Inne różniące języki użycia czasowników bez tego elementu lub obliga‑

toryjnego przy czasowniku mają charakter bardziej idiomatyczny. Dla ilustracji podajemy na materiałe języka polskiego oraz języka chorwackiego kilka takich sytuacji, które mogą kontrastować lub funkcjonować identycznie w innych ję‑

zykach.

6.1. Różnice w zakresie występowania czasowników z kontynuantami staro‑

‑cerkiewno ‑słowiańskiego zaimka sprowadzają się także do takich różnic, kiedy czasowniki o charakterze tranzytywnym mogą występować zarówno bez SE, jak i z SE. Dotyczy to np. sytuacji w języku polskim, kiedy takie czasowniki przechodnie, jak patrzeć, słuchać, tworzą pary z SE: patrzeć się, słuchać się, występujące w stylu potocznym. SIĘ nie zmienia ich znaczenia, jest elemen‑

tem redundantnym, blokującym jedynie przechodniość w przypadku czasowni‑

ka przechodniego, jak w przytoczonym słuchać. Jest to niewątpliwie związane z użyciem w stylu potocznym. Najnowsze słowniki języka polskiego informują, że SIĘ, służąc wzmocnieniu określonej wypowiedzi, może wystąpić w charak‑

terze partykuły modalnej¹⁶. Taka sytuacja odnośnie do języka polskiego została odnotowana w niektórych słownikach¹⁷, np. Zapytaj SIĘ mamy; Ona SIĘ skar‑

ży pani, także: Nie bedę się prosić. Na taką funkcję zwracano uwagę również w słowniku języka słowackiego¹⁸: Budem sa ti ja prosit’. W języku słowackim spotykane są struktury z SA w sąsiedztwie wyrażeń przyimkowych, np. Teraz SA do roboty! Do društva SA!¹⁹.

6.2. Możliwe są pewne różnice idiomatyczne między językami w zakresie czasowników określanych jako povratno redundantni glagoli, jak np. w chor‑

wackim (i w pozostałej literackiej sztokawszczyźnie) czasownik klizati (se), któ‑

re w zależności od występowania z SE lub bez SE mają odmienne właściwoś‑

ci rekcyjne i zróżnicowane, choć bliskie sobie znaczenia²⁰. I tak:

a) z SE ‘przesuwać się po gładkiej powierzchni’, np.:

Tepih se kliže po podu. pol. Dywan się przesuwa po podłodze…

b) bez SE ‘poruszać się na łyżwach’, np.:

16 Opinia co do użycia w grupie ludzi z wyższym wykształceniem, nie tylko filologicznym (i polonistycznym), sugeruje, że ma to związek przede wszystkim z potocznością, na co może się nakładać zwiększona ekspresja charakterystyczna dla stylu potocznego.

17 Inny słownik…; Uniwersalny słownik języka polskiego. Red. S. Dubisz. Warszawa 2003.

18 Slovník slovenského jazyka. T. 4. Red. Š. Peciar. Bratislava 1964.

19 W języku chorwackim ten zaimek występuje na granicy normy w celowniku w postaci SI, np. Sjedni SI, gdzie forma ta funkcjonuje jako partykuła wzmacniająca ekspresję i wyrażająca brak dystansu nadawcy do osoby, do której przekaz jest kierowany. Takiego użycia nie ma w po‑

zostałych językach sztokawskich. Wspomnijmy, że w języku bułgarskim w strukturach typu Пия СИ кафето ‒ w połączeniu z rzeczownikiem występującym z rodzajnikiem określonym СИ implikuje, że ‘mam zwyczaj picia kawy i że to lubię’.

20 B. Belaj: Pasivna rečenica. Osijek 2004.

59

Kontynuanty staro ‑cerkiewno ‑słowiańskiego zaimka SѦ…

Bager je klizao po ledu. Klizač je klizao sa slomljenom rukom.

Jednak mogą wystąpić tutaj także sensy dwuznaczne, np.:

Djeca su se klizala po ledu.

gdyż do wykonywania czynności łyżwy nie są obligatoryjne, dzieci mogły się ślizgać na łyżwach lub bez nich, tylko w butach/skarpetkach itp.

Para aspektowa do chorw. klizati: sklizati – skliznuti występuje tylko bez se:

Konobarica je sklizala po restoranu i slomila ruku.

Auto je sklizao u rijeku.

Avion je skliznuo s piste.

a także w formach możliwych od czasowników przechodnich tworzących dia‑

tezę pasywną lub pozornie pasywną ze względu na ukrytego lub nieznanego agensa, np. Dom się buduje, Obiad się gotuje, Drzewo się przewróciło.

6.3. Przykładem tego, że w językach mogą występować czasowniki, w któ‑

rych różnice znaczeniowe są związane z występowaniem z SE oraz bez SE, jest sztokawski czasownik šetati – może być nieprzechodni i przechodni. Jako nieprzechodni šetati ‘spacerować’ może występować zarówno bez SE, np.:

Šetala sam po gradu. Lisica je šetala oko kuće.

jak i z SE, np.:

Šetala sam se cijeli dan po gradu. Lisica se šetala oko kuće.

W użyciach z SE tworzy implikaturę, którą należy odczytywać jako dzia‑

łanie niezależne, z własnej woli, a także: wbrew czemuś²¹. W innych językach możliwe są struktury z podobnymi implikaturami, co pociąga za sobą koniecz‑

ność użycia czasownika w aspekcie dokonanym, np.:

pol. Spacerowałam po mieście. Spacerowałam po lesie.

wobec: Przespacerowałam się po mieście.

21 W językach słowiańskich obok SE może w takim użyciu wystąpić celownik tego za‑

imka, co ma miejsce w języku polskim. Przyczasownikowe SOBIE służy do tworzenia róż‑

nych implikatur, np. Chodziłam SOBIE cały dzień po lesie. Lisica spacerowała SOBIE koło domu. O różnych sensach implikatur w języku polskim związanych z SOBIE zob. A. Łojasie‑

wicz: Słowo SOBIE w połączeniach typu IDĘ SOBIE, ŚPIEWAM SOBIE. „Poradnik Języko‑

wy” 1992, T. 7. Takiej możliwości tworzenia implikatur nie daje język rosyjski, por. synonimy гулять i прогуливаться: Я гуляла по городу. Я гуляла по лесу. Я прогуливалась по городу.

Я прогуливалась по лесу, nie dają też pozostałe uwzględnione w opisie języki.

60 Maria Cichońska ros. Я гуляла по городу. Я гуляла по лесу.

wobec: Я прогуливалась по городу. Я прогуливалась по лесу.

Natomiast sztokawski czasownik przechodni šetati ma znaczenie ‘prowadzić kogoś / co’, np. šetam dijete, psa, np.:

Šetali su djecu bez obzira na temperaturu.

Svaki dan šetam psa dva sata.

Jak pisze Dalibor Brozović:

Do tridesetih godina u Hrvatskoj se govorilo i pisalo šetati se, šećem se. Gla‑

gol šetati, šetam upotrebljavao se rijetko, samo kao prelazan, i to u jednom specijalnom žargonu (šetati psa, šetati konja). Od tridesetih godina oblik še‑

tati, šetam govori se usporedno s oblikom šetati se, šećem se, i postupno ga u istome značenju istiskuje²².

Ten przykład ukazuje, jak czasownik, tracąc obligatoryjne SE, funkcjonuje czasami z nim fakultatywnie i następnie je traci, co stanowi przypadek degra‑

matykalizacji jednostki językowej.

6.4. Podobna sytuacja dotyczy ewolucji sztokawskiego razgovarati se, który w drugiej połowie XIX wieku dokumentowany jest zarówno z SE, jak i bez niego:

Ономад смо се баш о теби разговарали.

Пред бијелим вратима разговарале су се двије намрштене старице.

Nekad smo o tebi razgovarali²³.

W późniejszych słownikach sztokawskich, zarówno serbskich, jak i chor‑

wackich, a także w najnowszych bośniackich taka forma nie jest już notowana i pozostaje nieznana współczesnym użytkownikom języka. Prawdopodobnie już na początku XX wieku była formą przestarzałą, nie weszła do normy literackiej²⁴.

6.5. Stare słowiańskie struktury zdaniowe występujące bez subiektu, które od stuleci określają zjawiska przyrody, tworzą zbiór zdań bezpodmiotowych z czasownikiem w 3 os. l. poj. Element zaimkowy występuje w takich struk‑

turach dość niekonsekwentnie, co może świadczyć o jego redundancji, np. pol.

błyska SIĘ²⁵, ros. cверкает; słc. blýska SA; štok. s(ij)eva; pol. zmierzcha SIĘ;

ros. cмеркается; štok. mrači SE; smrkava SE; bułg. мръква (SE), съмва (СЕ).

22 D. Brozović: Brinem brigu za glagol brinuti se. “Vijenac” 2001, nr 179 [Zagreb].

23 Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika. T. 5. Red. M. Stevanović. Novi Sad 1973.

24 Pokolenie chorwackich siedemdziesięciolatków już nie zna takiej formy czasownika.

25 W języku polskim na ogół występuje z SIĘ, ale regionalnie, np. na Lubelszczyźnie, także bez SIĘ.

61

Kontynuanty staro ‑cerkiewno ‑słowiańskiego zaimka SѦ…

Utworzono je w czasie, kiedy agens i tym samym podmiot gramatyczny nie był możliwy do określenia przez użytkowników języka, a w późniejszym okresie kognitywne aspekty nie doprowadziły do jego wyznaczenia i stosowania w po‑

tocznym użyciu. Jeżeli jest to element, który, jak się wydaje, nie pełni w takich sytuacjach funkcji semantycznej lub/i syntaktycznej, to można postawić hipote‑

zę, że mógł już w odległej przeszłości pełnić funkcję pragmatyczną jako party‑

kuła ekspresywna. Pogląd taki wymaga jednak analizy najstarszego materiału w możliwie szerokim kontekście językowym.

6.6. Pragmatyczne aspekty analizowanego leksemu, sygnalizowane w nie‑

których słownikach zwykle najnowszej generacji, występują także w użyciach niezwiązanych ze zjawiskami przyrody, jak pol. Zapytaj (SIĘ) mamy. Ona (SIĘ) skarży pani. Takie użycia nie są możliwe w niektórych językach, np. w języku bułgarskim. W polszczyźnie jego użycie powoduje, że wypowiedź staje się na‑

cechowana potocznością.

Jako obligatoryjny składnik struktur o charakterze częściowo już zidiomatyzo‑

wanym, typu Mnie SIĘ tu dobrze pracuje²⁶, wartościujących określone zdarzenie, np. Ta książka czyta SIĘ dobrze / ciężko / źle, współtworzą je w seryjny sposób, uwarunkowany sensem elementów językowych, np. Ostatni film tego reżysera ogląda SIĘ dobrze / ciężko / źle; Takie podłogi SIĘ dobrze / ciężko / źle myje itp.

Takie użycia i sensy nie są ograniczone tylko do języka polskiego, są prze‑

kładalne dosłownie na niektóre języki, por. np. także sztokawskie Meni se ovdje dobro / loše radi. Ta knjiga se dobro / teško / loše čita. Natomiast przykłado‑

wo w języku bułgarskim takie konstrukcje, jak Тази книга се чете трудно / лесно, stanowią tylko struktury diatezy pasywnej.

Ze względu na stosowane zasady leksykograficzne ograniczające objętość haseł słowniki na ogół nie notują idiomów, które organizują się wokół tego leksemu. Wyjątek stanowi słownik polsko ‑serbski²⁷, uwzględniający bogaty in‑

wentarz idiomów, w których występuje sztokawskie SE. W podhaśle zaimka podkreślono, że odznacza się on dużą produktywnością w tworzeniu idiomów.

7. Jak widać z cząstkowych badań nad funkcjami notowanych w tekstach