we współczesnych językach słowiańskich
2. Przypomnijmy, że ewolucja wczesnosłowiańskiego zaimka deiktycznego SЬ, którego krótka enklityczna forma biernika SѦ byłа obecna w dialektach sło‑
wiańskich, jest rekonstruowana przez cerkiewistów w podobny sposób. Według Leszka Moszyńskiego, reasumującego w swojej monografii także badania i po‑
glądy jego poprzedników, dużej dyferencjacji postaci fonetycznej i fonologicz‑
nej zaimków miał sprzyjać ich status, a mianowicie niesymboliczny charakter:
„[…] tymczasem zaimki, czyli pronomina […], nie miały żadnego znaczenia […], nie pełniły funkcji symbolicznej. Podstawową ich funkcją było zastępowa‑
nie wyrazów znaczących w procesie komunikacji językowej”4, czyli pełnienie funkcji anaforycznej. Jak już wspomniano, część z nich, w tym badana jednost‑
ka SѦ, ze swej natury była predysponowana do pełnienia funkcji anaforycznej (spójnościowej) w ówczesnych tekstach.
W świetle rozległej literatury teoretycznej poświęconej zaimkom należy się zgodzić z Moszyńskim co do poglądu, że brak z natury funkcji symbolicznej,
3 Słowniki języka rosyjskiego z racji traktowania tego elementu jako sufiksu nie notują osobnego hasła ‑CЯ / ‑СЬ. Także w literaturze bułgarskiej pojawiła się propozycja traktowania СИ (formy celownika i miejscownika) jako sufiksu, zob. д. Савова: Глаголи с форманта СИ в българсия эзик. „Zeszyty Cyrylo ‑Metodiańskie” 2017, s. 104–119, http://journals.umcs.pl/zcm/
article/view/4742/3458 [data dostępu: 22.05.2017].
4 L. Moszyński: Wstęp do filologii słowiańskiej. Warszawa 1984, s. 242–243.
53
Kontynuanty staro ‑cerkiewno ‑słowiańskiego zaimka SѦ…
w odległej przeszłości brak możliwości utrwalania ich na piśmie sprzyjał nie‑
wątpliwie ich spontanicznemu rozwojowi5. Jest faktem znanym, że w zależności od geograficznego obszaru Słowiańszczyzny ewolucja zaimków pod względem morfologicznym przebiegała w sposób dosyć zróżnicowany6, zachowując jednak dzięki tym samym rdzeniom wyrazowym genetyczne pokrewieństwo. Uogól‑
niony sens zaimków oraz podstawowe funkcje, jakie pełnią one „od zawsze”
w organizacji języków (a dokładniej tekstów), sprawiają, że ich ewolucja od‑
bywa się stosunkowo wolno, jednak na przestrzeni stuleci ‒ od stanu znanego częściowo na etapie języka staro ‑cerkiewno ‑słowiańskiego do czasów obecnych widoczne są zmiany w każdej płaszczyźnie języka7. Dotyczy to także omawia‑
nego elementu, który jednak w sąsiedztwie takich zaimków jak osobowe азъ i ты rozwijał się pod względem fleksyjnym analogicznie wobec nich.
Współcześnie przyjmuje się, że badana jednostka „pod względem funkcjo‑
nalnym stanowi […] kontekstowy wariant zaimka osobowego w funkcji anafo‑
rycznej. Różnica syntaktyczna między zaimkiem zwrotnym a zaimkiem osobo‑
wym polega na tym, że zaimek zwrotny pełni funkcję anaforyczną wewnątrz zdania prostego, odsyłając do podmiotu tego zdania, np. pol. Maria przegląda się w lustrze […], podczas gdy funkcja anaforyczna zaimka osobowego wycho‑
dzi poza obręb zdania prostego”8. Ze względu na daleko idące podobieństwa struktury syntaktycznej języków słowiańskich jest to właściwość wspólna im wszystkim.
2.1. Warto wspomnieć, że poglądy cerkiewistów co do genezy SѦ są zbliżone, aczkolwiek nie identyczne. Moszyński, wypowiadając się na temat fleksji zaimka deiktycznego SЬ, z którego, jak uważa, wywodzi się scs. SѦ, stwierdza: „Naj‑
więcej form archaicznych zachował zaimek sь […], pierwotny temat *s ‑ei > sь ‑j.
[…] Znamy tylko formy sego, semu, semь”9. Reszta jego form fleksyjnych, z bra‑
ku materiału, pozostaje hipotetyczna, z wysokim stopniem prawdopodobień‑
stwa. Kierując się zasadą ewolucji opartej na analogii, przedstawia Moszyński te formy na tle form fleksyjnych innych zaimków z ich równie skomplikowaną ewolucją w okresie prasłowiańskim i wczesnosłowiańskim, stawiając w tym zakresie mocną hipotezę co do ich postaci morfologicznych.
2.2. W zakresie funkcji syntaktycznej Moszyński także na zasadzie analogii przyjmuje, że występował „zaimek dopełnienia rozmówcy, tzn. osoby drugiej
5 Problem braku funkcji symbolicznej wśród całości zbioru zaimków nie jest oczywisty, jednak stanowi to osobną kwestię, której w tym miejscu nie podejmujemy.
6 Różnice morfologiczne przebiegają przede wszystkim na osi Słowiańszczyzna północna – Słowiańszczyzna południowa.
7 Widać to także w gramatykach słowiańskich porównawczych zarówno typu diachronicz‑
nego, jak i synchronicznego.
8 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański. Wrocław 2003.
9 L. Moszyński: Wstęp do filologii słowiańskiej…, s. 246.
54 Maria Cichońska
z rdzeniem t ‑”10, co czyni wysoce prawdopodobnym, że „podobnie zbudowany był zaimek dopełnienia podmiotu działającego, tzw. zaimek zwrotny (pronomen reflexivum), skrót pron. reflex. […] Miał on postać *s ‑eb//*s ‑ob< pie. *seu i se
<su ‑e”11. Zakłada także Moszyński, że „nietypowa odmiana zaimka sь, si, se stała się przyczyną jego stopniowego zaniku. Por. np. polskie wyrażenia do siego roku, ni to ni sio; ros. сегодня, сейчас, archaiczne сей ‘ten’ ”12. Dalej stwierdza tenże cerkiewista, że formy biernika zaimków z rdzeniami ‑m ‑ oraz ‑t ‑ zostały przejęte z formy dopełniacza: mьnĕ, tobĕ, także formy zaimka sobĕ // sebĕ funk‑
cjonowały identycznie. Ze stanu znanego w języku staro ‑cerkiewno ‑słowiańskim widać, że enklityczna postać tego zaimka SĘ funkcjonowała na zasadzie analogii do osobowych ‒ mę, tę. Funkcja refleksywna tej jednostki poświadczona jest wielokrotnie w staro ‑cerkiewno ‑słowiańskich tekstach kanonicznych.
2.3. Należy podkreślić, że bułgarscy cerkiewiści reprezentują tu nieco inny pogląd co do jego genezy, a mianowicie na podstawie szczegółowej analizy kontekstów zabytków kanonicznych rozróżniają dla okresu staro ‑cerkiewno‑
‑słowiańskiego zaimek deiktyczny sj / sii, se, si oraz osobny zaimek osobowy / zwrotny sebe / sę, który w bierniku występuje w zabytkach w postaci en‑
klitycznej: analogicznie do мѧ, тѧ jako сѧ. Wskazują jednoczenie w szerszej perspektywie językowej (ówczesnej dialektalnej) na ich starsze odpowiedniki w dialektach niesłowiańskich: staropruskim mien (*<mēn), tien (*<tēn), sien (*<sēn). a także na łacińskie podobieństwo z tego okresu zaimka se oraz zwrot‑
nego zaimka greckiego εαυτός < σεαυτός13.
2.4. W późniejszym okresie w językach słowiańskich miały miejsce liczne przeobrażenia w systemie morfologicznym zaimków wskazujących, co widać w tekstach źródłowych oraz w gramatykach diachronicznych i porównawczych.
Przypomnijmy, że na przykład w drukach staropolskich z rejonu Małopolski do XVI wieku zaimki mię, cię, się występują w połączeniu z przyimkami po czasowniku14. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć na podstawie danych z samych tekstów staro ‑cerkiewno ‑słowiańskich, że pierwotna funkcja tego zaimka realizowała się, jak twierdzi Moszyński, jako „dopełnienie podmio‑
tu działającego”, czyli w świetle współczesnej lingwistyki, w obrębie struktury zdaniowej, w której występuje predykat o charakterze czynnościowym przyłą‑
czający obok agensa i patiensa, który jest z nim tożsamy.
10 Ibidem, s. 247.
11 Ibidem, s. 247–248.
12 Ibidem, s. 249. Warto wspomnieć, że zaimek ten zachował się w funkcji deiktycznej w dialektach rodopskich i niektórych macedońskich w postaci rodzajnika określonego w stosun‑
ku do bliższych obiektów. Na ten fakt zwróciła uwagę autorce dr hab. Iliana Genew ‑Puhalewa.
13 Граматика на старобългарския эзик. Фонетика. Морфология. Синтаксис. София 1993, s. 232. Z braku danych nie wiadomo, czy, a jeśli tak, to od kiedy występował stan znany z tekstów kanonicznych.
14 L. Moszyński: Wstęp do filologii słowiańskiej…, s. 248.
55
Kontynuanty staro ‑cerkiewno ‑słowiańskiego zaimka SѦ…
3. Z czasem we wszystkich językach słowiańskich utrzymała się funkcja