niższej niż przeciętna
aneta PaSzkIeWIcz chełm
U
czniów o inteligencji niższej niż prze-ciętna można zaliczyć do grupy uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych.Mieszczą się oni wprawdzie w granicach normy intelektualnej, ale ich możliwości i umiejętności w widoczny sposób odbie-gają od możliwości i umiejętności więk-szości uczniów będących w tym samym wieku. Uczniowie o inteligencji niższej niż przeciętna nie stanowią jednorodnej grupy.
Różnice mogą dotyczyć zarówno ich wła-ściwości psychicznych, przyczyn obniżo-nych możliwości intelektualobniżo-nych, sposobów pracy czy wreszcie możliwości wyrówny-wania braków. Także trudności w nauce przejawiane przez tych uczniów mogą być różne, a niepowodzenia szkolne mogą wy-stąpić w różnym okresie pobytu w szkole.
Najczęściej jednak te problemy pojawiają się już na progu kariery szkolnej.
Uczniowie, o których mowa, mogą prze-jawiać trudności np. w zakresie zdolności wykonywania operacji myślowych (uogól-nianie, wnioskowanie, abstrahowanie), ma-łego zakresu pamięci, zaburzeń w obrębie percepcji wzrokowej, słuchowej czy koor-dynacji wzrokowo-ruchowej, a także zaso-bu słownictwa. Ponadto mogą wykazywać małą odporność emocjonalną, trudności adaptacyjne, problemy z koncentracją uwa-gi itp. Każdy uczeń ma typowy dla siebie
„asortyment” zaburzeń i problemów, stąd też każdy przypadek wymaga indywidual-nej pomocy i wsparcia.
Nasza szkoła nastawiona jest na kształ-cenie ucznia o przeciętnych zdolnościach.
43
Uczeń z inteligencją niższą niż przeciętna napotyka więc na trudności związane za-równo z opanowaniem treści programo-wych, jak również w kontaktach z rówieśni-kami. Niepowodzenia te mogą spowodować wiele niepożądanych skutków, takich jak problemy z nauką (prowadzące do dru-goroczności), niedostosowanie społecz-ne (kłamstwa, wagary, agresja, bierność), spadek motywacji do nauki, niski prestiż w grupie rówieśniczej, a w rezultacie – ob-niżenie samooceny.
W grupie uczniów o inteligencji niższej niż przeciętna znajdują się ci, których iloraz inteligencji plasuje się poniżej normy przy-jętej dla danej grupy wiekowej, jest jednak wyższy niż u osób z upośledzeniem umy-słowym w stopniu lekkim. Dzieci te roz-wijają się nieco inaczej niż ich rówieśnicy;
odmienność tę mogą jednak niwelować od-powiednie oddziaływania wychowawcze.
Choć ich zachowania nie różnią w znaczący sposób od zachowania rówieśników, uważ-ny obserwator może dostrzec pewne nie-pokojące sygnały: gorszą orientację szcze-gólnie w nowych miejscach i sytuacjach, mylenie strony lewej i prawej, wolniejsze wykonywanie niektórych prac i zadań, nad-mierny pośpiech w pewnych sytuacjach, częstsze pozostawianie prac niedokończo-nych, częstsze niszczenie swych prac, trud-ności w skupieniu się i uważnym słuchaniu dorosłego, niemożność zapamiętania dłuż-szych czy bardziej skomplikowanych pole-ceń, częstsze niż u innych dzieci reagowanie złością lub płaczem na drobne nawet nie-powodzenia, niższą odporność na wysiłek i fizyczny, i psychiczny1.
M. Kowaluk pisze, iż osoby o inteligen-cji niższej niż przeciętna charakteryzują się mniejszą wydolnością umysłową, osłabioną zdolnością do myślenia oryginalnego i abs-trakcyjnego, mają trudności w analizowa-niu, uogólnianiu i rozumieniu związków przyczynowo-skutkowych. Znaczne odchy-lenia wykazują u nich procesy poznawcze,
1 A. Brzezińska, Dzieci z trudnościami w uczeniu się, [w:] I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełno-sprawne w rodzinie, Warszawa 1999, WSiP, s. 167.
najbardziej zaburzone są: rozumowanie, długotrwała pamięć mechaniczna, krót-kotrwała i długotrwała pamięć logiczna.
Osoby te cechuje zwolniony tok myślenia, brak pomysłowości i przemyślanego planu działania. Stwierdza się u nich trudności przystosowawcze, będące konsekwencją niepełnego opanowania kompetencji spo-łecznych: rozumienia norm społecznych, empatii, percepcji społecznej itp.2.
W przypadku ucznia z niższymi możli-wościami intelektualnymi używa się róż-nych pojęć: uczeń o inteligencji niższej niż przeciętna (M. Bogdanowicz), dziecko z pogranicza normy (A. Brzezińska), uczeń z pogranicza upośledzenia umysło wego lub ociężały umysłowo (J. Kostrzewski), uczeń ociężały lub bierny umysłowo (I. Roszkie-wicz), uczeń ze sprawnością umysłową nie-znacznie poniżej normy (L. Kostańska).
Uczniowie o inteligencji poniżej przecięt-nej nie stanowią jednolitej grupy. H. Spio-nek wyodrębniła cztery grupy dzieci okre-ślanych przez nią jako „ociężałe umysłowo”
(z ilorazem inteligencji w granicach 80-90), z których każda ma własną specyfikę:
Dzieci o równomiernym opóźnieniu rozwoju we wszystkich jego sferach (sta-1.
nowiące ok. 2% uczniów z niepowodze-niami szkolnymi). Są one na ogół słabsze fizycznie oraz mniej dojrzałe emocjonal-nie i społeczemocjonal-nie od rówieśników. Dzieci te mają trudności w nauce od pierwszych dni pobytu w szkole. Mają problemy ze zro-zumieniem bardziej złożonych poleceń nauczyciela, podporządkowaniem się jego zakazom i nakazom. Ich słownik jest ubo-gi, struktura gramatyczna zdań wadliwa, zaś myślenie słowno-pojęciowe odpowia-dające wcześniejszej fazie rozwojowej.
Obniżenie obserwuje się w zakresie pozio-mu motorycznego (mało precyzyjne ruchy dłoni i palców). Słabo rozwinięta jest ko-ordynacja wzrokowo-ruchowa. W związku z problemami z pojmowaniem znaczenia
2 M. Kowaluk, Efektywność terapii pedagogicznej dzieci z trudnościami w uczeniu się, Lublin 2009, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 39.
44
doświadczenia i propozycje
symbolu nie potrafią powiązać określonych dźwięków z odpowiadającymi im symbo-lami graficznymi. Trudności dotyczą rów-nież utrwalenia pojęcia liczby, nie potrafią więc przejść dostatecznie szybko do bar-dziej złożonych arytmetycznych operacji myślowych.
Dzieci z wybiórczym obniżeniem po-ziomu percepcji oraz pamięci słuchowej, 2.
opóźnieniem mowy i – co za tym często idzie – opóźnieniem rozwoju słowno-po-jęciowego. Mają one problemy z werba-lizacją myśli, nie potrafią się prawidłowo wysłowić. Natomiast percepcja wzrokowa i myślenie konkretno-obrazowe u uczniów zaliczanych do tej grupy są zazwyczaj dobrze rozwinięte. Sprawność w działa-niu ułatwia im prawidłowy rozwój mo-toryczny. W nauce szkolnej pojawiają się natomiast trudności z opanowaniem nauki czytania i pisania ze względu na trudno-ści w zakresie analizy i syntezy słuchowej dźwięków mowy.
U dzieci z prawidłowym rozwojem mowy i myślenia słowno-pojęciowego ob-3.
serwuje się nieprawidłowości w zakresie funkcji analizatora wzrokowego, przez co ich spostrzeżenia wzrokowe są niepra-widłowe, a niewłaściwie odbierane i słabo utrwalone obrazy wzrokowe przyczyniają się wtórnie do opóźnień w zakresie myśle-nia konkretno-obrazowego. Pojawiają się ponadto trudności w rozumowaniu w opar-ciu o konkretny materiał. Uczniowie ci (podobnie jak w przypadku grupy drugiej) mają trudności w pisaniu i czytaniu, co wy-nika z zaburzenia percepcji wzrokowej kształtów liter.
Dzieci mające największe trudności z poprawnym rozumowaniem i logicznym 4.
myśleniem we wszystkich jego formach i przejawach nie potrafią dokonać samo-dzielnej interpretacji danych spostrzeże-niowych z powodu zaburzeń w obrębie możliwości dokonania oceny zależności przyczynowo-skutkowych. Mają trudności z porównywaniem przedmiotów i zjawisk, cechy istotne mieszają z przypadkowymi, nie dostrzegają różnic i podobieństw. Da-nych dostępDa-nych w działaniu nie potrafią
poddać analizie i syntezie. Mają problemy z formułowaniem uogólnień słownych do-tyczących sytuacji konkretno-obrazowych.
Natomiast dobrze radzą sobie z przywoły-waniem sformułowań, których nauczyły się na pamięć. Dzieci zaliczane do tej grupy łatwo pomylić z uczniami upośledzonymi w stopniu lekkim. Jeśli otrzymują w domu pomoc w nauce i charakteryzują się stosun-kowo dobrze rozwiniętymi funkcjami słu-chowymi, wzrokowymi i ruchowymi oraz mają dobrą pamięć mechaniczną, w po-czątkowym etapie nauki szkolnej mogą sobie radzić stosunkowo dobrze. Problemy występują w klasach starszych. Gdy poja-wiają się trudności w nauce, uczniowie ci mogą znaleźć się w grupie zagrożonej nie-dostosowaniem, ponieważ charakteryzuje je obniżony krytycyzm i wzmożona suge-stywność, przez co bardzo łatwo ulegają wpływom3.
Zdaniem A. Brzezińskiej różnica w funk-cjonowaniu dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna i o rozwoju całkowicie prawi-dłowym polega przede wszystkim na tym, że dzieci te:
mają obniżone zdolności do radzenia sobie ze zmianami zachodzącymi w najbliż-● szym otoczeniu, wolniej uczą się sposobów spełniania stawianych im wymagań,
potrzebują pomocy z zewnątrz, aby pokonać trudności,●
wymagają pomocy specyficznej, uwzględniającej ich odmienność i do niej ● dostosowanej. Tylko taka forma pomocy może okazać się skuteczna, we właściwy sposób ukierunkuje ich rozwój4.
Jak wskazują M. Przetacznikowa i Z.
Włodarski, niekiedy niska inteligencja współwystępuje z innymi właściwościa-mi utrudniającywłaściwościa-mi naukę szkolną, dlatego dzieci o inteligencji niższej niż przeciętna mogą na drodze kariery szkolnej napotykać liczne dodatkowe trudności5.
3 H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a nie-powodzenia szkolne, Warszawa 1975, PWN, s. 116-119.
4 A. Brzezińska, op. cit., s. 173.
5 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1983, PWN, s. 301.
45
W roku szkolnym 2010/2011 przeprowa-dziłam badania 45 uczniów o inteligencji niż-szej niż przeciętna. Byli to uczniowie z klas VI szkoły podstawowej i I-III gimnazjum w Chełmie i powiecie chełmskim, którzy w roku szkolnym 2008/2009 mieli wydaną przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogicz-ną nr 1 w Chełmie opinię w sprawie dostoso-wania wymagań edukacyjnych do ich możli-wości psychofizycznych i edukacyjnych.
Wszyscy badani uczniowie doświad-czali niepowodzeń szkolnych. W trzech przypadkach mieli odroczony obowiązek szkolny, dwóch spośród nich powtarzało klasę (I szkoły podstawowej oraz I gimna-zjum). Trzech uczniów powtarzało I klasę gimnazjum, jeden – klasę V szkoły podsta-wowej. W opinii nauczycieli ponad połowa badanych uczniów ma właściwy stosunek do obowiązków szkolnych.
Uczniowie o inteligencji niższej niż przeciętna w większości przypadków mają niski zakres wiedzy ogólnej oraz ubogi za-sób słownictwa. Wyniki moich badań znaj-dują odzwierciedlenie w wypracowaniach uczniów na temat ich planów na przyszłość, których fragmenty przedstawiam poniżej.
Młodzież wypowiadała się na temat dal-szej drogi kształcenia, pracy zawodowej oraz swoich planów dotyczących założenia rodziny. Większość nierealistycznie ocenia własne możliwości. W przytoczonych frag-mentach wypracowań zachowana została pisownia oryginalna.
Uczennica klasy III gimnazjum:
W przyszłości chciałabym zostać pielę-gniarką. Ten kierunek mnie bardzo zainspi-rował. Lubię pomagać ludziom i to chcia-łabym robić zawsze. Jest to bardzo odpo-wiedzialny zawód, w którym będę się do-brze czuła i będę kochać tę pracę. Między innymi interesuje mnie biologia i chemia i to był następny powód aby iść do tej szkoły [uczennica jest zagrożona z biologii – A.P.].
Jestem osobą wytrwałą i odporną na krew.
Naprzykład jak pacjęt przyjdzie w cięszkim stanie to zawsze pomogę.
Uczeń klasy VI :
Chciałbym być ratownikiem medycznym bo chciałbym być taki mondry i pomagać
ludziom w niebezpieczeństwie. Chciałbym terz wyjechać do innego kraju żeby zwie-dzać miejscowości i kraje. Fascynują mnie też motory chciał bym zostać też mecha-nikiem dla motocyklisty. Staram się uczyć na ratownika medycznego lubię też poma-gać ludziom. Mam też zamiar wieść szczen-śliwe życie i zdobyć pracę i dom żebym mógł założyć rodzinę. Myślę że moje marzenia się spełnią i zostanę ratownikiem by pomagać ludziom.
Uczennica klasy III gimnazjum:
W przyszłości chciałabym chodzić do Liceum Ogólnokształcącego w Cheł-mie. Chciałabym iść na profil aktorstwa [w szkole nie ma takiego profilu – A.P.].
Moim marzeniem jest zostać piosenkarką, aktorką lub tancerką. Chcę też zostać na-uczycielką Muzyki i uczyć gry na pianinie w szkole muzycznej [dziewczynka nie gra na żadnym instrumencie – A.P.]. Chciała-bym w przyszłości studiować w Warszawie lub Krakowie muzykę lub aktorstwo lub taniec i wyjeżdżać na warsztaty taneczne i chciałabym tam pracować.
Uczeń klasy I gimnazjum:
Kiedy będę dorosły to postawię sobie duży drewniany domek na wsi w którym będzie mieszkała cała moja rodzina. Z za-wodu zostanę kapitanem swojich własnych statków których sam zaprojektóje. Moje statki będą pasarzerskie i będą miały oko-ło czterystu metrów długości i trzydziestu metrów szerokości. Na starość zamieszkam w swojim drewnianym domku i będę projek-tował jeszcze większe i wspanialsze statki.
Uczeń klasy I gimnazjum:
Moie ulubione przedmioty szkolne to WF, informatyka, angielski i historia. Moie hob-by to zwierzenta, samochody. Lubie wycho-dzić z przyjaciółmi na dwór, słuchać muzyki i wspólnie z kolegami grać w piłkę nożną.
W przyszłości chciałbym zostać wuefistą lub kucharzem. Włefista ponieważ lubie w-f i chciałbym go uczyć a kucharzem bo do-brze zarabia i zawsze kucharz znajdzie pra-ce. A po drugie zawud kucharza mi się przy-da w przyszłości choć by nawed w domu.
W przyszłości chciałbym mieć dom w bloku na drugim piętrze trzy pokojowy. A za pare
46
doświadczenia i propozycje
lat kupić sobie działke z domkiem i małym ogródkiem. Kupił bym tesz sobie samochód marki ferrari koloru czerwonego.
Uczeń klasy I gimnazjum:
W przyszłości chciałbym zostać lekarzem ponieważ jest to ciekawa praca. Można ura-tować wiele żyć innych ludzi. Chciałbym za-łożyć wspaniałą rodzinę w której mógłbym dobrze żyć.
Uczeń klasy III gimnazjum:
Gdy zdam mature pójde na studia zaocz-ne niewiem jaki kieruzaocz-nek, później zamie-rzam znaleść prace jako dedektyw. Chce mieć dwójkę dzieci które udadzą się w tatu-sia. Kiedy zarobie pieniądze wyjada na wieś i założe hodowle kur oraz będę prowadził sklep z odzieżą używaną nowy.
Uczeń klasy V:
Chciałbym zostać piłkażem. Dużo za-rabiać. Mieć duży jedno rodzinny dom.
Chciałbym być jeszcze trenerem piłki noż-nej. Mieć szybki samochód. Wyjechać do hin i nauczyć się walki a puźniej założyć szkołę walki. Kupić sobie psa.
W czterech przypadkach uczniowie wią-zali swoją przyszłość z aktualnymi zainte-resowaniami bądź pasjami.
Uczeń klasy II gimnazjum:
Musze powiedzieć, że planów na przy-szłość miałem sporo, ale teraz mam jeden cel, do którego chce dążyć, zostać maszynistą.
Od dwóch lat zajmuje się koleją (nagrywanie pociągów, czytanie wiadomości o nich w In-ternecie) a sprawdziłem się na kartkówce z geografii gdzie trzeba było wymienić środ-ki transportu i je opisać. Na szczęście moja grupa miała o kolei i z kartkówki dostałem piątkę i zrozumiałem, że zainteresowanie ko-leją nie poszło na marne. Chciałbym zostać maszynistą, ponieważ kolej to moja pasja.
Wszędzie gdzie bym nie pojechał na waka-cje to zawsze koleją, dlatego też chciałbym zostać maszynistą. dobra robota, dobrze płacą, a w domu przecież siedzieć nie będę, bo trzeba zarabiać.
Uczeń klasy II gimnazjum:
Mam bardzo poważne plany co do mojej przyszłości. W przyszłości chciałbym zostać zawodowym muzykiem gdyż uwielbiam grać na perkusji i śpiewać. Uczęszczam do szkoły
muzycznej w której dużo się ucze. Pragne za-łożyć swój własny zespół i nagrywać piosen-ki lecz moim największym planem jest zostać sławną gwiazdą. To nie jest mój jedyne plan najsam pierw chciałbym skończyć liceum lub technikum i ukończyć szkołę muzyczną drugiego stopnia do której teraz chodzę.
Jestem bardzo zachwycony tym że chodzę do szkoły muzycznej ponieważ to pozwala mi osiągnąć wybrany prze zemnie cel.
Uczeń klasy VI:
Gdy dorosnę chcem piękny dom i ro-dzinę. Bym chciał mieć kochającą rodzinę żonę i troje dzieci. Chcem być zapaśnikiem żeby utrzymać swoją rodzinę. Chcem jeź-dzić na mistrzostwa polski i świata lub na igrzyska olipiskie. Chciałbym być do-brym zapaśnikiem, mieć samochut mitszu-biszi rasera bo lubie ten samochut, miesz-kać w mieście, utrzymać kontakty z rodziną i być trenerem młodych zapaśników. Mieć własny klup Tornado i trenować bardzo długo asz skoncze kariere i bym wyjechał wtedy z rodziną do Chiszpani i nastadion i oglądnąć mecz Barcelony. Takie soł moje plany na przyszłość.
W trzech przypadkach uczniowie chcą w przyszłości pójść w ślady swoich rodzi-ców. Dwóch chce zostać rolnikami; jeden chce pracować w budownictwie.
Uczeń klasy VI:
Ja maże o skończeniu szkoły i pujściu na kierunek „erektyk rorniczy” czyli zakła-danie elektryki w ciągnikach, poniewasz barco lubie majstrować przy traktorach.
Chciałbym jeszcze pujść na kierunek ochro-niarz, bo lubie wybrowacać lući z loka-lu pod wbływem alkoholoka-lu. To moje plany na przyszłość.
Uczeń klasy I gimnazjum:
Chciałbym być rolnikiem jak mój tata.
Pracowałabym na ziemi, jeździł kombajnem i obrabiał pole. Dostałbym pieniądze z unii i pracował na roli. Miałbym dom i troje dzieci i żonę.
Uczeń klasy VI:
W przyszłości chciałbym zostać budow-lańcem, jak mój tata. Budowlaniec to ktoś, który buduje domy i naprawia je. Można też kłaść fógi lub inne dorabiane rzeczy jak
47
np. odnawianie pokoji, kuchni i przetpoko-ji. To trudna praca, ale można zatrudnić ludzi do pomocy. Bym załorzył swoją fir-me. Myślę, że poradził bym sobie z tą firmą.
Jeszcze niewiem jak będzie się nazywała, ale na pewno to wymyślę przed załorzeniem.
Ta praca by była dlamnie bardzo dobra.
W wypracowaniach niektórych uczniów pojawia się realna ocena własnych możli-wości i umiejętności. Przykładem może być praca uczennicy klasy II gimnazjum:
Nie wiem jeszcze co chciałabym robić w przyszłości. Nauka pochłania cały mój wolny czas, szczególnie przedmioty z który-mi mam problemy, a są to: matematyka, fizy-ka i chemia. Będę się więc starała kierować swoją przyszłość tak aby mieć więcej cza-su na poszerzanie wiadomości w kierunku J. Polskiego i Angielskiego. Podoba mi się wiele zawodów, ale w żadnym z nich siebie nie widzę. Każdy zawód budzi we mnie lęk, że sobie nie poradze. Bardzo lubię czytać książki, więc może one podpowiedzą mi kim będę w przyszłości.
Jak wspomniałam wcześniej, plany na przyszłość badanych uczniów w więk-szości charakteryzują się nierealistycznym postrzeganiem swoich możliwości i umie-jętności. Można je uznać raczej za marzenia niż za realną i trzeźwą ocenę swoich szans na osiągnięcie wytyczonego celu. Wskazują na to, że uczniowie o inteligencji niższej niż przeciętna nie mają umiejętności przewi-dywania ani krytycznej oceny sytuacji. Ich myślenie jest życzeniowe. Z drugiej jednak strony to właśnie dzięki marzeniom czło-wiek odnajduje w sobie siłę do podejmowa-nia działań. Jak podaje J. Sakowska: wiele zrealizowanych życiowych planów zawdzię-czamy marzeniom. Wiele też z naszych ma-rzeń się nie spełniło. Wielokrotnie staramy się chronić dziecko przed rozczarowaniem, niepowodzeniem, bądź też staramy się przy-gotować je psychicznie na możliwość po-rażki. Zamiast tego pozwólmy im na własne poszukiwania, projekty i plany, które mają to do siebie, że czasem się realizują, a cza-sem nie6.
Zwraca uwagę fakt, iż dla badanych uczniów istotną wartością jest rodzina. W 30
przypadkach uczniowie pisali, że ich marze-niem na przyszłość jest posiadanie szczęśli-wej rodziny. Niektórzy dodają, że pragną mieć dzieci. Marzeniem badanych uczniów było również dostatnie życie, zarabianie (po-siadanie) dużych pieniędzy, dużego domu, podróże po świecie. Aby zrealizować te pla-ny, część uczniów pragnie zdobyć wykształ-cenie, dobrze płatną pracę, założyć własną firmę czy też wejść w posiadanie większej sumy pieniędzy w bliżej niesprecyzowany sposób. Plany na przyszłość dotyczące dal-szej edukacji są w przeważającej większości niesprecyzowane. Uczniowie pisali, że za-mierzają kontynuować naukę w szkołach ponadgimnazjalnych, ale jedynie nieliczni mieli choćby mgliste wyobrażenie, jakiego typu miałaby to być szkoła.
Zadaniem szkoły, do której uczęszczają uczniowie z inteligencją niższą niż przecięt-na, winno więc być zapewnienie im dostępu do bezpłatnego poradnictwa zawodowego (np. poprzez umówienie z doradcą zawo-dowym zatrudnionym w poradni psycho-logiczno-pedagogicznej) oraz zapewnienie pomocy przy wyborze ścieżki edukacyjnej odpowiedniej do ich potrzeb i możliwości.
Praca z uczniami o inteligencji niższej niż przeciętna powinna przede wszystkim koncentrować się na zapobieganiu dalsze-mu pogłębianiu się ich trudności, wspoma-ganiu ich zdolności poznawczych, rozwo-ju emocjonalnego i społecznego. Istotną kwestią jest wyszukiwanie mocnych stron ucznia; każdy ma bowiem jakieś uzdol-nienia (plastyczne, muzyczne, taneczne, wokalne). Zadaniem nauczyciela jest je od-naleźć, a następnie rozwijać. Dostrzeżenie i docenienie nawet najmniejszych wysiłków dziecka działa mobilizująco, wyzwala jego aktywność. Szczególnie istotną rolę odgry-wa również ocena, pełniąca przede wszyst-kim funkcję motywującą, uwzględniającą wysiłek włożony przez ucznia w wykona-nie zadania.
6 J. Sakowska, Szkoła dla rodziców i wychowaw-ców, Warszawa 1999, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Eduka-cji Narodowej, s. 77.