Kategoryzacja świata dokonywana w poszczególnych językach etnicznych za pośrednictwem kategorii ujmowanych zazwyczaj w leksemy nie jest ani skończo‑
na, ani wyczerpująca, ani nawet niesprzeczna. Istotą kategoryzacji jest przede wszystkim, jak się wydaje, ogólnie rozumiane podobieństwo i użyteczność. Do‑
strzegamy je w wieloznaczności wyrażeń i wpływie kontekstu. Najlepszą ilustra‑
cją tego zjawiska są wyrażenia dotyczące ludzkiego ciała, które jest naturalnym, uniwersalnym zbiorem symboli; ludzkie ucho obok ucha igły i ucha filiżanki, ludzki pępek – omfalos (mundi), znajdujący się w Delfach kamień – pępek świa‑
ta, kobieca pochwa – pochodząca wprost od łacińskiej vaginy – vaina, czyli
‘futerał na miecz’ w języku hiszpańskim czy hebrajskie `ayn zarazem ludzkie i zwierzęce ‘oko’ oraz ‘źródło’. Nie ma i prawdopodobnie nie może być jednak w jakimkolwiek języku leksemu, który łączyłby ludzkie ucho z otoczonym mita‑
mi kamiennym, obłym artefaktem, pokrowcem na ostrą broń i źródłem.
11 Słowa te okazały się prorocze. Cytat wzięty jest z ofiarowanej współautorce tego arty‑
kułu książki Krystyny Kleszczowej Verba dicendi w historii języka polskiego. Zmiany znaczeń (Katowice 1989).
12 M. Unamuno y Jugo: Miłość i pedagogika. Przeł. Z. Szleyn. Kraków 1975. Innym przykładem tego typu może być paradoksalnie pełen treści (bo i co tu dodać?) napis na cokole krakowskiego pomnika: Adamowi Mickiewiczowi – naród.
167
Dedykacja wśród ludzi nauki – leksem, predykat, pojęcie
Pewne leksemy w miarę swej wędrówki przez czas i przestrzeń radykalnie zmieniają znaczenie – tu przytoczyć można semicką pożyczkę park, która za‑
nim stała się internacjonalizmem, w językach indoeuropejskich przyszła drogę:
‘ogrodzenie’ → ‘przestrzeń ogrodzona (zamknięta)’ → ‘przestrzeń niekoniecz‑
nie ogrodzona’13. Zadziwiają nieraz losy rdzeni dających biegunowo przeciw‑
stawne sensy. Tu przytoczyć można praindoeuropejski rdzeń *ken ‑/*kon ‑, który w kilku językach słowiańskich dał leksemy znajdujące się na dwóch krańcach kategorii – na jednym jest koniec (czeskie konec, ukraińskie кінець, białoruskie канец, słoweński konec), na drugim krańcu znajduje się początek (czeskie počátek, ukraińskie початок, białoruskie пачатак, słoweńskie za‑
čenja). Zdarza się i tak, że mimo występowania pojęcia brak w jakimś języku leksemu, w którym byłoby ono oddane, np. w hebrajszczyźnie biblijnej nie ma leksemu wyrażającego odpowiedzialność, choć samo jej pojęcie przywoływane jest często na kartach Biblii14. Czasem jedno pojęcie oddawane jest kilkoma quasi synonimicznymi wyrażeniami, z których trzeba analitycznie „wykroić”
część wspólną, jak to ma miejsce w klasycznym języku hebrajskim dla pojęcia doskonałości15.
Barbara Skarga pisze: „Właściwą metodą intelektu jest analiza, intuicja zmierza ku syntezie, intelekt rozdziela, segreguje, intuicja – jednoczy, intelekt unieruchamia, intuicja wchodzi w styczność z ciągłością i ruchem, intelekt ope‑
ruje liczbą, intuicja jakościami. Rozwój nauki wymaga zatem włączenia w jej prace intuicji, właśnie dlatego, aby uwzględniać w optyce badawczej ruch, ca‑
łość, jakości; […] intelekt i intuicja nie są niczym innym, jak dwoma różnymi sposobami ujmowania rzeczywistości, z tym, że intelekt ujmuje tę rzeczywi‑
stość ze względu na praktykę, życiowe zadania człowieka, intuicja zaś przenika jej rzeczywisty kształt”16. Włączając do pojęcia DEDYKACJA stopnie intencji, starałyśmy się pokazać cyrkularność, naturę pojęcia, w którym jedno tłuma‑
czy się przez drugie. Dedykacja jest w naszym tekście rodzajem instrumentu używanego w sytuacji dedykowania; można tu przywołać powszechnie znany sposób definiowania filiżanki przez odwołanie się między innymi do funkcji tego obiektu17. Ale jest też dedykacja konglomeratem mniemań co do intencji
13 K. Kleszczowa: Park – leksem i pojęcie (w druku).
14 K. Termińska: Semantyka leksykalna. Spojrzenie na hebrajszczyznę biblijną (w druku).
15 K. Termińska: Perfection in Biblical Hebrew. In: Essays in the History of Languages and Linguistics. Dedicated to Marek Stachowski on the occasion of his 60th birthday. Kraków 2017, s. 709–723.
16 B. Skarga: Czas i trwanie. Studia o Bergsonie. Warszawa 1982, s. 277.
17 „Na przykład chińska czarka – mała, o cienkich ściankach, delikatna, bez uszka i bez spodeczka – może uchodzić za filiżankę, nadaje się bowiem do picia gorącej herbaty w sytuacji oficjalnej (kiedy siedzi się przy stole) i można unieść ją do ust jedną ręką. Oznacza to, że choć spodeczek i uszko są zdecydowanie częścią prototypu filiżanki (»idealna« filiżanka musi mieć uszko i spodeczek), to jednak nie należą one do tego, co można by nazwać »istotną« (esencjalną) częścią pojęcia. Muszą się w niej natomiast znaleźć składniki: ‘zrobiona, by pić z niej gorące
168 Krystyna Kleszczowa, Kamilla Termińska
zarówno benefaktora (x), jak i beneficjenta (y), mniemań x ‑a oraz y ‑a w kwestii wartości ofiarowanego artefaktu (a), jak i wielorakich relacji między nimi.
płyny’ oraz ‘na tyle mała, by ludzie mogli łatwo unieść ją do ust jedną ręką’ ” (A. Wierzbicka:
Prototyp i inwarianty. W: Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne. Przeł. K. Korżyk.
Lublin 2006, s. 194).
Krystyna Kleszczowa, Kamilla Termińska
Dedication among scholars – lexeme, predicate, concept
Summary: By defining dedication as an instrument used in the situation of dedicating, the arti‑
cle constructs a predicative ‑argumentative formula for this situation. The personal arguments of the formula are additionally furnished with the six degrees of intentionality derived from Dan Dennett’s work. The article contains analyses of the textual realisations of the formula which concretise the particular intentions in a selective manner. It also discusses the difference between a lexeme, a predicate and a concept.
Keywords: predicative formula, benefactor, beneficiary, artefact, dedicating vs. dedication, in‑
tentionality, degrees of intentionality, categorisation
Кристина Клещёва, Камилла Терминьска
Посвящение среди людей науки – лексема, предикат, понятие
Резюме: посвящение, определяемое в статье как инструмент, используемый в соответству‑
ющей ситуации, рассматривается авторами сквозь призму предикатно ‑аргументной структу‑
ры. Ее специфические аргументы дополнительно характеризуются почерпнутыми из теории дэниела деннета степенями интенциональности. В работе представлен анализ текстовых реализаций структуры, конкретизирующих отдельные интенции в той или иной степени.
Кроме того, обращается внимание на различия между лексемой, предикатом и понятием.
Ключевые слова: предикативная формула, бенефактор, бенефициент, артефакт, посвящение как процесс и как результат, интенциональность, степени интенциональности, категоризация
Tatiana Kwiatkowska
Uniwersytet Śląski w Katowicach