Źródła i główne idee polskiego nacjonalizmu – rozważania wstępne

Źródeł polskiego nacjonalizmu, podobnie zresztą jak i socjalizmu należałoby poszukiwać w polskiej myśli patriotycznej. Ich wspólną podstawę ideową tworzył bowiem początkowo postulat walki o niepodległość. Pewnym prze-jawem tej wspólnoty był socjalistyczny rodowód wielu działaczy ruchu na-rodowo-demokratycznego, którzy jak pisał Józef Piłsudski – „nie uniknęli w swym rozwoju przejścia przez etap socjalistyczny”1. Na ich późniejszej de-cyzji związania się z ruchem narodowo-demokratycznym zaważyło między innymi niedocenianie przez socjalistów idei narodowej, eksponowanie aspi-racji społecznych oraz interesów grupowych, co w konsekwencji doprowa-dzić miało do dezintegracji narodu.

Ewolucja polskiej doktryny narodowo-demokratycznej od myśli patrio-tycznej w kierunku nowoczesnego nacjonalizmu dokonała się w stosunkowo krótkim czasie, bo zaledwie kilku lat. Trudno jednak w tej początkowej fazie doszukiwać się zrębów jakiegoś spójnego i całościowego światopoglądu. Za-pewne ideą przewodnią była – wywodząca się z poczucia krzywdy narodu pozbawionego suwerenności – troska o ratowanie polskiej tożsamości na-rodowej oraz umacnianie wszelkich jej przejawów, a później także obrona przed utratą tej tożsamości, zagrożonej przez innych – „niepolskich”, „nie rdzennych”. W 1887 roku z inicjatywy Zygmunta Miłkowskiego – byłego po-wstańca i członka Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego – doszło do utworzenia Ligi Polskiej, organizacji, która zdaniem większości historyków zapoczątkowała bezpośredni, polityczno-organizacyjny rodowód endecji2. W podstawowym dokumencie programowym „Ustawy Ligi Polskiej” stwierdzono, że zadaniem Ligi jest „przysposobienie i skupienie wszyst-1 J. Piłsudski, Jak zostałem socjalistą, Warszawa [b.r.w.] (Przedruk z miesięcznika

„Pro-mień” 1903, nr 8–9), s. 5.

kich sił narodowych celem odzyskania niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych na podstawie federacyjnej i z uwzględnieniem różnic narodowościowych, nie spuszczając z oka i tych dawnych części dawnej Rzeczpospolitej, co wcześniej od niej odpadły”3. Również w broszurze pióra Z. Miłkowskiego pt. Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym z 1886 roku, trudno doszukać się jakichkolwiek śladów idei nacjonalistycznej. Jej autor krytykował bowiem tzw. bierną obronę, nawołującą do „ucieczki spod sztandaru polskiego” i propagującą jedynie pracę organiczną oraz ubolewał nad coraz bardziej powszechnym zjawiskiem apatii społecznej, dotkliwym zwłaszcza wśród młodzieży4.

Jednak myśl polityczna, dotychczas wyrażana w formie patriotycznej pu-blicystyki, zaczęła przekształcać się stopniowo w programy powstających niemal równocześnie partii i ruchów politycznych o charakterze masowym. W tym samym czasie co Polska Partia Socjalistyczna (1893) z inicjatywy Romana Dmowskiego powstała Liga Narodowa. Awangardą tej organizacji stali się młodzi działacze (Dmowski, Balicki, Popławski), zaś starzy skupieni w emigracyjnej Lidze Polskiej na czele z Z. Miłkowskim podporządkowali się nowej organizacji. Można przyjąć, że był to początek procesu krystalizowania się nowej ideologii, która coraz bardziej oddalała się od pierwotnych założeń programowych Ligi Polskiej i ewoluowała ku nacjonalizmowi.

Najbardziej charakterystyczną cechą myśli politycznej tej formacji było uznanie interesu narodu polskiego za wartość nadrzędną5. Wyraz temu sta-nowisku dał Dmowski publikując w kwietniu 1893 roku broszurę pt. Nasz

patriotyzm, która zdaniem Romana Wapińskiego nie była tylko „kolejnym

manifestem wyrosłym z tradycji powstańczej lub pozytywistycznej, ale wstępnie zarysowaną, zwartą jednak wewnętrznie koncepcją walki o upo-wszechnienie idei narodu jako nadrzędnej w stosunku do innych”6. Zasadę naczelnej wartości narodu stopniowo rozwijano na łamach „Głosu” oraz zwłaszcza „Przeglądu Wszechpolskiego”, który począwszy od pierwszego numeru w lipcu 1895 przez kolejne jedenaście lat był bez wątpienia najważ-niejszym pismem obozu narodowo-demokratycznego7. Interes narodowy in-terpretowano w sposób skrajny, dowodząc, że swoisty egoizm narodowy jest prawem naturalnym każdego narodu, zaś Polacy w imię tych zasad powinni porzucić myślenie kategoriami etycznymi oraz wyzbyć się tolerancji wobec innych narodów. Jan L. Popławski pisał w 1896 roku na łamach „Przeglądu 3 Cyt. za: W. Pobóg-Malinowski, Narodowa Demokracja 1887–1918. Fakty i dokumenty,

Londyn 1998, s. 35.

4 Ibidem, s. 28.

5 Por.: R. Wapiński, Historia polskiej myśli politycznej XIX i XX wieku, Gdańsk 1997, s. 101.

6 Por.: idem, Narodowa Demokracja…, op. cit., s. 28.

7 Przegląd Wszechpolski. Narodowa Demokracja. Antologia myśli politycznej

„Przeglą-du Wszechpolskiego”, wstęp, wybór i oprac. B. Toruńczyk, Londyn 1983, s. 5; por. też

M. Białokur, Obraz Rusina/Ukraińca na łamach Przeglądu Wszechpolskiego, [w:]

Kra-ków–Lwów. Książki – czasopisma – biblioteki XIX i XX wieku, t. 6, cz. 2, red. J. Jarowiecki,

Wszechpolskiego”: „Naród, który silnie czuje swoją samoistność i ceni swoją godność, nie może być ani potulnym, ani ślamazarnie humanitarnym”8. Nato-miast Dmowski przyznawał, że endecja jest stronnictwem, dla którego naj-wyższą miarą w polityce jest interes narodowy, dobro „naszej rasy, samoistny rozwój naszej narodowej kultury”9.

Publicystyka i książki Popławskiego, Dmowskiego i Balickiego stworzyły podstawy ideowe polskiego nacjonalizmu. Szczególne znaczenie dla jego ewolucji miała opublikowana po raz pierwszy w 1902 roku na łamach „Prze-glądu Wszechpolskiego” książka Dmowskiego Myśli nowoczesnego Polaka, nazywana katechizmem nacjonalizmu polskiego. Choć Egoizm narodowy

wobec etyki Zygmunta Balickiego była chyba pracą o wyższych ambicjach

intelektualnych, znacznie jednak ustępowała broszurze Dmowskiego pod względem popularności. Wydaje się, że większa atrakcyjność pracy Dmow-skiego wynikała z całościowego ujęcia zasad ideologii nacjonalistycznej oraz wyrazistego przeciwstawienia dawnych zasad nowym, opartym na tezie o nadrzędności interesu narodowego10. Natomiast sam Dmowski w przed-mowie do kolejnego wydania książki, opublikowanego w 1904 roku, mając na uwadze krytyczne opinie, jakie wzbudziła, relatywizował jej znaczenie, oponował przeciw traktowaniu jej jako traktatu obejmującego całość zagad-nień. Pisał, że ma ona charakter par exellence osobisty, że „chciał tylko rzucić garść myśli, uwydatnić ich zarysy, częstokroć w sposób bardzo ostry, ażeby zmusić czytelnika do zatrzymania się nad nimi”11.

Zasadną wydaje się teza, że główne idee polskiego nacjonalizmu ukształ-towały się ostatecznie w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Ich analiza po-zwala na stwierdzenie, że polski nacjonalizm znamionował się własną specy-fiką. Równocześnie jednak większość jego podstawowych założeń była dość charakterystyczna dla pewnego „modelu” tej ideologii12. Modelu, którym wobec oczywistych trudności definicyjnych związanych z tym pojęciem można zastąpić skazane na niepowodzenie próby precyzyjnego określenia tego terminu13. Na model ten składać się mogą między innymi następujące 8 J.L. Jastrzębiec (J.L. Popławski), Z całej Polski, „Przegląd Wszechpolski” 1896, nr 2,

s. 35.

9 W naszym obozie. Listy do przyjaciół politycznych. Narodowiec (R. Dmowski), „Przegląd Wszechpolski” 1901, s. 23–31, cyt. za B. Toruńczyk, op. cit., s. 136–137.

10 R. Wapiński, Narodowa Demokracja…, op. cit., s. 39; por. też: idem, Roman Dmowski, Lublin 1998, s. 99.

11 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Lwów 1904, s. VII.

12 Taką propozycję przedstawił M. Waldenberg w książce pt. Narody zależne i

mniejszo-ści narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000,

s. 42.

13 O trudnościach związanych z interpretacją terminu nacjonalizm patrz między innymi: K. Kwaśniewski, O nacjonalizmie inaczej, „Sprawy Narodowościowe” 1996, t. 5, z. 1 (8), s. 72; J. Szacki, O narodzie i nacjonalizmie, „Znak” 1997, nr 3, s. 15; W. Bernacki, Galicyjskie

falsyfikowanie definicji nacjonalizmu, [w:] Myśl polityczna od historii do współczesności. Księga dedykowana profesorowi Markowi Waldenbergowi, red. B. Stoczewska, M.

założenia. Naród nie jest traktowany jako po prostu jedna ze zbiorowości ludzkich, lecz nadawany mu jest charakter wartości bezwzględnie najważ-niejszej. Strukturę wewnętrzną narodu cechować musi jednolitość i we-wnętrzna spójność. Jakiekolwiek przejawy dezintegracji odbierane są jako rezultat oddziaływania obcych i wrogich wpływów. Interesom narodu rozu-mianego jako całość muszą być podporządkowane interesy partykularne, nie tylko indywidualne, ale także grupowe. Interes narodu winien być realizo-wany za pomocą wszelkich środków z ekspansją terytorialną włącznie. Sto-sunki między poszczególnymi narodami oparte są nie na zasadach etycznych, ale na sile. Można je porównać do praw rządzących światem przyrody, gdzie toczy się nieustanna walka o byt i tylko silniejszy wygrywa. Każdy naród zna-mionuje się własną niepowtarzalną indywidualnością, strukturą psychiczną, charakterem. Rodzi to przekonanie o wyjątkowości własnego narodu, który w hierarchii narodów (a taka istnieje) zajmuje wyjątkową pozycję. Z tego założenia wypływa też właściwa wielu nacjonalistycznym doktrynom skłon-ność do idealizowania cech własnego narodu i jego kultury oraz wydoby-wania z przeszłości wydarzeń dowodzących wyjątkowości narodowej tra-dycji. Wszystko co obce traktowane jest jako coś gorszego. Niepowtarzalna indywidualność własnego narodu wymaga troski i pielęgnacji oraz ochrony przed zgubnymi wpływami z zewnątrz.

Główne idee formułowane przez czołowych przedstawicieli polskiego nacjonalizmu doskonale mieściły się w przedstawionym wyżej modelu tej ideologii. U podstaw endeckiej koncepcji walki narodowej leżało charaktery-styczne rozumienie suwerenności. Koncepcja ta opierała się na założeniu, że pełna suwerenność narodu może być osiągnięta dopiero wówczas, gdy naród poza odzyskaniem własnej państwowości będzie jedynym dysponentem za-sobów gospodarczych i dziedzictwa kulturalnego. Zgodnie z takim ujęciem kwestii suwerenności akceptowano konflikty narodowościowe, uznając je za proces naturalny, podobny zachodzącemu w przyrodzie zjawisku elimi-nacji słabszych gatunków. Popławski pisał w 1890 roku, że „każda polityka […] w stosunku do innych narodowości jest zaborcza, zawsze dążyć musi do zdobywania nowych terytoriów lub odzyskiwania utraconych”14.

Ten punkt widzenia znalazł swój wyraz w Programie Stronnictwa De-mokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim, którego fragmenty publi-kowane na łamach „Przeglądu Wszechpolskiego” w 1903 roku zawierały charakterystyczne dla ideologii nacjonalistycznej odniesienia do „obcych ży-wiołów” zamieszkujących rdzennie polskie terytoria. Pisano, że tam, gdzie „żywioły te wypowiadają walkę polskiemu, dążąc do uniemożliwienia mu

przemiany i istota filozofii politycznej, Warszawa 2007, s. 15–26; J. Bartyzel, Nacjonali-taryzm, [w:] Encyklopedia „białych plam”, t. 13, Radom 2003, s. 229–33; B. Anderson, Wspólnoty wyobrażeniowe. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu,

Kraków 1997; A.D. Smith, Nacjonalizm, Warszawa 2007; M. Zmierczak, Nacjonalizm jako

przedmiot badań historyka idei politycznych i prawnych, [w:] Doktryny polityczne i prawne u progu XXI wieku, red. M. Maciejewski, M. Marszał, Kolonia Limited 2002, s. 71; P.

Law-rence, Nacjonalizm. Historia. Teoria, tłum. P.K. Frankowski, Warszawa 2007, s. 9 i nast.

pracy kulturalnej na swoją rękę, do unicestwienia jego wpływów cywiliza-cyjnych, a nawet wyparcia go z zajmowanych siedzib, […] stronnictwo dąży do wszechstronnego osłabienia tych wrogich kierunków, przez zwalczanie bezwzględne nieuzasadnionych pretensji, przy jednoczesnym i tym energicz-niejszym wzmacnianiu na danym obszarze żywiołu polskiego i jego pracy cywilizacyjnej”15. W dokumentach programowych Narodowej Demokracji, a zwłaszcza wypowiedziach jej przywódców często pojawiało się znamienne dla nacjonalizmu rozumienie narodu oraz jego wyjątkowej misji cywiliza-cyjnej. Naród ujmowano jako „organizację społeczną, posiadającą wzorem ustrojów biologicznych wrodzoną skłonność zachowawczą, nakazującą jej nie tylko dążyć do możliwego przedłużenia swego bytu, lecz możliwego za-chowania jego form, stanowiących łącznie o indywidualności właściwego jej typu”16. Naród nie jest sumą jednostek, lecz jest „zbiorowością organiczną, posiadającą swoją budowę społeczną i powołaną do stanowienia odrębnej, terytorialnej indywidualności międzynarodowej”17. Jeszcze dobitniej myśl tę wyraził Dmowski w Myślach nowoczesnego Polaka, pisząc, że „przedmiotem nacjonalizmu nie jest pełen zakres swobód, które dawniej ojczyzną nazywano, lecz sam naród, jako żywy organizm społeczny, mający swą na podstawie rasowej i historycznej rozwiniętą odrębność duchową, swą kulturę, swe po-trzeby i interesy. […] Jednostka tu nie występuje jako walcząca o wolność je-dynie – głównym jej celem jest rozszerzenie zakresu narodowego życia, po-mnożenie materialnego i duchowego dobra, zdobycie dla całości społecznej, do której należy możliwie wysokiego stanowiska w szeregu ludów”18.

Poszukując cech, które mogłyby składać się na definicję narodu, ide-olodzy polskiego nacjonalizmu reprezentowali pogląd, że warunkiem sine

qua non istnienia narodu jest występowanie świadomości narodowej. Rasa,

język, wspólna tradycja historyczna czy terytorium nie stanowiły w ich prze-konaniu wystarczających przesłanek przesądzających o istnieniu narodu19. Trzeba przyznać, że nie byli w tym stanowisku odosobnieni. Wielu publi-cystów podejmujących problematykę narodowościową również uznawało występowanie świadomości narodowej za fundamentalny desygnat narodu. Wystarczy odwołać się tu do poglądów M. Szerera20 czy M. Handelsmana21. Podobny punkt widzenia prezentował też R. Rybarski jeden z czołowych ideologów Narodowej Demokracji, który pisał, że „pierwiastki przedmio-15 Cyt. za: B. Toruńczyk, op. cit., s. 121.

16 Z. Balicki, Zachowanie typu narodowego, „Przegląd Narodowy”, sierpień 1909, R. II, nr 8, s. 129–130; por. też: idem, Zasady wychowania narodowego, Warszawa 1909, s. 16.

17 Idem, Nacjonalizm a patriotyzm, „Przegląd Narodowy”, maj 1912, R. V, nr 5, s. 452; por. też: E. Bogusławski, Utworzenie się społeczeństwa polskiego, „Przegląd Narodowy”, li-stopad 1908, R. I, nr 11, s. 514.

18 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, op. cit.

19 J. Bartoszewicz, Co to jest naród, „Ateneum Polskie” 1908, t. 3, s. 136; por. też: R. ski, Jedność narodowa, [w:] Wybór pism, wybrał, wstępem opatrzył i oprac. R. Dmow-ski, Warszawa 1990, s. 63.

20 Por.: M. Szerer, Idea narodowa w socjologii i polityce, Kraków 1922, s. 19.

towe razem z pierwiastkiem narodowej świadomości składają się dopiero na naród. Nie ma narodu bez odrębnej świadomości”22. Wskazywaniu świa-domości narodowej jako podstawowego desygnatu narodu nie towarzyszyło najczęściej bliższe określenie tego pojęcia. W publicystyce narodowo-de-mokratycznej zwracano natomiast uwagę na pewne elementy, nadające świadomości narodowej jakby wyższą rangę i wyróżniające przez to naród od np. „skupienia etniczno-plemiennego”. Tymi elementami są: odrzucenie bierności, wspólnota działania w walce, pokonywaniu, zawładnięciu23. Dla narodowych demokratów istnienie nowoczesnego narodu, posiadającego własny „patriotyzm państwowy” wymagało wyrażenia się w formie państwa. „Skupienie ludzkie, które zdobyło się w ten lub inny sposób na samoistną organizację polityczną, które wywalczyło sobie swój własny byt historyczny, które przeszło przez ogniową próbę siły państwowej – takie skupienie jest narodem” – pisał Joachim Bartoszewicz24.

Jedną z głównych idei nacjonalizmu jest specyficznie ujmowana rola jed-nostki. Polscy przedstawiciele nacjonalizmu rolę jednostki interpretowali w sposób charakterystyczny dla tej ideologii. Ujmowali ją w kategoriach całkowitego podporządkowania narodowi, na jej ścisłym z nim zespoleniu, na traktowaniu wszystkich indywidualnych spraw przez pryzmat interesu ogólnonarodowego, bez względu na osobiste korzyści lub straty. Jednostka nie jest panem swego losu – pisał Z. Balicki25, a Dmowski stwierdzał, że pod-stawą funkcjonowania narodu powinien być niezależny od woli jednostek związek moralny, „sprawiający, że jednostka zrośnięta przez pokolenia ze swym narodem w pewnej szerokiej sferze czynów nie ma wolnej woli, ale musi być posłuszną woli zbiorowej narodu, wszystkich jego pokoleń, wyra-żającej się w odziedziczonych instynktach”26.

W typowy dla ideologii nacjonalistycznej sposób, przedstawiciele jej polskiego wydania interpretowali stosunki między narodami jako właściwą relacjom zachodzącym w świecie przyrody walkę o byt. Bazując na takim założeniu usprawiedliwiali siłę, uznając jej stosowanie za przejaw postępu i doskonalenia się narodu. Dmowski pisał: „[…] postęp społeczeństwa po-lega na ciągłych wysiłkach i osiąganych przez nie zmianach, […] tworzy się przez ciągłe współubieganie się między narodami, przez ciągłą walkę, w której tylko broń się doskonali, że walka jest podstawą życia. […] Narody, które przestają walczyć, wyrodnieją moralnie i rozkładają się”27.

Wskazane wyżej, a występujące i współcześnie dylematy interpretacyjne związane z wieloznacznie rozumianym terminem nacjonalizm, nie były – jak 22 Z. Rybarski, Naród, jednostka, klasa, Warszawa 1926, s. 176.

23 J. Bartoszewicz, op. cit., s. 137.

24 Ibidem, s. 138.

25 Z. Balicki, Zachowanie typu narodowego, „Przegląd Narodowy”, sierpień 1909, R. II, nr 8, s. 134.

26 R. Dmowski, Podstawy polityki polskiej (1905), „Przegląd Wszechpolski”, 1905, nr 7.

się wydaje – obce samym twórcom polskiej wersji tej ideologii. Dmowski przyznawał, że nigdy nie był zwolennikiem posługiwania się tym terminem, uznając go za „nieszczęśliwy i osłabiający wartość ruchu i myśli”28. Stąd też ideolodzy Narodowej Demokracji chętniej używali pojęcia „nowego patrio-tyzmu” dla odróżnienia od „starego”. Zbliżali się tym samym do poglądów prezentowanych we współczesnej literaturze przedmiotu, że wytyczenie granicy między spokrewnionymi z nacjonalizmem innymi terminami, jak np. patriotyzm jest praktycznie niemożliwe. Owa granica może być bowiem tak cienka, że to co jedni nazywać będą już nacjonalizmem, dla innych będzie oznaczać postawę bliższą patriotyzmowi, który nazywany może być także „nacjonalizmem pozytywnym” lub „nacjonalizmem humanitarnym”29.

Zdaniem Balickiego nacjonalizm wypływa z patriotyzmu, jednak między tymi pojęciami występują istotne różnice. I tak patriotyzm traktowany był przez niego, jako stan ducha, zespół stanów i doznań wewnętrznych zwią-zanych z poczuciem solidarności w łonie narodu, odrębności, przywiąza-niem do wspólnych tradycji, a także „jednakowym odczuwaprzywiąza-niem zbiorowej pomyślności lub niepowodzeń”30. Poczucie solidarności i przywiązania do własnego narodu przeżywane w sferze emocjonalnej, należy – pisał Balicki – do „najprostszych zjawisk duchowych”. Dlatego też pierwszym symptomem budzenia się świadomości narodowej jest pojawienie się uczuć zbliżonych do patriotyzmu. Gdzie jednak pojawia się według Balickiego owa cienka i trudna do wytyczenia granica między patriotyzmem, a nacjonalizmem? Otóż zda-niem tego autora tą granicą jest wystąpienie w łonie narodu tendencji do „przeprowadzenia pewnych celów w zakresie obrony, wzmocnienia i eks-pansji narodu”31.

Rozróżnienia między tzw. „starym”, a „nowym” patriotyzmem dokonał też w Myślach nowoczesnego Polaka Roman Dmowski; uznał on, że w nowocze-snym pojmowaniu patriotyzmu zmienił się całkowicie stosunek jednostki do narodu. Stosunek ten winien polegać na zupełnym zespoleniu jednostki ze społeczeństwem. Ponadto ów „nowy patriotyzm” nakazuje bronić dobra na-rodowego od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy, „zajmuje odporne stanowisko względem uroszczeń ruskich lub litewskich, przeciwdziała usiłowaniom rozkładowym żydowskim i tak dalej”32. Doko-nując rozróżnienia między dwoma rodzajami patriotyzmu starym i nowym, Dmowski stwierdzał, że o ile ten pierwszy opierał się na przekonaniu, że do idei niepodległej Polski należało zjednać wszystkich bez wyjątku (także nie – Polaków) mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej, zaś owo „zjednywanie” przedstawicieli innych narodowości dokonywać się musiało na drodze kon-28 Idem, Kościół, Naród i Państwo, Wrocław 1993, s. 24.

29 Por.: K. Kwaśniewski, op. cit., s. 72; por. też: J. Huizinga, Patriotyzm i nacjonalizm w

dzie-jach Europy, „Znak” 1965, nr 6.

30 Z. Balicki, Nacjonalizm, a patriotyzm…, op. cit., s. 451.

31 Ibidem.

cesji na ich rzecz, to „narodowcy nowej szkoły” postępowanie takie uważają za „zagradzanie drogi do niepodległości”. Dmowski stwierdzał dalej, że pań-stwo może pań-stworzyć tylko „naród zdrowy, silny, liczny, posiadający wydatną indywidualność, spójny i silnie do swej odrębności przywiązany, państwo polskie stworzy przede wszystkim naród polski, z rdzennie polskiej ludności złożony, polską żyjący kulturą, gdy zdobędzie odpowiednią siłę na wewnątrz i na zewnątrz, wtedy, gdy w odpowiedniej chwili może jednać sobie konce-sjami tych, których będzie potrzebował: wtedy ustępstwa te będą właściwie ocenione jako ustępstwa silnych, gdyż dziś słaba Polska ustępstwami tylko rozzuchwala rozmaite żywioły przeciw sobie”33.

Warto odnotować, że proces tworzenia się podstaw ideologicznych pol-skiej doktryny nacjonalistycznej przebiegał mniej więcej w tym samym czasie, co narodziny nacjonalizmów francuskiego i włoskiego. Jednak ideologie te w poszczególnych krajach kształtowały się całkowicie samoistnie i nic nie wskazuje na to, aby mogły wzajemnie na siebie oddziaływać. Zwracał na to uwagę sam Dmowski pisząc w 1928 roku, że polskim twórcom ruchu naro-dowego nie byli znani Charles Muras, ani Enrico Corradini uznawani za czo-łowych ideologów francuskiego i włoskiego nacjonalizmu34. Jednak ta opinia nie jest do końca uprawniona. Poglądy obu wskazanych przez Dmowskiego myślicieli nie były szerzej znane, ani upowszechniane, jednak w 1908 roku jeden z publicystów „Przeglądu Narodowego” poświęcił obszerne opraco-wanie innemu przedstawicielowi francuskiego nacjonalizmu Maurice Barrès, zwracając nawet uwagę na zbieżność jego poglądów z „głębszą treścią kie-runku demokratyczno-narodowego w Polsce”35.

Co prawda Dmowski zwracał uwagę na podobieństwa nacjonalizmów polskiego, włoskiego i francuskiego wynikające ze wspólnej im potrzeby „przystosowania się do życia w Europie bismarckowskiej, w której brutalna siła została uznana za ostatnią instancję”. Wydaje się jednak, że polski na-cjonalizm charakteryzowała pewna indywidualna specyfika, między innymi, że powstał on w społeczności narodowej nieposiadającej własnej państwo-wości. Co więcej od czasu wprowadzenia autonomii w Galicji Polacy byli