Podziwiać należy czyny, nie słowa.
Demokryt
Emocje1 są nieodłączną, bardzo ważną częścią ludzkiego życia, a ich źró‑
dłem jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Przenikają one wszystkie sfery funkcjonowania człowieka od momentu narodzin do samego końca, stanowiąc jeden z głównych mechanizmów wewnętrznej regulacji stanów psychicznych i za‑
chowań ukierunkowanych na zaspokojenie aktualnych potrzeb2. Dotąd nie udało się badaczom precyzyjnie określić ani liczby przeżywanych emocji3, ani środków językowych służących do ich wyrażania, nazywania czy opisywania4. Nierzadko trudno jest dobrać odpowiednie słowo do adekwatnego odzwierciedlenia tego, co czujemy, gdyż dana emocja może mieć kilka nazw, a zakresy znaczeniowe niektó‑
rych z nich mogą się w wielu przypadkach pokrywać5. Przykładem tych ostatnich są leksemy zachwyt i podziw oraz ich odpowiedniki rosyjskie.
Zachwyt to 1. ‘uczucie wielkiego podziwu, uznania dla kogo lub czego, dla czyich zalet połączone z uniesieniem’, 2. ‘daw. ekstaza, zachwycenie’ (SD6); to
1 Terminy „uczucie” i „emocja” używane są w niniejszym opisie wymiennie. O definiowa‑
niu tych pojęć zob. M. Borek: Predykaty wyrażające dyskomfort psychiczny w języku rosyjskim w konfrontacji z językiem polskim. Katowice 1999, s. 7–11; Eadem: Uczucia i emocje w rosyj‑
skich i polskich metaforach. Aspekt lingwistyczny. Katowice 2012, s. 8–11.
2 В.И. Шаховский: Категоризация эмоций в лексико ‑семантической системе языка.
Изд. 3 ‑е. Москва 2009, s. 7.
3 Б.И. додонов: Классификация эмоций при исследовании эмоциональной направлен‑
ности личности. «Вопросы психологии» 1975, № 6, s. 21.
4 Zob. m.in.: I. Nowakowska ‑Kempna: Konceptualizacja uczuć w języku polskim. War‑
szawa 1995, s. 120–122; Eadem: Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami predy‑
katów uczuć. Katowice 1986, s. 70; Б.А. плотников: Основы семасиологии. Москва 1984, s. 202–204.
5 В.И. Шаховский: Категоризация эмоций…, s. 94.
6 Wykaz skrótów słowników podano na końcu artykułu.
66 Zofia Czapiga
stan psychiczny kogoś, kto coś podziwia (WSJP), natomiast podziw – ‘uczu‑
cie zdziwienia połączone z uznaniem, czcią, zachwytem’ (SD). Rosyjskimi ekwiwalentami polskiego zachwytu są восторг, восхищение, a podziwu – изумление, восхищение, восторг (SP ‑RH), przy czym восторг to ‘сильный подъем радостных чувств; восхищение’, a восхищение – ‘высшая степень удовлетворения, удовольствия от чего ‑л.’ (СРЯЕв). Jak widać, polskie źródła leksykograficzne definiują te pojęcia z wykorzystaniem synonimów: zachwyt to podziw, a podziw to zachwyt. Należy jeszcze zwrócić uwagę na polskie od‑
powiedniki słownikowe rosyjskich pojęć. Otóż восторг tłumaczony jest jako zachwyt, uniesienie, zapał (wprawić w zachwyt, wpaść w zachwyt/uniesienie, być zachwyconym, być pełnym zachwytu), a восхищение jako zachwyt, wpaść w zachwyt (SR ‑PM). Żadne z tych pojęć nie ma tu odpowiednika podziw, który pojawia się jednak w nowszym słowniku rosyjsko ‑polskim, ale tylko przy lek‑
semie восхищение – zachwyt nad kim ‑czym, dla kogo ‑czego / podziw dla kogo‑
‑czego (SR ‑PW). Odpowiedniości słownikowe omawianych leksemów przedsta‑
wiają się więc następująco:
zachwyt – восторг, восхищение,
podziw – изумление, восхищение, восторг, восхищение – zachwyt, podziw,
восторг – zachwyt, uniesienie, zapał.
Nasuwa się więc pytanie, jak przekazywane są emocje zachwytu i podziwu w przekładzie polskich tekstów literackich na język rosyjski i czy w jednako‑
wym stopniu odnoszą się one do otaczającej rzeczywistości. Materiał egzem‑
plifikacyjny został dobrany z polskich tekstów literatury pięknej i ich przekładu na język rosyjski oraz z paralelnego korpusu polsko ‑rosyjskiego7 (w nawiasie po przykładach podawane jest nazwisko autora).
Zachwyt jest więc stanem, jakiego doznaje subiekt, gdy się mu coś bardzo po‑
doba i oczarowuje go (ISJP). Pojawia się, jak pisze Jurij Apresjan, «в результате восприятия и умственного созерцания объекта, положительные свойства которого, по рациональной оценке субъекта, являются выдающимися или исключительными, т.е. намного превосходят нормальные ожидания или собственные возможности субъекта»8.
Аnna Wierzbicka formułuje następującą eksplikację zachwytu:
‘Z zachwyciło X = (?) w kontakcie z X Z poczuł to, co zwykle czujemy, kiedy myślimy, że dana rzecz jest taka, jak pragniemy, aby tego rodzaju rzeczy były’.
Jednak w zachwycie lingwistka dostrzega coś więcej – pewien „odblask miłości”, dlatego modyfikuje swoją definicję:
7 http://pol ‑ros.polon.uw.edu.pl [data dostępu: 17.05.2017].
8 Ю.д. Апресян: Новый объяснительный словарь синонимов русского языка. Москва 2004, s. 144.
67
Zachwyt i podziw w przekładzie
‘Z zachwyciło X = myśl: „Z jest takie, jak pragniemy, żeby wszystkie Z były”
spowodowało u X uczucie podobne do tego, jakie zwykle powoduje w nas kon‑
takt z kimś, kogo kochamy’9.
Według polskiego internetowego słownika synonimów (SS) zachwyt ma 203 synonimy ujęte w 17 grupach znaczeniowych, natomiast podziw ma 120 wyra‑
zów bliskoznacznych zebranych w 15 grupach znaczeniowych10. Oba leksemy mogą być używane wymiennie w obrębie 11 znaczeń: jako powszechny szacu‑
nek, okazywanie komuś podziwu, wyraz uznania, rodzaj uwielbienia, rodzaj uznania, w kontekście zachwytu czymś, uwielbienia kogoś lub czegoś, uznania czyjejś działalności, w odniesieniu do radości, do osoby podziwianej, do za‑
chwytu czymś, do adorowania kogoś lub czegoś.
Typowe dla leksemu zachwyt są użycia będące wyrazem uznania dla ko‑
goś lub czegoś, w odniesieniu do humoru, w kontekście zachwycania kogoś czymś, sygnalizujące stan dobrego samopoczucia, jako pełnia radosnej energii, w kontekście ekscytowania się czymś, natomiast tylko podziw okazywany jest w kontekście jakiegoś osiągnięcia i w odniesieniu do popularności.
Rosyjskie ekwiwalenty słownikowe восхищение, восторг są derywatami od czasowników восхищаться, восторгаться, oznaczających ‘испытывать или выражать словесно сильное чувство, какое бывает, когда человек воспринимает что ‑то исключительно хорошее, намного превосходящее обычный уровень или его собственные возможности’ (СA). Według słow‑
nika J. Apresjana synonimy te różnią się w zakresie:
1) obligatoryjności werbalnego bądź niewerbalnego wyrażenia emocji (większa w przypadku восторгаться niż w przypadku восхищаться);
2) korelacji elementu racjonalnego i emotywnego w przeżywanym stanie (w восхищаться w równym stopniu przejawia się racjonalna ocena obiektu i emocja, natomiast w восторгаться większą rolę odgrywa bezpośrednia emocjonalna reakcja na obiekt);
3) faktu bezpośredniego postrzegania obiektu będącego kauzatorem emocji (восхищение powstaje w efekcie postrzegania i umysłowej percepcji obiektu, którego cechy, osobliwości w racjonalnej ocenie subiektu są wyjątkowe, tj.
znacznie przewyższają normalne oczekiwania i własne możliwości subiektu;
w przypadku восторга taka racjonalna ocena nie jest konieczna, ważne, aby obiekt swą niezwykłością niezmiernie podobał się człowiekowi, aby dostar‑
czał mu jak największe zadowolenie, przyjemność, graniczące z przesadą);
4) właściwości obiektu wzbudzających emocję (zachwycać się / восхищаться można wyjątkowymi osobliwościami obiektu niedostępnymi zmysłom ludz‑
9 A. Wierzbicka: Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne. Warszawa 1971, s. 52.
10 Zaskakujące jest to, że Iwona Nowakowska ‑Kempna nie uwzględnia podziwu w grupie zachwytu, do której odnosi jedynie leksemy entuzjazm, zapał, poruszenie, zachwycać się, unie‑
sienie, delektować się, poryw, rozkosz, oszołomienie, upojenie, euforia, odurzenie, zatracać się, olśnienie, ekstaza. Zob. I. Nowakowska ‑Kempna: Konstrukcje zdaniowe…, s. 70.
68 Zofia Czapiga
kim, a восторгаться można wszystkim, co leży na powierzchni, przykuwa uwagę i zadziwia swoją niezwykłością);
5) intensywności i głębokości uczuć (восхищение jest uczuciem głębszym, восторг – intensywniejszym, dlatego pierwsze z nich może trwać dłużej niż drugie);
6) roli czynnika psychicznego subiektu (восхищаться może każdy człowiek, а восторгаются zwykle ludzie skłonni do egzaltacji; восторг prawie za‑
wsze jest niezmierny, przesadny, częściej okazują go kobiety niż mężczyźni oraz dzieci częściej niż dorośli)11.
Interesujące wydaje się spojrzenie na funkcjonowanie omawianych lekse‑
mów w tekstach literackich i sposób przekazywania intencji autora oryginału na język przekładu. Oczywiście, w zdecydowanej większości przypadków za‑
chowywana jest pełna ekwiwalencja:
(1) I uczuł nagle taką ulgę, tak ogromne szczęście i tak pełny, oszałamiający zachwyt, jakby tym jednym małym słowem nie tylko wyraził siebie, lecz odgrodził się owym zaklęciem od wszystkiego, co wyrastało obok i było groźne, bolesne, splątane trud‑
nymi sprzecznościami.
– Kochanie – powtórzył najtkliwiej, jak potrafił. (J. Andrzejewski)
Сказал – и сразу почувствовал огромное облегчение, несказанное счастье, ошеломляющий восторг, будто в одно это короткое слово не только вложил всего себя, но как заклятьем отгородился им от того жуткого, мучительного и неотвратимого, что притаилось рядом.
(2) Były chwile, że wprost zachwycał się wymową dyskretnego milczenia, symboliką kwiatów, barw, muzyki, słów ciągle bojących się czegoś… (S. Żeromski)
Были минуты, когда он прямо ‑таки восхищался красноречием молчания, символикой цветов, красок, музыки, пугливых слов…
(3) Zrobiła sobie przerwę na ciastko u Gesslerowej. Przytulny przepych jej kawiarni pobudzał do marzeń. Podziwiała tę kobietę. Ozdobną z wyglądu i charakteru, bi‑
zantyjską. Promieniował z niej nadmiar pomysłów i miłości. (M. Gretkowska) Иоанна устроила себе перерыв и отправилась съесть пирожное у пани Гесслер.
Уютная роскошь ее кафе побуждала к мечтаниям. Иоанна восхищалась этой женщиной – нарядной, орнаментальной, «византийской» и внешне, и внутрен‑
не; пани Гесслер просто лучилась избытком идей и любви.
Materiał egzemplifikacyjny pokazuje jednak, jak trudno tłumaczowi wier‑
nie oddawać to, co czują bohaterowie, i to, jak autor werbalizuje przeżywane przez bohaterów stany emocjonalne. W niektórych fragmentach przełożonego
11 Ю.д. Апресян: Новый объяснительный словарь…, s. 144–147.
69
Zachwyt i podziw w przekładzie
tekstu pomimo różnic formalnych przekazywany jest podobny stan emocjo‑
nalny, np.:
(4) Kotowicz trwał chwilę w zachwycie.
– Wspaniałe, niebywałe – zamruczał. I naraz na cały głos zawrzasnął:
– Niech żyje Polska! (J. Andrzejewski) Котович замер от восторга.
(5) Kotowicz kilkoma gwałtownymi półobrotami całego ciała wycofał się na skraj par‑
kietu. Spojrzał na muzykantów. Byli gotowi. Młody pianista patrzył na niego z za-chwytem. (J. Andrzejewski)
Молодой пианист не сводил с него восхищенных глаз.
(6) Niezmyślony zachwyt wynosi z głębi duszy imię ukochane, Viriates! (S. Żeromski) В памяти Кшиштофа, охваченного истинным восторгом, возникло дорогое имя, Вириат!
Uczucie wielkiego podziwu, uznania, a nawet czci jest werbalizowane w obu wersjach – w oryginale i jego przekładzie – w różny sposób, jednak zawsze z użyciem leksemu sygnalizującego ten stan: zachwyt / восторг, восхищенный.
W przykładzie (4) zachwyt Kotowicza (trwał w zachwycie = był zachwycony / zachwycał się) został jednak zwiększony w wersji rosyjskiej: on zachwycił się tak bardzo, że aż zamarł pod wpływem tej emocji. Natomiast w przykładzie (5) oczy jednakowo wyrażają zachwyt (patrzył z zachwytem / miał zachwyco‑
ne oczy), a w (6) pomimo znacznie zmienionej organizacji zdania zachowany został identyczny stan emocjonalny bohatera, stan zachwytu.
Wyrażanie, nazywanie czy opisywanie uczuć nie jest łatwe12, nie zawsze też przebiega wyraźna granica między nimi. Ponadto w każdym języku bogaty jest zbiór leksemów bliskoznacznych, dlatego tłumacz nierzadko wykorzystuje inne niż w oryginale nazwy synonimiczne. Por.:
(7) Nie chce mi się wierzyć, dlatego właśnie, że mama tak często i z takim zachwytem o tym mówi. (T. Dołęga ‑Mostowicz)
Именно потому и не верится, что мать так часто и с таким упоением об этом говорит.
(8) Do każdego płodu myśli ludzkiej banda tych młodzików przychodziła z natręctwem i bezwzględnością, roztrząsała go nieraz z prostactwem, a najczęściej z zachwytem, który już drugi raz w życiu się nie powtarza. (S. Żeromski)
12 Według A. Wierzbickiej wiąże się to z faktem, że „uczucie to jest coś, co się czuje – a nie coś, co się przeżywa w słowach. W słowach można zapisać myśli – nie można zapisać w słowach uczuć”. A. Wierzbicka: Kocha, lubi, szanuje…, s. 30.
70 Zofia Czapiga
С созданиями человеческой мысли шайка этих молокососов обращалась бес‑
церемонно и требовательно, разбирала их иной раз без тонкости, но зато поч‑
ти всегда с таким восторженным увлечением, какое никогда в жизни уже не повторяется.
(9) Możliwe, ale ręczę panu, że też by się pan zapatrzył. Tadeusz był nieprzytomny z zachwytu. (J. Chmielewska)
Возможно, но я думаю, что туда взглянули бы и вы. А Тадеуш был без ума от этой юной богини.
Rosyjskie упоение czy увлечение, a w przykładzie (9) frazem был без ума13 również oznaczają bardzo silną emocję – uniesienie, upojenie, urzeczenie, en‑
tuzjazm.
Natomiast w przytoczonych dalej fragmentach stan zachwytu nie znajduje identycznego odzwierciedlenia w tekście przekładu:
(10) Za nimi znaleźli się na parkiecie mecenas Krajewski z mruczącą nieprzytomnie platynową blondynką i na koniec Drozdowski ze Staniewiczową. Zachwyt chwycił Kotowicza za ramiona. Cóż za nazwiska! Jaki polonez! (J. Andrzejewski)
Волнение сдавило горло Котовичу. Какие имена! Вот это полонез!
(11) Choć Krak Zajordański mniejszy był od swego imiennika, nie posiadał refektarza długiego na dwieście łokci, lochów schodzących kilkoma piętrami w dół i przecud‑
nych, lekkich niby koronka galerii – musiał w każdym wzbudzić zachwyt potęgą, celowością i pięknem swego budownictwa. (Z. Kossak)
Хоть замок Кир ‑Моав и был небольшим и не имел ни трапезной в двести локтей длиной, ни многоярусных подземелий, ни легких ажурных галерей, он все равно производил неизгладимое впечатление своей мощью и вы‑
разительной цельностью.
Tłumacz nie wykorzystuje tu ekwiwalentów słownikowych, lecz w inny spo‑
sób werbalizuje to wyjątkowe uczucie. Niestety, nie jest to adekwatny przekaz:
w pierwszym fragmencie zamiast zachwytu pojawia się podniecenie, wzburze‑
nie, wzruszenie (волнение), a w drugim – niezatarte wrażenie, czyli takie, które nie daje się zniszczyć ani zapomnieć, które jest silną reakcją na bodziec. W wer‑
sji rosyjskiej nie zachwyt, lecz wzruszenie wstrząsnęło Kotowiczem, przy czym w metaforycznym sformułowaniu pojawił się inny somatyzm (10), a zamek wy‑
warł jedynie niezatarte wrażenie (11). Wprawdzie są to również silne pozytywne emocje, ale brakuje w nich uniesienia.
13 Без ума (быть) от кого ‑чего – ‘в восторге, в восхищении от кого ‑чего’ (СРЯЕв).
71
Zachwyt i podziw w przekładzie
Znacznie większe rozbieżności można zaobserwować w kolejnych przykła‑
dach:
(12) Jest mi bardzo dobrze. – Kochanie – szepnął z zachwytem. – I chciałabym cię…
(J. Andrzejewski)
Мне очень хорошо. – Любимая, – прошептал он с нежностью. – И мне бы хотелось тебя…
(13) – Wezmę tę – odpowiedziała biorąc szatynkę – ponieważ jest zupełnie taka jak baronowej. Helcia będzie zachwycona. (B. Prus)
– Я возьму эту, – сказала она, беря шатенку, – она точь ‑в ‑точь такая, как у баронессы. Вот обрадуется моя Элюня!
(14) – Fajne, nie? (krasnoludki) – głos Ostapki jest spokojny.
– Cudne! – zachwycam się. (K. Grochola)
– Хороши, правда? – Голос Остапко звучал спокойно.
– прелесть! – подтвердила я.
Rosyjska wersja nie odzwierciedla identycznego stanu doznawanego przez subiekt, któremu coś podoba się bardzo i oczarowuje go: mężczyzna z czułością w głosie szeptał miłe słówka (12), Helcia zaledwie ucieszy się lalką (13), a w ostat‑
nim przykładzie zamiast leksemu emotywnego użyte zostało słowo neutralne, a przecież z powodzeniem mogło się pojawić ekwiwalentne восхитилась, naj‑
bardziej odpowiednie do semantyki i nacechowania ekspresywnego wypowie‑
dzianej repliki wykrzyknikowej.
Jeszcze gorzej prezentują się fragmenty ze znaczną dowolnością, nieade‑
kwatnością przekładu:
(15) Wit po raz pierwszy w życiu zetknął się z przepychem wschodnim, z baśniowym bogactwem namiotu sułtana, toteż był zachwycony i oczarowany. (Z. Kossak)
Вит впервые в жизни увидел своими глазами роскошь Востока – а в полной мере оценил его сказочные богатства в покинутом шатре султана.
(16) Platynowa blondynka z zachwytem wpatrywała się rozszerzonymi i przymglonymi oczyma w przystojnego doktora. (J. Andrzejewski)
Крашеная блондинка не сводила огромных, с поволокой глаз с красавца док‑
тора.
(17) Twarz Klary zmartwiała w dzieciństwie, gdy przestała się głośno, z serca śmiać, uciszana przez zatroskaną matkę. Mężczyźni, którym się podobała, zachwycali się jej porcelanową buzią. Z biegiem czasu sztywność rysów uchroniła ją przed pęknięciami zmarszczek. (M. Gretkowska)
72 Zofia Czapiga
Лицо Клары окаменело еще в детстве: вечно озабоченная мать не одобряла громкий смех и бурное выражение эмоций. Отсутствие излишней мимики уберегло Клару от морщин […]14.
W każdym przypadku tekst jest pozbawiony leksykalnego wykładnika za‑
chwytu: w przykładzie (15) i (16) został zastąpiony opisem pozytywnej percep‑
cji wzrokowej obiektu (namiotu sułtana oraz przystojnego lekarza), natomiast w ostatnim fragmencie całe zdanie zostało pominięte. Taki przekład nie od‑
zwierciedla w pełni intencji autora oryginału i znacznie zubaża rosyjską wersję tekstu.
Podziw i jego wspólnordzenne formy występują w opisywanym materiale znacznie rzadziej niż zachwyt (ok. 17%), np.:
(18) – Szanuję i podziwiam Iwonę. Ale kocham ciebie, Marto, nie chcę cię stracić.
(K. Grochola)
– Я уважаю Ивону и восхищаюсь ею. но люблю я тебя, Марта.
(19) – Moja córka podziwia pana. Nawet pan nie wie, jak panu zazdroszczę. (J. Wi‑
śniewski)
– Моя дочь восхищается вами. Вы даже не представляете, как я вам за‑
видую.
(20) Podziw ów znać było nawet na twarzach owych dziewcząt z Kos, które układały teraz fałdy jego togi […]. (H. Sienkiewicz)
Восхищение было заметно даже на лицах девушек с Коса, которые теперь укладывали складки его тоги […].
(21) Oto Ula w wiosenny dzień pokazała mi całą mądrość dobrej matki […]. Ona też była po stronie swoich córek. Patrzyłam na nią z podziwem. (K. Grochola)
Она была на стороне обеих своих дочерей. Я смотрела на подругу с вос‑
хищением.
W przytoczonych przykładach zachowana została pełna ekwiwalencja, przy czym ani razu w rosyjskim przekładzie nie pojawił się słownikowy odpowied‑
nik восторг. Jednak podobnie jak w przypadku zachwytu, również i tu mamy do czynienia z różnymi ekwiwalentami przekładowymi. Por.:
(22) – A jednak. Podziwiam tylko, że odważył się po tym wszystkim wrócić. (J. An‑
drzejewski)
14 Przekład pochodzi z wersji elektronicznej powieści: М. Гретковска: Женщина и муж‑
чины, https://www.labirint.ru/books/178703 [data dostępu: 10.02.2018].
73
Zachwyt i podziw w przekładzie
– Тем не менее это так. Меня только удивляет, как у него хватило смелости после всего, что было, вернуться сюда.
(23) Nie po raz pierwszy ogarnia go podziw nad wyrobieniem politycznym wuja.
(Z. Kossak)
В который раз дивится Балдуин IV политической изворотливости своего дядюшки.
Wykorzystanie w przekładzie czasowników дивиться, удивлять podykto‑
wane jest zapewne ich prasłowiańskim pochodzeniem15. Z kolei w następujących fragmentach:
(24) Zawsze podziwiam Jacka, jak on logicznie i rzeczowo wszystko umie uzasadnić.
(T. Dołęga ‑Mostowicz)
Я всегда поражаюсь Яцеку: как логично и убедительно умеет он все объ‑
яснить.
(25) – Podziwiam bystrość pańskiego umysłu – zauważyła z ironią. (T. Dołęga‑
‑Mostowicz)
– Я поражена вашей проницательностью, – заметила она иронично.
(26) Po raz pierwszy poczułem podziw dla jego odważnej prawdomówności. (A. Fie‑
dler)
И здесь меня впервые поразило его необыкновенное прямодушие.
użyte formy bazujące na czasownikach поразить (‘произвести сильное впе‑
чатление, сильно удивить, изумить’), поразиться (‘Сильно удивиться, изумиться’) (СРЯЕв) oznaczają silne zdumienie, zdziwienie, brakuje jednak elementu zachwytu, uznania.
Jeszcze bardziej różni się od oryginału przekład kolejnych fragmentów tek‑
stu literackiego:
(27) Alek milczał. Stał zdrętwiały i zapatrzony, urzeczony siłą Jerzego. Całym sercem i podziwem był po jego stronie. (J. Andrzejewski)
Алик молчал, он словно прирос к месту и, не отрываясь, смотрел на Шреттера, завороженный его силой. Он одoбрял своего командира и был всецело на его стороне.
(28) Restaurator podziwiał tymczasem w skupieniu doskonałą wspaniałość stołu. Na tle luster w złotych ramach i ścian spłowiałych cokolwiek, lecz jeszcze przechowu‑
15 Psł. *diviti, *divǫ ‘patrzeć z podziwem, obserwować; wprawiać w podziw, zdumienie, zachwyt’, *diviti sę ‘doznawać zdziwienia, zdumienia’ (SE).
74 Zofia Czapiga
jących intensywną pąsowość, biały, różami przybrany i uginający się pod zastawą i zakąskami stół podziałał na niego urzekająco. (J. Andrzejewski)
но внимание Сломки поглотил роскошно накрытый стол.
W przykładzie (27) podziw dla Jerzego jest zastąpiony aprobatą, pozytywną oceną i uznaniem jego poczynań, natomiast w ostatnim fragmencie człon emo‑
tywny został pominięty.
Warto przytoczyć jeszcze ciekawy przykład, w którym występują obok sie‑
bie oba leksemy – podziw oraz zachwyt:
(29) Nardzewski słuchał uważnie. Z podziwu czy zachwytu głowa jego chwiała się na prawo i na lewo, a z gardła dobywał się co chwila przemocą trzymany głos.
(S. Żeromski)
нардзевский внимательно слушал. То ли от удивления, то ли от восхище‑
ния он все покачивал головой, а с уст его поминутно срывались какие ‑то возгласы.
Wydaje się, że autorowi tekstu oryginału chodziło o odzwierciedlenie po‑
krewnych emocji bohatera, któremu chwieje się głowa i z trudem powstrzymuje okrzyki zachwytu, gdyż dziwi się, słuchając opowieści komisarza o uroczysto‑
ściach krakowskich bądź doznaje uczucia wielkiego uznania dla tych wydarzeń, połączonego z uniesieniem. W przekładzie na język rosyjski wystąpiły nazwy takich właśnie emocji: zdziwienia i zachwytu, co likwiduje tautologię wynika‑
jącą z użycia w tekście polskim wyrazów o bardzo podobnym znaczeniu.
Stan zachwytu wzbudza wyjątkowość obiektu, jego bezwzględna „nieprze‑
ciętność”, niezwykłość wśród danego typu desygnatów, podlegająca bezpośredniej percepcji zmysłowej bądź czysto mentalnej. Obserwacja materiału empirycznego pochodzącego z dwu tekstów potwierdza wysoki stopień trudności w przekładzie sposobów wyrażania, nazywania i opisywania tego niezwykłego stanu emocjo‑
nalnego. Okazuje się, że zarówno zachwyt, jak i podziw najczęściej tłumaczony jest na język rosyjski z użyciem ekwiwalentu słownikowego восхищение (leksem восторг nie pojawił się ani razu). Natomiast tekstowe odpowiedniki przekładowe są dosyć zróżnicowane i obejmują inne formy synonimiczne lub wyraźnie róż‑
niące się znaczeniowo: ogarnia go podziw – он дивится; podziwiam kogo, co – я поражаюсь, поражена кем, чем; poczułem podziw – меня поразило; budziły podziw – вызывали гордость; patrzymy z podziwem – мы любуемся; słuchali zachwyceni – слушали с упоением; mówi z zachwytem – говорит с упоением, с восторженным увлечением; w zachwycie grający – с увлечением играющий;
szeptał, patrzył z zachwytem – он прошептал, смотрел с нежностью, с лю‑
бовью, с вдохновением; rozpłynął się w zachwycie – расплывшись в улыбке;
nie zachwycało – было не очень приятно.
75
Zachwyt i podziw w przekładzie
Nierzadkie są też przypadki pominięcia w przekładzie fragmentu oddające‑
go emocje bohaterów (15, 16, 17, 28), choć rosyjski odpowiednik słownikowy z powodzeniem mógł być użyty. Taka dowolność tłumaczenia tekstów literackich znacznie zubaża przekaz intencji autora oryginału i obniża jakość przekładu.