciliśmy żołnierzy. Dane statystyczne resortu MON potwierdzają, że podczas wykonywania zadań służbowych poza granicami kraju zginęło 120 „uczestników misji”.
Jak zauważa B. Politowski [Kurier Weterana nr 1, s. 19-20] mimo, że żołnierze polskiej armii bronią światowego pokoju to pierwszy akt regulujący ich pobyt poza granicami kraju uchwalono dopiero w 1998r. Wówczas to 19 lutego ogłoszono ustawę o zasadach użycia Sił Zbrojnych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej.
Aktywna polityka zagraniczna Polski i udział polskich żołnierzy, ale także pracowników wojska w licznych operacjach pokojowych i militarnych wymagała stosownej regulacji prawnej nadającej tej grupie odrębny status i związane z nim uprawnienia. Należało przecież pomóc weteranom w powrocie do pełnej kondycji fizycznej i psychicznej, po ranach
doznanych w trakcie pełnionej służby/odbywanej pracy na rzecz pokoju. Co ważne i istotne dla weteranów, aby za swoje poświęcenie i trud nie zostali wyrzuceni na margines życia społecznego z powodu posiadanego kalectwa.
Rząd i parlament polski, doceniając ich wysiłek przygotował odrębną ustawę, którą posłanka J. Zakrzewska47 [Kurier Weterana nr 2, s. 5] definiuje jako „zadośćuczynienie dla uczestników misji narażających życie dla naszego kraju”. Z kolei zaś sekretarza stanu MON C. Mroczek [Kurier Weterana nr 1, s. 3] określa, iż „ustawa o weteranach działań poza granicami państwa wychodzi naprzeciw oczekiwaniom tych żołnierzy, którzy pełnili służbę wojskową na misjach. Podstawowym celem tego aktu prawnego jest uhonorowanie i wsparcie osób biorących udział w działaniach poza granicami Polski” i dalej „ jest jednocześnie zwieńczeniem procesu tworzenia systemu pomocy dla żołnierzy powracających z misji”.
Przyjęta przez posłów 19 sierpnia 2011r. ustawa o weteranach działań poza granicami państwa wypełniła istniejącą od dziesięcioleci lukę prawną48, określiła beneficjentów ustawy i stanowi zadośćuczynienie oczekiwaniom polskich uczestników misji.
Zdaniem J. Seidlera [Biuletyn Informacji Publicznej MON 2014] celem wprowadzenia nowych uregulowań wynikających wprost z ustawy było:
zapewnienie weteranom – uczestnikom należnego podziękowania za udział w działaniach poza granicami państwa mających na celu utrzymanie pokoju na świecie, przez nadanie im odrębnego statusu;
zapewnienie pomocy w przystosowaniu do życia i pracy osobom poszkodowanym; związanie zakresu wsparcia z rzeczywistymi potrzebami wynikającymi
z doznanego uszczerbku na zdrowiu;
zapewnienie spójności pomiędzy istniejącymi przepisami regulującymi uprawnienia osób poszkodowanych.
Z mocy prawa, umożliwiono też uczestnikom zagranicznych misji wojskowych (zarówno żołnierzom, jak i pracownikom wojska), uzyskanie statusu weterana lub weterana poszkodowanego, a także wiele uprawnień do których zaliczyć można m.in.:
prawo pobytu w domu weterana;
47 J. Zakrzewska (posłanka Platformy Obywatelskiej, wiceprzewodnicząca sejmowej Komisji Obrony Narodowej, przewodnicząca polskiej delegacji Zgromadzenia Parlamentarnego NATO) w rozmowie z Małgorzatą Schwarzgruber – „Wzór poświęcenia” – Kurier Weterana nr 2, http://do.wp.mil.pl/z/do-pliki/rozne/2014/09/KURIER_nr2.pdf,[ dostęp:10.01.2015].
48 W II Rzeczypospolitej mianem weteranów określano uczestników powstań styczniowego i listopadowego oraz Wiosny Ludów.
prawo do korzystania z bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej w przypadku urazów i chorób nabytych w trakcie działań poza granicami państwa;
przyznanie przez szefa resortu zapomogi weteranowi – żołnierzowi, (który ukończył 65 lat) i weteranowi poszkodowanemu – żołnierzowi (bez względu na wiek), a znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej. Zapomoga przyznawana jest na pokrycie wydatków na zakup leków, środków opatrunkowych, na dojazdy do zakładów opieki zdrowotnej na zabiegi medyczne i rehabilitacyjne, na usługi pielęgnacyjne, a także na zaspokojenie potrzeb bytowych;
uzyskanie pomocy finansowej na naukę w szkole ponadgimnazjalnej, studia I i II stopnia, studia magisterskie i podyplomowe;
nabycie prawa do dodatku dla weterana (o którym mowa w Rozdziale 4);
uprawnienia honorowe (prawo do asysty honorowej w czasie pogrzebu na terytorium Polski, wojskowej odznaki honorowej „Za Rany i Kontuzje”, prawo do otrzymania bezpłatnego umundurowania);
zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania, poniesionych w związku z udziałem w uroczystościach organizowanych przez ministra obrony narodowej lub dowódców jednostek wojskowych, na które weteran (weteran poszkodowany) został zaproszony w charakterze uczestnika działań poza granicami państwa;
pierwszeństwo w zatrudnianiu w jednostkach podległych lub nadzorowanych przez MON.
Świadczenia otrzymywane przez weteranów oraz weteranów poszkodowanych49 są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych.
Dane ewidencyjne MON (udostępnione przez DPI MON) jednoznacznie wskazują, iż do końca listopada 2014 roku wydano 10 636 decyzji o statusie weterana i 555 o statusie weterana-poszkodowanego. Z możliwości ubiegania się o pomoc finansową na naukę skorzystało do tej pory 97 osób, ponadto:
49 Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa – weteranem działań poza granicami państwa może być osoba, która przez co najmniej 60 dni brała udział w działaniach poza granicami państwa w ramach misji pokojowej lub stabilizacyjnej, kontyngentu policyjnego lub Straży Granicznej, grupy ratowniczej Państwowej Straży Pożarnej, wypełniała zadania Biura Ochrony Rządu lub zapewniała bezpieczeństwo państwa. Z kolei art. 3 ustawy wskazuje, iż status weterana poszkodowanego uzyskuje osoba, która w działaniach poza granicami państwa doznała uszczerbku na zdrowiu (uległa wypadkowi lub zachorowała, ale zarówno wypadek, jak i choroba muszą mieć związek z tymi działaniami), i z tego powodu przyznano jej świadczenie odszkodowawcze.
42 weteranom i weteranom poszkodowanym powyżej 65. roku życia przyznano zapomogi;
123 osobom zwrócono koszty udziału (przejazd i zakwaterowanie) w uroczystościach organizowanych przez ministra obrony narodowej lub dowódców jednostek wojskowych;
113 innym (stan na czerwiec 2014r.) wypłacono dodatek weterana poszkodowanego. Na koniec czerwca 2014r. w jednostkach MON zatrudnionych było 36 osób, którym przyznano pierwszeństwo w zatrudnieniu w jednostkach podległych lub nadzorowanych przez MON.
Przyznawany na mocy ustawy status weterana lub weterana poszkodowanego to również możliwość uzyskania specjalistycznej opieki medycznej, w tym opieki psychologicznej. Ze statystyk resortu obrony narodowej wynika, że od stycznia do końca listopada 2014r. z leczenia – poza kolejnością − urazów i chorób nabytych podczas wykonywania zadań poza granicami państwa skorzystały 223 osoby, a 14 weteranów jest poddawanej terapii długotrwałej, której ram czasowych nie określono50.
Z kolei na same tylko zapomogi dla weteranów – żołnierzy, resort MON w latach 2012-2014 przeznaczył 1 200 tys. PLN [Decyzja budżetowa MON na rok 2012, 2013, 2012-2014]. 2.8. Konkluzje
Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji trzech rodzajów misji: zagwarantowania obrony państwa i przeciwstawienia się agresji zbrojnej, wspierania podsystemów ochronnych w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomocy społeczeństwu, udziału w procesie stabilizacji międzynarodowej, w tym w międzynarodowych działaniach z dziedziny zarządzania kryzysowego. W misji obrony państwa mieści się również wypełnianie funkcji militarnego odstraszania, poprzez demonstrowanie gotowości do obrony siłami utrzymywanymi w czasie pokoju oraz gotowości do ich mobilizacyjnego rozwinięcia w razie wojny. Ich struktura, dyslokacja, skład oraz wyposażenie wynikają bezpośrednio ze specyfiki
50 W dniu 21 grudnia 2014r. w Warszawie przy ulicy Puławskiej 6A, prezes Rady Ministrów Ewa Kopacz w towarzystwie wicepremiera, ministra obrony narodowej Tomasza Siemoniaka dokonała uroczystego otwarcia Centrum Weterana Działań poza Granicami Państwa. Nowo otwarta instytucja ma być ośrodkiem, w którym zarówno sami weterani, jak i ich bliscy oraz rodziny żołnierzy i pracowników wojska poległych podczas służby poza granicami kraju będą mogli uzyskać pomoc, wsparcie i poradę, np. w postaci konsultacji prawnych i psychologicznych w zakresie nurtujących ich problemów.
przypisanych im zadań oraz konieczności zapewnienia zdolności operacyjnych, umożliwiających wykonywanie zadań w stanie pokoju, kryzysu i wojny.
Udział Wojska Polskiego w zagranicznych misjach pokojowych i stabilizacyjnych rozpoczął się w 1953 roku, kiedy to działając w ramach Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych misja wojskowa Sił Zbrojnych RP (do 1989 roku PRL) rozpoczęła nadzór nad zawieszeniem broni między Koreą Północną a Koreą Południową. Jak zauważa G. Ciechanowski [2009, s. 11], Wojsko Polskie było jedyną armią Układu Warszawskiego tak często i aktywnie uczestniczącą w różnego rodzaju misjach pokojowych na świecie. Udział w działaniach militarnych przyniósł za sobą niestety straty. W latach 1953 - 2014 zginęło 120 tego rodzaju „misjonarzy”, wielu zaś odniosło rany.
Zmieniająca się rzeczywistość wymusiła konieczność określenia na nowo zadań dla armii, dostosowując je do standardów demokratycznego państwa i potrzeb wynikających z jego polityki obronnej. Procesy związane z przygotowaniem armii do nowej rzeczywistości politycznej, społecznej i gospodarczej wymagały jednocześnie głębokich zmian w strukturze kadry zawodowej. Rezygnacja z poboru do zasadniczej służby wojskowej, stworzyła podwaliny pod utworzenie armii całkowicie zawodowej. Spowodowała też utworzenie nowego wzoru instytucjonalnego stanowisk służbowych w postaci trzech korpusów: oficerów zawodowych – tworzących trzon armii, podoficerów i szeregowych zawodowych. Liczba żołnierzy zawodowych w ciągu badanego okresu systematycznie rosła i w 2013r. była wyższa od wielkości z roku 2003 o blisko 24 tys. (wzrost o 32,8% w porównaniu z 2003 rokiem). Pełne zaś „uzawodowienie” naszej armii, spowodowało stałe obniżanie się liczby żołnierzy zawodowych przynależnych do korpusu oficerów zawodowych (z 41,16% w 2003r. do niespełna 21% w 2013r. ogółu żołnierzy zawodowych). Liczebność podoficerów zawodowych w 2013r. nieznacznie wzrosła do prawie 37%, przy czym należy zaznaczyć, że wzrost spowodowany był połączeniem – w roku 2004 – dwóch grup zawodowych tj. chorążych i podoficerów, w jedną grupę zawodową – podoficerów. Udział żołnierzy należących do korpusu szeregowych zawodowych, w ogólnym stanie osobowym żołnierzy zawodowych zwiększył się z 1,96% w roku 2004 do 42,77% w 2013r. Jak z tego w wynika, podstawę w naszej armii stanowił korpus szeregowych.
Żołnierze zawodowi pełnią służbę i pracę swoją wykonują na podstawie stosunku służbowego, który nie jest stosunkiem pracy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy,
lecz niepracowniczym, administracyjnym stosunkiem zatrudnienia. Stosunek służbowy żołnierza służby stałej powstaje w drodze powołania na podstawie dobrowolnego zgłoszenia się do służby, zaś stosunek służbowy żołnierza służby kontraktowej – w drodze powołania na podstawie kontraktu zawartego między osobą, która dobrowolnie zgłosiła się do tej służby, a właściwym organem. Każdy żołnierz (mężczyzna, jak i kobieta) powołany do zawodowej służby wojskowej, jest wyznaczony na odpowiednie stanowisko służbowe, które lokuje go zarazem w hierarchii służbowej jednostki organizacyjnej i z określonymi dla tego stanowiska atrybutami, którymi są: nazwa, stopień etatowy, wymagania kwalifikacyjne, opis stanowiska, grupa uposażenia, korpus osobowy, grupa osobowa.
Analizując system wynagradzania naszej armii stwierdzić należy, że podstawowym elementem wynagradzania, motywującym do podejmowania służby i zajmowania wyższych stanowisk służbowych jest uposażenie zasadnicze, którego wysokość była zróżnicowana i uzależniona od rangi zajmowanego stanowiska, zakresu wykonywanych zadań służbowych, ponoszonej odpowiedzialności i wymaganych kwalifikacji. W realiach rzeczywistości ostatnich lat, uposażenie zasadnicze żołnierza zawodowego zaczynało się od 2 500 PLN brutto (szeregowy), a kończyło na poziomie 14 900 PLN brutto (generał na stanowisku Szefa Sztabu Generalnego WP). Wojskowi, oprócz uposażenia zasadniczego otrzymywali szereg dodatków i innych świadczeń pieniężnych, mających nie tylko spowodować wzrost zainteresowania zawodowa służbą wojskową, ale także zachęcić żołnierzy do pozostania w służbie i motywować ich do wzorowego wywiązywania się z powierzonych obowiązków służbowych oraz podnoszenia posiadanych kwalifikacji. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie żołnierzy zawodowych w 2013r. wynosiło 4 247 PLN brutto, przy czym – i co nie jest zaskoczeniem – najwięcej zarabiali generałowie a najmniej szeregowi. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie tych pierwszych wynosiło 14 294 PLN, a tych drugich 3 154 PLN brutto. Różnica w przeciętnych zarobkach najwyższych i najniższych stopniem żołnierzy wynosiła zatem 11 140 PLN. Należy również pamiętać o tym, że żołnierze zawodowi nie byli objęci powszechnym ubezpieczeniem społecznym. Oznacza to, że od ich wynagrodzeń nie były odprowadzane składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe. Żołnierze znajdują się więc w korzystniejszej sytuacji niż inni „pracownicy” gdyż ich
wynagrodzenie „na rękę” jest wyższe, niż w sytuacji gdyby te składki były opłacane i stanowi całkiem atrakcyjną perspektywę dla młodych ludzi.
W Polskiej armii, podobnie jak w armiach państw NATO, funkcjonował w badanym okresie system pozwalający na aktywizację żołnierzy zawodowych zwany „rekonwersją kadr” i będący swoistym odpowiednikiem outplacementu. Tylko w latach 2003-2013, z kasy resortu wydano ponad 42 miliony PLN korzystającym z możliwości przekwalifikowania zawodowego, jako formy aktywizacji przygotowującej ich do funkcjonowania na „cywilnym” rynku pracy i przyczyniającej się do znalezienia satysfakcjonującego zatrudnienia. Dane ewidencyjne MON pozwoliły zwrócić uwagę na znaczne zróżnicowanie (w liczbie wydanych decyzji na przekwalifikowanie zawodowe), w poszczególnych korpusach żołnierzy zawodowych. I tak, spośród 12 263 wydanych decyzji, w latach 2009-2013 – 67 % dotyczyło podoficerów zawodowych, zaledwie 3,1% szeregowych, zaś niespełna 30% oficerów.