Zdaniem Karola Darwina śmiech był pierwotnie wyrazem takich uczuć, jak radość i szczęście1. Potwierdzeniem tego mogą być obserwacje poczynione na małych dzieciach – naturalne jest, że gdy się bawią, śmieją się prawie bezustan‑
nie. Nie muszą mieć szczególnego powodu do śmiechu, robią to spontanicznie, gdyż są w radosnym nastroju. Z wiekiem przyczyny śmiechu zaczynają się róż‑
nić dosyć mocno od tych, które wystarczają nam w dzieciństwie i mechanizm tej reakcji staje się bardziej skomplikowany. Według Darwina najczęstszym po‑
wodem śmiechu u osób dorosłych jest „coś niewłaściwego lub nieoczekiwanego, wywołującego zdziwienie oraz pewne poczucie wyższości śmiejącego się, który musi być w pogodnym nastroju”2. Uczony zwraca uwagę, że kiedy przyjemne uczucia pobudzą silnie umysł i zdarzy się coś nieoczekiwanego w otoczeniu lub w naszych myślach, powstaje duża ilość energii nerwowej, która musi zo‑
stać wyładowana. Przytacza tutaj słowa Herberta Spencera: „Duża ilość energii nerwowej, zamiast móc się wyładować samorzutnie w wytwarzaniu równej iloś‑
ci powstających właśnie myśli i wrażeń, zostaje nagle zahamowana w biegu.
[…] Nadmiar energii musi się wyładować w innym kierunku: wynikiem tego jest jej przepływ przez nerwy motoryczne do rozmaitych grup mięśni, wywo‑
łujący na pół konwulsyjne ruchy, które nazywamy śmiechem”3.
Według Spencera, aby znaleźć istotę rozróżniania śmiechu i uśmiechu, nale‑
ży uwzględnić siłę bodźca wywołującego obie reakcje. Jeśli bodziec jest słaby (umiarkowana radość, średnio zabawna sytuacja), zauważalne są tylko niewiel‑
kie zmiany w mimice, natomiast wraz ze wzrostem siły pobudzenia zmiany obejmują kolejno mięśnie twarzy i następuje wokalizacja, której nie ma przy
1 K. Darwin: O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt. Warszawa 1988, s. 218.
2 Ibidem, s. 220.
3 Ibidem.
24 Małgorzata Borek
uśmiechu4. Zdaniem innych badaczy (między innymi Roberta Provine) dla zro‑
zumienia różnicy pomiędzy śmiechem i uśmiechem kluczowa jest kwestia kon‑
troli wolicjonalnej. Twierdzą oni, że „śmiech – w przeciwieństwie do uśmiechu – z wielkim trudem poddaje się naszej świadomej kontroli. Nawet jeśli uda nam się zaśmiać na żądanie, śmiech będzie najczęściej brzmiał nienaturalnie. Choć wyprodukowanie szczerego uśmiechu również jest pewną sztuką, to znacznie łatwiej ją opanować”5.
Celem niniejszego artykułu jest strukturalno ‑semantyczna charakterystyka konstrukcji składniowych wyrażających śmiech w języku rosyjskim i polskim.
Przykłady do analizy zostały wyekscerpowane z narodowych korpusów bada‑
nych języków6 oraz z Internetu.
Analizę przykładów proponuję rozpocząć od rosyjskich zdań zawierających czasownik смеяться, który pełni funkcję predykatu, i ich polskich odpowied‑
ników. Zarówno rosyjskie, jak i polskie opracowania słownikowe rozróżniają najczęściej trzy znaczenia czasownika смеяться / śmiać się: 1. ‘objawiać weso‑
łość za pomocą śmiechu, czyli swoistego skurczu mięśni twarzy i jednoczesne‑
go wydawania charakterystycznego głosu’; 2. ‘wyśmiewać się, drwić z kogoś, z czegoś’; 3. ‘lekceważyć kogoś, coś; nie czuć strachu przed kimś, przed czymś’.
Śmiech jako objaw wesołości i dobrego nastroju wyrażany jest często za pomocą połączeń czasownika смеяться / śmiać się z okolicznikiem przyczyny w postaci wyrażenia przyimkowego от радости / z radości:
Вдохновение заставляло его смеяться от радости при каждом удачном ударе кисти. (К. паустовский, Орест Кипренский)
Chciała głośno krzyczeć z radości, śmiać się na całe gardło. Oto znowu była w domu. (M. Nurowska, Panny i wdowy: czyściec)
Okoliczniki sposobu towarzyszące czasownikom смеяться / śmiać się są wyrażone przysłówkami określającymi głośność, brzmienie oraz intensywność śmiechu:
Коллонтай была полна ума, юмора и такта; в гостях у нас она громко и заразительнo смеялась. (И. дьяконов, Книга воспоминаний)
Matka śmiała się głośno, tak jak potrafią śmiać się w rodzinie Schönmythów, głośno, zaraźliwie, ale niewulgarnie. (K. Kofta, Złodziejka pamięci)
Все понимали, что Стёпа шутит, красивые кукольные девушки заливи-сто смеялись. (А. Варламов, Купавна)
Księżna poderwała się natychmiast z posłania i zaśmiała perliście. (W. Ja‑
błoński, Ogród miłości)
4 P. Szarota: Psychologia uśmiechu. Analiza kulturowa. Gdańsk 2006, s. 17.
5 Ibidem, s. 18.
6 www.ruscorpora.ru, www.korpus.pwn.pl, www.nkjp.uni.lodz.pl.
25
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
W dwóch początkowych przykładach pojawiły się okoliczniki sposobu громко / głośno, заразительно / zaraźliwie, co świadczy o tym, że śmiech tak jak choroba może przenieść się na pozostałych uczestników. Natomiast przy‑
słówki заливисто / perliście ukazują śmiech jako krótkie, następujące szybko po sobie dźwięki, mające melodyjne brzmienie.
Śmiech szczery, o dużej intensywności wyrażany jest w obydwu językach za pomocą frazeologizmów смеяться от души / śmiać się do rozpuku:
Я шутил, заставлял еe несколько раз смеяться от души; княжне так‑
же не раз хотелось похохотать, но она удерживалась. (М. Лермонтов, Герой нашего времени)
Nie wiadomo czasem tylko, czy śmiać się do rozpuku, czy raczej zamyślić się nad tym plastycznym komentarzem […]. („Enter” 1999, nr 2)
W przykładzie rosyjskim jako synonim czasownika смеяться występuje leksem хохотать, który ma znaczenie słownikowe ‘громко смеяться’7. Często łączy się on w zdaniu z intensyfikatorem w postaci frazeologizmu до упаду:
Сейчас мы повеселимся! Вы готовы хохотать до упаду? (д. Колодан, К. Шаинян, Затмение)
Za ekwiwalent rosyjskiego czasownika хохотать można uznać w języku polskim wyraz chichrać się, który jest charakterystyczny dla mowy potocznej i chociaż niektóre źródła określają go jako regionalizm występujący w woje‑
wództwie wielkopolskim, łódzkim i śląskim8, jest zrozumiały w całej Polsce:
Chichra się, jak mała dziewczynka, ale twierdzi, że jest nieśmiała. („Wysokie Obcasy” 2014, nr 7)
Natomiast neutralny czasownik chichotać, który ma znaczenie ‘śmiać się cichym, tłumionym śmiechem; śmiać się nerwowo lub złośliwie’9 należy potrak‑
tować jako ekwiwalent rosyjskiego wyrazu potocznego хихикать o znaczeniu
‘смеяться тихо или исподтишка, со злорадством’10:
Я моргаю, шалею, потом начинаю хихикать самым неприличным об‑
разом – и никак не могу остановиться. (Е. Лукин, Клопики)
Ты что, не умеешь хихикать, как все девчонки? (Е. Завершнева, Высо‑
тка)
7 Ibidem, s. 866.
8 https://sjp.pl/chichrać [data dostępu: 08.07.2017] oraz Uniwersalny słownik języka polskie‑
go. Red. S. Dubisz. Warszawa 2003, T. 1, s. 407.
9 Ibidem, s. 73.
10 C.И. Ожегов: Словарь русского языка. Москва 1972, s. 860.
26 Małgorzata Borek
A niech tam sobie chichoczą za plecami, mądry człowiek wie, że takie prawo naiwnego malucha. („Ozon” 2005, nr 5)
Ponieważ chichot jest definiowany jako szczególny rodzaj śmiechu, nad któ‑
rym subiektowi trudno zapanować, przypisuje się go przeważnie dzieciom oraz osobom młodym, o czym świadczą cytowane wcześniej przykłady.
Interesujące są występujące w rosyjskiej mowie potocznej rzeczowniki хохотун i хохотунья, czyli ‘человек, который много и громко смеeтся’11. Neutralne w języku rosyjskim określenie człowieka, który lubi dużo się śmiać to смешливый человек.
Анатолий очень смешливый – от души прыскал от всех моих россказ‑
ней. (н. Мордюкова, Казачка)
Аникушин, как и я, был громкий хохотун, мы всех вокруг поразбудили и возбудили. (В. Астафьев, Затеси)
Rzeczownik хохотун występuje również w rosyjskim frazeologizmie хохотун напал на кого ‑то ze znaczeniem ‘о неудержимом желании смеяться’12:
Хохотун на нас напал. А ведь юноше, вероятно, просто нельзя было пить. (Э. Герштейн, Лишняя любовь)
Polskim ekwiwalentem rosyjskiego określenia смешливый są rzeczowniki śmieszek, śmieszka, zdefiniowane jako ‘człowiek skłonny do śmiechu’13, z kolei polskie odpowiedniki rzeczowników хохотун, хохотунья to rzadziej używane wyrazy potoczne chichotek, chichotka, odnoszące się głównie do ‘chłopaka lub dziewczyny skłonnych do śmiechu’14.
Zdawało mi się czy musiała zwalczyć chichot? Czort wie. Zawsze była z niej śmieszka. (A. Baniewicz, Dobry powód, by zabijać)
Tego już dziewczyny nie wytrzymały i pokładały się ze śmiechu, zwłaszcza chichotka Basia. (M. Żeromska, Wspomnienia)
W cytowanych przykładach wystąpiła metafora zwalczyć chichot oraz fra‑
zeologizm pokładać się ze śmiechu, które opisują śmiech jako reakcję trudno poddającą się kontroli.
Śmiech nie zawsze jest objawem uczuć pozytywnych, związanych z radoś‑
cią. Może być narzędziem takich działań jak obrażanie, złośliwość, szyderstwo:
11 Ibidem, s. 866.
12 Ibidem.
13 Słownik języka polskiego…, T. 3, s. 451.
14 Ibidem, T. 1, s. 256.
27
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
Они скакали вокруг неe, дергали за косы, тыкали пальцами и обидно смеялись. (Л. Улицкая, Казус Кукоцкого)
Старуха злобно смеялась, она потирала руки. (В. Маканин, Голоса) Wegnerowie śmiali się złośliwie, chichotali albo sznurowali usta, zdrowy śmiech uważając za przywilej pospólstwa. (K. Kofta, Złodziejka pamięci) Twarz miał mądrą, często zamyśloną, chociaż potrafił śmiać się szyderczo i przeraźliwie. (A. Zaniewski, Król Tanga)
Ale ty skłamałeś! Wszystko! Ha, ha ha! – zaczęła śmiać się dziko, nieprzytomnie.
(J. Dobraczyński: Święty miecz)
Informacja o charakterze śmiechu, będąca zarazem informacją o intencjach działania subiektu, zawarta została w okolicznikach wyrażonych przysłówka‑
mi обидно, злобно, złośliwie, szyderczo, przeraźliwie. W ostatnim przykładzie wskutek użycia przysłówków dziko, nieprzytomnie zostaje podkreślone, że śmiech subiektu jest nieadekwatny do sytuacji i wyraża ból oraz rozczarowanie.
Na uwagę zasługuje różnica pomiędzy rekcją omawianych czasowników, jeśli występują w znaczeniu ‘wyśmiewać się z czegoś lub kogoś’. Rosyjski cza‑
sownik смеяться wymaga formy narzędnika z przyimkiem над, podczas gdy polskie śmiać się łączy się z przyimkiem z i rzeczownikiem w dopełniaczu:
– Перестаньте, как вам не совестно смеяться над такими вещами.
(А. Куприн, Гранатовый браслет)
Zauważcie, panie Debren, że śmiać się z naiwności pytania nie zamierzam.
(A. Baniewicz, Pogrzeb czarownicy)
Это потом я буду смеяться над собой и над ним. (Б. Окуджава, Но‑
венький как с иголочки)
Jakoś tak mi wychodzi, poza tym wolę śmiać się z siebie niż z innych. (K. Janda, B. Janicka, Gwiazdy mają czerwone pazury)
Za archaiczną należy uznać rekcję czasownika смеяться łączącego się z formą celownika bez przyimka:
Папа со мной удивительно ласков, смеется моим шуткам и называет меня Coqueliname. (Т. Сухотина ‑Толстая, Из дневника [1880–1910]) Śmiech jest składową określonej sytuacji komunikacyjnej, w której uczest‑
niczą zazwyczaj dwie lub więcej osób. Może się zdarzyć jednak reagowanie śmiechem w samotności, w sytuacji wymagającej od subiektu wysiłku intelek‑
tualnego:
Время перечитывая либо удивляться тому, как я мог такое написать, либо смеяться самому себе (https://vk.com/wall)
I gdzieś go wygrzebię z dna szafy, i zacznę czytać, i śmiać się sam do siebie, że mogłem taki być. (S. Kowalewski, Czarne okna)
28 Małgorzata Borek
W cytowanych zdaniach śmiech skierowany do samego siebie towarzyszy czynności czytania i jest wynikiem oceny czytanego tekstu, postrzeganego przez subiekt jako śmieszny.
W języku polskim często można spotkać czasownik uśmiać się, który ma znaczenie ‘śmiać się długo, do woli, do syta; śmiejąc się zabawić się czymś’15.
Maurycy uśmiał się też do łez z przygód małomiasteczkowego oszusta.
(M. Piątkowska, Krakowska żałoba)
Mimo że czasownik uśmiać się wyraża czynność o dużej intensywności, może łączyć się z różnymi intensyfikatorami, które wzmacniają ekspresywność wypowiedzenia, np. do łez, szczerze, za wszystkie czasy. W języku rosyjskim za jego ekwiwalent można uznać charakterystyczny dla mowy potocznej czasow‑
nik насмеяться, mający znaczenie ‘вдоволь посмеяться’16.
Наконец выбрались мы с ним на свежий воздух, насмеялись вдоволь.
(М. Магомаев, Любовь моя – мелодия)
W sytuacji, gdy ktoś nagle i niespodziewanie zaczyna się śmiać, w oby‑
dwu językach stosowana jest konstrukcja z wyrażeniem przyimkowym в смех / w śmiech w funkcji predykatywnej:
Бабы в плач. Я же, дурень, в смех. Они плачут, я смеюсь. (А. Козаев, Двое… Один…)
Ludzie w śmiech, słuchali. (T. Bojarska, Świtanie, przemijanie)
Dla języka rosyjskiego charakterystyczne są zdania z predykatywem niecza‑
sownikowym смешно, który łączy się z subiektem w celowniku:
– Вам смешно? – спросил он горько. – Да, вот вам смешно, а мы плачем. (Ю. домбровский, Факультет ненужных вещей)
Chociaż w języku polskim występuje spora grupa predykatywów na ‑o, typu smutno, wesoło, głupio, lekko, ciężko (jest komuś), nie ma wśród nich predy‑
katywu nieczasownikowego wyrażającego śmiech. Dlatego w przekładzie na język polski stosuje się formy opisowe, np. orzeczenie złożone czasownikowe (komuś) chce się śmiać.
Warto zwrócić uwagę, że osobę, która się śmieje, można opisać za pomo‑
cą imiesłowu przymiotnikowego czynnego czasu teraźniejszego смеющийся /
15 Mały słownik języka polskiego. Red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka. Warsza‑
wa 1969, s. 870.
16 C.И. Ожегов: Словарь…, s. 391.
29
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
śmiejący się lub w języku rosyjskim za pomocą imiesłowu przymiotnikowego czynnego czasu przeszłego смеявшийся, którego nie ma w języku polskim.
Jako ekwiwalent może być wtedy zastosowany polski przymiotnik roześmiany.
Нас встретила только беспрерывно смеявшаяся девочка лет шестнад‑
цати; она хихикала, взвизгивала и заливалась смехом. (К. Симонов, Япо‑
ния)
Odwróciłam się i zobaczyłam roześmianą matkę nad sobą. (K. Kofta, Zło‑
dziejka pamięci)
Zarówno w języku rosyjskim, jak i w polskim często stosowane są konstruk‑
cje zawierające połączenie czasownika смеяться / śmiać się z rzeczownikiem смех / śmiech w formie narzędnika i poprzedzonym przez przydawkę przymiot‑
ną, co można ująć w formułę кто ‑то смеeтся каким ‑то смехом / ktoś śmieje się jakimś śmiechem:
Засмеялась милым своим смехом. (В. Шукшин, Печки ‑лавочки)
Он тоже рассмеялся беззвучным торжествующим смехом. (Ф. Искан‑
дер, Летним днем)
Zaśmiał się dźwięcznym i perlistym śmiechem Jaskra. (A. Sapkowski, Miecz przeznaczenia)
Rozpatrywane konstrukcje mogłyby zostać zastąpione odpowiednio połą‑
czeniami czasownika смеяться / śmiać się z okolicznikami sposobu wyrażo‑
nymi przysłówkami мило, беззвучно, торжествующе, dźwięcznie, perliście.
Następuje jednak eksterioryzacja śmiechu jako odrębnej substancji, co – zda‑
niem Niny Arutiunowej – jest znamienne w opisie różnych stanów związanych z życiem wewnętrznym człowieka17.
To samo zjawisko eksterioryzacji ma miejsce podczas wyrażania śmiechu, będącego nieadekwatną reakcją na sytuację wywołującą negatywne uczucia, niemające radosnego podłoża:
Нервы Христофора Колумба не выдержали, и он засмеялся истериче-ским смехом. (И. Ильф, Е. петров, Колумб причаливает к берегу) Znowu się roześmiała, takim niewesołym, hałaśliwym śmiechem. (M. Cieślik, Śmieszni kochankowie)
Jest to uniwersalny sposób opisania czynności śmiania się, pozwalający na jednoczesne ukazanie uczuć i stanów przeżywanych przez subiekt, zwłaszcza tych, które nie są do końca sprecyzowane. Ilustruje to przykład:
17 н.д. Арутюнова: Язык и мир человека. Москва 1999, s. 386.
30 Małgorzata Borek
Гаврила начал как ‑то странно смеяться смехом, похожим на рыда-ние. (М. Горький, Челкаш)
Omawiane zjawisko eksterioryzacji śmiechu jest zauważalne również w przypadku wielu innych czasowników łączących się z rzeczownikiem śmiech, np. хохотать, расхохотаться, разразиться, залиться, погромыхивать / chichotać, wybuchnąć, zanieść się, parsknąć:
Ха ‑ха ‑ха ‑ха! – звонким юношеским смехом, никогда не раздававшимся под этими сводами, расхохотался Прянчиков. (А. Солженицын, В круге первом, т. 1)
Pan Kuba rżał tam jak koń i chichotał śmiechem potępionego debila. (http://
plejada.pl/forum/)
Косопузый продолжал чтение, время от времени разражаясь сардони-ческим смехом. (И. Грекова, Без улыбок)
B. wybuchnął głośnym, niepohamowanym śmiechem. (B. Świderski, Słowa obcego)
Она сначала откровенно удивилась, а потом, как была в пальто, опу‑
стилась в кресло и залилась смехом. (И. Муравьева, Мещанин во дво‑
рянстве)
Ten ktoś równie dobrze mógł wybuchnąć płaczem, jak zanieść się głośnym śmiechem. (M. Nurowska, Imię twoje)
Но ещe по ‑старому погромыхивал смехом. (Е. Замятин, Пещера) Azimow parsknął szczerym śmiechem. (W. Jabłoński, Dzieci nocy)
W przytoczonych przykładach leksem смех / śmiech określony jest przez przydawki przymiotne звонкий, юношеский, сардонический, głośny, niepoha‑
mowany, szczery. W języku polskim wystąpiła dodatkowo przydawka dopełnia‑
czowa śmiech debila oraz porównanie śmiechu do rżenia konia. To obrazowe porównanie w celu określenia kogoś, kto śmieje się głośno, hałaśliwie, jest uni‑
wersalne w obu językach.
И ржeт, как какая ‑нибудь лошадь, после каждой глупости. (п. Бобо‑
рыкин, Жертва вечерняя)
Warte uwagi jest również występujące tylko w języku polskim określenie śmiechu w nawiązaniu do rechotania, czyli głosu wydawanego przez żaby. Re‑
chotać oznacza ‘śmiać się głośnym, niskim, chrapliwym śmiechem’18.
Niespodziewanie zarechotał… Był to jednak śmiech ciężki, przytłaczający, bez odrobiny wesołości. (A. Zaniewski, Król Tanga)
18 Mały słownik języka polskiego…, s. 689.
31
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
W języku rosyjskim można zaobserwować tendencję do łączenia leksemu смех z przydawkami przymiotnymi wyrażonymi przymiotnikami dzierżawczy‑
mi typu пёсий, русалочий, ребячий:
А сам смеeтся особым таким смехом, беззвучно, – знаете, как собаки смеются: открыл рот и дрожит языком. […] А того, с пeсьим смехом, я ещe раз видел. (И. Грекова, Хозяева жизни)
Томка залилась русалочьим смехом. (И. Грекова, На испытаниях) – Ха, ха, ха! – засмеялась она своим ребячьим смехом. (А. Левитов Петербургский случай)
W języku polskim omawianym konstrukcjom rosyjskim z przymiotnikami dzierżawczymi odpowiadają konstrukcje komparatywne śmiać się jak (ktoś lub coś):
Gosia śmiała się jak hiena. (M. Sędzikowska, Eus, deus, kosmateus)
Toto śmiał się jak bawół, gdy mu to powtórzyłam. (M. Dołęga Mostowicz, Pamiętnik Pani Hanki)
[…] a ona zapomniała o całym świecie, śmiała się jak dziecko. (M. Ławryno‑
wicz, Pogoda dla wszystkich)
W ten sposób opis zostaje wzbogacony o możliwość tworzenia nieogra‑
niczonej liczby określeń śmiechu od nazw przeróżnych istot żywych, wyda‑
jących charakterystyczne, znane ogółowi dźwięki. Często jest to sprawa in‑
dywidualnych skojarzeń odbiorcy, bazujących na jego wiedzy pozajęzykowej i określonych stereotypach, np. zwrot śmiać się jak dziecko będzie kojarzony ze spontanicznym, beztroskim śmiechem, śmiać się jak hiena z drażniącym, przy‑
prawiającym o dreszcze chichotem, natomiast mniej typowe porównania śmiać się jak rusałka, śmiać się jak bawół nie muszą wywoływać jednoznacznych skojarzeń. Jak podkreśla Walentina Maslova, „выбор сравнения обусловлен рамками окружающего мира, культуры и ситуацией общения, а также специфическими чертами коммуникантов”19. Konstrukcje porównawcze są jednym ze sposobów odzwierciedlenia i utrwalenia rezultatów poznania w ję‑
zyku20. Dotyczy to również rosyjskich i polskich frazeologizmów opisujących śmiech.
Śmiech homerycki to ‘niepohamowany, głośny, szczery, serdeczny śmiech’.
Określenie to nawiązuje do nazwiska Homera, który w swych utworach opisuje
„nieugaszony śmiech” bogów podczas ucztowania21.
19 В.А. Маслова: Когнитивная лингвистика. Минск 2004, s. 66.
20 Ibidem.
21 Wielki słownik frazeologiczny polsko‑rosyjski i rosyjsko‑polski. Red. J. Lukszyn. War‑
szawa 1998, s. 411; http://sciaga.pl/slowniki‑tematyczne/ [data dostępu: 15.07.2017].
32 Małgorzata Borek
Любая его реплика вызывала гомерический смех у публики. (Ю. нику‑
лин, Клоуна надо видеть)
[…] teraz ryknął nagle homeryckim śmiechem. (A. Sapkowski, Narrenturm) Z kolei przymiotnik mefistofelesowski pochodzi od rzeczownika Mefistofe‑
les, czyli nazwy upadłego anioła służącego Lucyferowi, i oznacza śmiech zło‑
śliwy, sarkastyczny.
– Понятно, понятно, – говорил я, стараясь выдавить из себя мефи-стофельский смех. (М. Булгаков, Записки покойника)
Z trudem powściągnął wybuch iście mefistofelesowskiego śmiechu. (J. Con‑
rad, W oczach Zachodu)
Do znanych frazeologizmów rosyjskich należy wyrażenie гоголевский смех, oznaczające śmiech przez łzy i tłumaczone na język polski jako śmiech Gogola.
И более всего жалит героя Достоевского гоголевский смех. («Октябрь»
2002)
Jest słynne powiedzenie, odwołujące się do twórczości Gogola «śmiech przez łzy». Śmiech Gogola. (http://tekstypl.eu/russkij ‑jazyk)
Za idiomatyczny można uznać rosyjski frazeologizm поднимать кого ‑то на смех, który oznacza wyśmiewanie kogoś:
– Ты только Славе и Юре не говори, что я занимался сейчас, – по‑
просил он. – Они же меня поднимут на смех. (C. Спивакова, Не всё)
W polskiej mowie potocznej występuje zwrot nabijać się z kogoś:
Nabijał się z Andziego, który zamiast Wielka Brytania mówił Wielka Anglia.
(W. Stamm, Czarna matka)
Zbliżony znaczeniowo do niego jest charakterystyczny dla obu języków fra‑
zeologizm z rzeczownikiem посмешище / pośmiewisko. Konstrukcja wystawić kogoś na pośmiewisko oznacza ‘narazić kogoś na kpiny, zrobić obiektem żar‑
tów’22.
Может быть, она хотела выставить его на посмешище перед своими приятелями? (А. Алексин, Мой брат играет на кларнете)
Gdybym to ja schwytał gubernatora, nie wystawiłbym go na pośmiewisko moich ludzi. (Z. Teplicki, Wielcy Indianie Ameryki Północnej)
22 https://www.synonimy.pl/synonim [data dostępu: 16.07.2017].
33
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
Śmiech o dużym natężeniu, nad którym subiekt nie może zapanować, wy‑
rażają frazeologizmy смешинка в рот попала i odpowiadający mu w języku polskim zwrot dostać ataku śmiechu:
Они оба тут стали хохотать и долго не могли успокоиться: смешинка в рот попала. (В. Аксенов, Таинственная страсть)
Dostał ataku śmiechu. Śmiał się tak, że aż łzy stanęły mu w oczach. (M. Ka‑
bat, Kontrakt panny Brandt)
Maksymalne natężenie śmiechu jest również opisywane w obydwu językach za pomocą połączeń różnych czasowników z wyrażeniem со смеху / ze śmiechu, pełniącym funkcję okolicznika przyczyny. Są to najczęściej czasowniki nawiązu‑
jące do niedyspozycji fizycznej subiektu, choroby oraz śmierci: покатываться, прыснуть, надседаться, надрываться, кувыркаться, падать, лопнуть, валиться, порваться, морить, упасть, плакать, подыхать, умирать со смеху / pokładać się, turlać się, dusić się, zataczać się, tarzać się, pękać, krztu‑
sić się, skręcać się, zrywać boki, płakać, dostawać konwulsji, konać, umierać ze śmiechu.
Они шутили, рассказывали потешные истории, отчего девчата пока-тывались со смеху. (А. Мусатов, Дом на горе)
Zrywali boki ze śmiechu, gdy na deski wychodziła nieodłączna wtedy para Laskowik ‑Smoleń. („Gazeta Poznańska”, 16.09.2005)
Śmiech opisywany jest często za pomocą metafor ontologicznych, w których różne zjawiska i stany są przedstawione jako konkretne przedmioty i substancje23.
Павел Алексеевич было засмеялся, но смехом своим подавился. (Л. Улиц‑
кая, Казус Кукоцкого)
G nie był w stanie jej na to odpowiedzieć, dławił się śmiechem. (https://www.
wattpad.com)
W przytoczonych przykładach subiekt давится смехом / dławi się śmie‑
chem, który traktowany jest jak substancja utrudniająca przełykanie i oddycha‑
nie. Natomiast określenie śmiechu jako suchego i trzaskającego nasuwa skoja‑
rzenia z suchymi gałęziami:
Но обычно даже снизу слышен сухой, трескающийся смех и заливи‑
стые трели моих «сестриц». (http://angstfest.beon.ru/comments)
Zaniósł się śmiechem suchym i trzaskającym jak łamany chrust. (A. Perez‑
‑Reverte, Kapitan Alatriste)
23 д. Лакофф, М. джонсон: Метафоры, которыми мы живeм. В: Теория метафоры.
Ред. н.д. Арутюнова. Москва 1990, s. 408.
34 Małgorzata Borek
Śmiech pojmowany jest również jako substancja składająca się z mniejszych cząstek, które mogą się rozsypać:
[…] ее восхитительный смех рассыпался с хрустальным звоном. («Лиза»
2005, No 5)
Jej śmiech rozsypał się jak garść pereł rzuconych o podłogę. (skalaszarego.
blogspot.com)
Zarówno w języku rosyjskim, jak i w polskim występuje ciekawa grupa metafor, w których śmiech przedstawiony jest jako narzędzie służące do prze‑
łamywania różnych barier, niechęci oraz pierwszych lodów w kontaktach mię‑
dzyludzkich.
Общий смех сломал лед недружелюбия, и вечер закончился приятнее, чем начался. (А. достоевская, Воспоминания)
Śmiech łamie konwenanse, pozwala się zdystansować i przełamać pierwsze lody. (https://pieknoumyslu.com/smiech)
W przypadku wyrażania bezgłośnego śmiechu często stosowana jest me‑
tonimia „oczy zamiast człowieka”, gdyż czynność śmiania się przypisana jest tylko oczom, a nie całemu subiektowi:
Она смеялась и видела, как его неизбежные глаза смеются ей в ответ.
(E. Маркова. Каприз фаворита)
Pani Lichoniowa zmarszczyła groźnie brwi, ale jej oczy śmiały się do chłop-ców łagodnie. (A. Bahdaj, Wakacje z duchami)
Cytowane przykłady świadczą o tym, że oczy zawsze wyrażają prawdziwy stan emocjonalny człowieka. Zdaniem Antoniego Kępińskiego „na inne części twarzy można nałożyć maskę, na oczy nie można. Ich wyraz podlega tylko w minimalnym stopniu wolicjonalnej kontroli. Dlatego po oczach najłatwiej roz‑
poznać stan emocjonalny drugiej osoby”24.
W języku rosyjskim występuje tautologiczna konstrukcja wtrącona смех смехом, której polskim ekwiwalentem jest połączenie żarty żartami. Konstruk‑
cje te są używane, jeśli podczas żartobliwej rozmowy ktoś chce przejść do po‑
ważnego tematu.
Смех смехом, а в полицию уже обратилось более двадцати горожан.
(«Криминальная хроника», 2003.06.24)
Żarty żartami, ale przecież jakiś człowiek siedział w trzcinach. (Z. Nienacki, Księga strachów)
24 A. Kępiński: Twarz i ręka. „Teksty” 1997, nr 2, s. 13–14.
35
Курам на смех, czyli o wyrażaniu śmiechu w języku rosyjskim i polskim
W języku polskim funkcjonuje idiomatyczny zwrot śmiać się jak głupi do sera, oznaczający ‘bezmyślny śmiech bez powodu’25.
A kowal śmiał się jak głupi do sera, dłużył w sobie ten śmiech bez końca.
(W. Myśliwski, Nagi sad)
Interesujące jest polskie powiedzenie koń by się uśmiał, które ma znaczenie
‘ironicznie o czymś bezsensownym, nieudanym, absurdalnym’26.
– Posłuchać, co ty tam wygadujesz – doprawdy koń by się uśmiał. (I. Ne‑
werly, Pamiątka z Celulozy)
Powiedzenie to jest zbliżone znaczeniowo do rosyjskiego frazeologizmu курам на смех, który ma eksplikację ‘о чeм ‑либо крайне нелепом, бессмысленном’27.
Три копейки? Курам на смех. Ты прикидывала, как жить ‑то тогда бу‑
дем? (А. Волос, Недвижимость)
Cechą charakterystyczną związków frazeologicznych jest obrazowość, do‑
bitność, ekspresywność, często poczucie humoru28, chociaż trudno wytłuma‑
czyć, dlaczego Polacy wątpią akurat w umiejętność śmiania się konia, Rosjanie – kur, natomiast Anglicy – kota (it would make a cat laugh29). Wypowiedzi na‑
sycone frazeologizmami, zwłaszcza idiomami, „mają piętno swojskości, jakiejś, chciałoby się powiedzieć rdzenności językowej”30.
W niniejszym szkicu starałam się przedstawić strukturalno ‑semantyczną charakterystykę wybranych konstrukcji wyrażających śmiech, typowych dla języka rosyjskiego i polskiego. Analizie poddane zostały zarówno konstrukcje podstawowe, jak i konstrukcje zawierające frazeologizmy i metafory. Chociaż śmiech jest zjawiskiem uniwersalnym, w jego językowym obrazie, znajdującym odzwierciedlenie w analizowanych tu zdaniach rosyjskich i polskich, można dostrzec zarówno podobieństwa, jak i różnice. Podobieństwa występują głównie w konstrukcjach metaforycznych, natomiast różnice dotyczą konstrukcji podsta‑
wowych (np. typowe tylko dla języka rosyjskiego połączenia кому ‑то смешно;
смешливый человек) oraz frazeologicznych (np. гоголевский смех; смешинка в рот попала; поднимать кого ‑то на смех; смех смехом; курам на смех).
25 Wielki słownik frazeologiczny polsko‑rosyjski…, s. 410.
26 http://sciaga.pl/slowniki‑tematyczne [data dostępu: 17.07.2017].
27 Фразеологический словарь русского языка. Ред. А.н. Тихонов. Москва 2003, s. 266.
28 H. Kurkowska, S. Skorupka: Stylistyka polska. Warszawa 1964, s. 178.
29 https://pl.glosbe.com/en/pl [data dostępu: 17.07.2017].
30 H. Kurkowska, S. Skorupka: Stylistyka polska…, s. 178.
36 Małgorzata Borek Малгожата Борек
Курам на смех – о способах выражения смеха в русском и польском языках
Резюме: настоящая статья посвящена сруктурно ‑семантической характеристике предложе‑
ний, выражающих смех, в русском и польском языках. примеры для анализа взяты из на‑
циональных корпусов русского и польского языков и интернет ‑сайтов.
Анализ предложений доказывает, что, хотя смех является универсальным явлением, можно обнаружить как сходства, так и различия в сравниваемых языках.
Ключевые слова: смех, выражeние, предложение, русский язык, польский язык
Małgorzata Borek
Курам на смех, or the manners of expressing laughter in the Russian and in the Polish languages
Summary: The present article is devoted to the structural and semantic characteristics of sentences which express laughter in the Russian and in the Polish language. The examples which were sub‑
ject to an analysis were drawn from the national corpora of the Russian and the Polish languages and from internet websites.
The analysis which was conducted furnishes testimony that even though laughter is a uni‑
versal phenomenon, one may perceive both similarities and differences in the languages which were compared.
Keywords: laughter, expression, sentence, Russian language, Polish language
дорота Худык
Жешувский университет
Глаза веселые, как у кошечки – соматизм глаз в русских и польских
сравнительных конструкциях
предметом настоящего исследования являются русские и польские сравнительные конструкции, в которых функцию субъекта выполняют человеческие глаза, а основание выражает избранные признаки.
Глаз – это орган зрения человека и животных, а также способность или возможность видеть. Он является парным органом, расположенным в глазных впадинах, способным двигаться и быть показателем физиче‑
ского и психического состояния человека, качеств характера, намерений и стремлений (СС; БТС; ТРСЯ; ISJP; SJP).
на особую функцию глаз в процессе познания окружающего мира, а также передачи различного типа признаков, качеств и свойств человека обращают внимание многие лингвисты1.
Глаза часто употребляются в функции сравниваемого объекта в ком‑
паративных конструкциях, причем сравнение происходит по различным признакам2.
Сравнительный оборот является языковым средством выражения мыс‑
ленной операции сравнения. по своей структуре может быть полным или
1 н.О. подсевалова: Концепт «глаза» в английской концептосфере. «Известия ВГпУ»
2009, № 5, с. 158–160, http://cyberleninka.ru/article/n/kontsept‑glaza‑v‑angliyskoy‑kontseptosfere [дата обращения: 10.11.2016]; А.Р. Шахбанова: Соматизм «глаз» как кодификатор психо‑
логического настроя в языках различных типологий. «Известия дГпУ» 2013, № 4, c. 101, http://cyberleninka.ru/article/n/somatizm‑glaz‑kak‑kodifikator‑psihologicheskogo‑nastroya‑v‑
yazykah‑razlichnyh‑tipologiy [дата обращения: 11.11.2016].
2 Г.А. Садриева: Образная парадигма с левым компонентом «глаза» (на материале английского, русского, татарского языков). «Вестник КГУ им. н.А. некрасова» 2007, № 3, c. 145–150, http://cyberleninka.ru/article/n/obraznaya‑paradigma‑s‑levym‑komponentom‑glaza‑
na‑materiale‑angliyskogo‑russkogo‑tatarskogo‑yazykov [дата обращения: 15.10.2016].
38 дорота Худык
неполным3. В структуре полного оборота выделяются три основных ком‑
понента:
1. объект, подвергаемый сравнению (его называют также субъектом срав‑
нения);
2. объект, с которым производится сравнение;
3. основание сравнения – общее свойство, с точки зрения которого произ‑
водится сравнение4.
В настоящей статье анализу подвергаются сравнения с разной степе‑
нью спаянности компонентов, т.е. как устойчивые сравнения, отмеченные во фразеологических словарях и довольно часто употребляемые в разного типа текстах, так и авторские, окказиональные. Целью настоящего иссле‑
дования является:
1. определить классы оснований сравнения;
2. определить классы объектов сравнения;
3. описать структуру таких сравнений в сопоставляемых языках.
Основание сравнения
Глазам присущи многие разнородные признаки, поэтому в отобранных нами сравнительных оборотах5 в функции субъектов сравнения они упо‑
треблялись довольно часто, а сами компаративные конструкции оказались многочисленными и разнообразными. Глаза в них сравнивались по раз‑
личным признакам, таким как: внешний вид (размер, форма, разрез, ме‑
сто расположения), блеск, цвет, насыщенность тона, влажность, движение, проявление эмоций, проявление черт характера, проявление интеллекту‑
альных признаков, a также оценка по эстетическим признакам6.
3 М.И. Черемисина, Л.А. Шамина: Выражение сравнения в тувинском языке, с. 66, http://www.philology.nsc.ru/journals/ykns/pdf/YKNS_03/1996_03_Cheremisina_Shamina.pdf [дата обращения: 02.03.2013]; О.п. Разумова: Градуальность признака и оценка в образ‑
ных сравнениях. Минск 1997, с. 2 (автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук).
4 В.В. неверова: Функционирование компаративных структур в интенсифициро‑
ванном высказывании (на материале французского языка). В: Функционально‑грамма‑
тическое исследование романских языков. Санкт‑петербург 2001, с. 224; О.п. Разумова:
Градуальность признака…, с. 2; W. Wysoczański: Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych (na materiale wybranych języków). Wrocław 2005, с. 35–42.
Градуальность признака…, с. 2; W. Wysoczański: Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych (na materiale wybranych języków). Wrocław 2005, с. 35–42.