Proces zapożyczania leksemów bywa często procesem wieloaspektowym i złożonym. Na ową złożoność mają wpływ przede wszystkim takie czynniki, jak: czas zapożyczenia, źródło zapożyczenia i (ewentualny) wpływ języków po‑
średniczących. W niniejszym artykule podjęta zostanie próba analizy niektórych
„losów” słów zapożyczonych z innych języków, modyfikacji ich znaczeń oraz adaptacji na poziomie leksykalno ‑semantycznym, prowadzącej do powstawa‑
nia już na gruncie rodzimym znaczeń dodatkowych, przenośnych. Postawimy zatem pytanie o to, czy proces adaptacji na poziomie leksykalnym odbywa się w języku polskim oraz rosyjskim paralelnie czy też nie? Następnie na zanalizo‑
wanym i wybranym ze słowników wyrazów obcych, słowników objaśniających oraz źródeł internetowych materiale pokażemy wybrane grupy wyrazów, które ilustrują charakterystyczne tendencje tego, w jaki sposób znaczenia zapożyczo‑
nych leksemów funkcjonują dziś na gruncie rodzimym w obu językach. Do ta‑
kiej analizy zostały wybrane leksemy, które ulegają procesom terminologizacji oraz determinologizacji, rozszerzeniom znaczeń oraz powtórnej nominacji.
Jako wprowadzenie i ilustracja celów niniejszej analizy niech posłuży lek‑
sem rynek / рынок1. Spróbujemy przyjrzeć się jego podstawowym, przenośnym
1 Dla pełnego obrazu za M. Fasmerem podajemy etymologię tego słowa: «oт ср. ‑в. ‑нем.
rinc, ‑gеs «круг, площадь», из прагерм. формы *khrengaz, от которой в числе прочего произошли: др. ‑англ. hring и англ. ring, др. ‑норв. hringr, др. ‑фризск. hring, нем. Ring (восходит к праиндоевр. *(s)ker ‑ «вертеть, сгибать»). Отсюда польск. rуnеk «круг, площадь», чешск. rynk «круг, городская площадь»; через зап. ‑слав. посредство заимствованы русск.
рынок, укр. ринок, белор. рынак». Wynika z niej, że w języku polskim słowo to pochodzi z języka niemieckiego, do języka rosyjskiego zostało zapożyczone za pośrednictwem polskie‑
170 Tatiana Kwiatkowska
i nowym znaczeniom oraz porównać je w obu językach. Najbardziej znane znaczenie tego słowa w języku polskim to znaczenie związane z miejscem.
Słownik języka polskiego podaje: 1. ‘w dawnych miastach: główny plac będący ośrodkiem życia gospodarczego i społecznego’. Dziś znaczenie leksemu rynek to również: ‘całokształt stosunków handlowych i gospodarczych’ [SJP]. W ję‑
zyku rosyjskim natomiast pierwsze znaczenie to: ʻместо розничной торговли съестными припасами и другими товарами под открытым небом или в крытых торговых рядах, базарʼ. Znaczenie, które dziś szeroko funkcjonuje w rzeczywistości polskiej i rosyjskiej, a które odzwierciedlają również słow‑
niki, to: ‘całokształt stosunków handlowych i gospodarczych’ [SJP], ‘сфера товарного обращения, товарооборота’ [БТС]. Z tego względu w obu językach pojawiły się na bazie nowego znaczenia wraz z przymiotnikami również zna‑
czenia przenośne typu: wolny rynek / свободный рынок, czarny rynek / черный рынок, rynek finansów / финансовый рынок, rynek światowy / мировой рынок itp. Przykład ten jest dobrą ilustracją modyfikacji znaczeń słów zapożyczonych, które mogą zachodzić na różnych etapach funkcjonowania tego słowa na grun‑
cie języka zapożyczającego, nie tylko ulegając modyfikacjom znaczeniowym (np. rozszerzenie lub zawężenie znaczenia) czy też powtórnym nominacjom, ale także rozwijając znaczenia przenośne zarówno samego leksemu, jak i we współtworzonych przezeń związkach wyrazowych.
Spróbujemy prześledzić właśnie taki typ modyfikacji znaczeń wyrazów ob‑
cych, w którym słowo ma więcej niż jedno znaczenie. Nasze badania oprzemy na schemacie podobieństw i różnic w języku polskim i rosyjskim2.
Pierwszą z omawianych grup będzie taka, w której obserwujemy syme‑
trię znaczeń oraz ich ilości zarówno w języku polskim, jak i w rosyjskim. Jak słusznie zauważa Józef Porayski ‑Pomsta, zdecydowana większość zapożyczeń rzeczownikowych niezależnie od źródła zapożyczenia ma więcej niż jedno zna‑
czenie3, choć część z nich powstała już na gruncie języka zapożyczającego.
W tym wypadku będziemy mieć do czynienia z procesem zapożyczania więcej niż jednego znaczenia, z powtórną nominacją lub też z procesami adaptacji, w wyniku których słowo obcego pochodzenia ma (lub też „nabywa”) więcej niż jedno znaczenie (np. metaforyczne). Więcej niż jedno znaczenie leksemu to bardzo częste i charakterystyczne zjawisko dla zapożyczeń z wielu języków, do‑
tyczy różnych kręgów tematycznych, szczególnie pojęć abstrakcyjnych, zjawisk i procesów. Są to na przykład:
go. н. Фасмер: Этимологический словарь русского языка [online]. http://www.classes.ru/all ‑ russian/russian ‑dictionary ‑Vasmer ‑term ‑11433.htm [data dostępu: 19.05.2017].
2 Szerzej o tym por. T. Kwiatkowska: Obcy w systemie. Studium konfrontatywne wyrazów obcego pochodzenia w języku polskim i rosyjskim. Katowice 2015.
3 J. Porayski ‑Pomsta: Zapożyczenia leksykalne z języka francuskiego we współczesnej pol‑
szczyźnie. Charakterystyka strukturalno ‑semantyczna. „Poradnik Językowy” 2007, nr 5, s. 60.
171
Losy znaczeń wyrazów obcych…
ros. ИНФАНТИЛИЗМ [фр. infantilisme < лат.] ‘1. мед. Отсталость раз‑
вития, характеризующаяся сохранением во взрослом состоянии физи‑
ческого строения или черт характера, свойственных детскому возрасту;
2. поведение, черты характера взрослого, свойственные более раннему возрасту’ – pol. INFANTYLIZM [fr. infantilisme] ‘1. med. zatrzymanie się danej cechy psych., fiz. a. całego zespołu cech osobnika dorosłego na poziomie rozwojowym dziecka; 2. niedorozwój, niedojrzałość, prostoduszność, dziecięcość ludzi dorosłych, puerylizm’
ros. АБОНЕМЕНТ [фр. abonnement] ‘1. предварительно оплаченное пра‑
во пользоваться в течение определенного времени вещами или периоди‑
чески оказываемыми услугами; 2. приобретение права на пользование чем ‑л. в течение определенного времени (подписка на журнал, а. на полу‑
чение книг из библиотеки, на место в театре и т.д.)’ – pol. ABONAMENT [fr. abonnement] ‘1. przedpłata, opłata z góry za abonowanie, otrzymywanie czegoś (np. książek w czytelni, bibliotece); 2. użytkowanie czegoś (np. telefonu, RTV, środków komunikacji zbiorowej, miejsca w teatrze, filharmonii)’
ros. ПАРИТЕТ [нем. Parität < фр. Parité < лат. paritas] 1) ‘равенство, оди‑
наковое положение, равноправие, равное представительство сторон, напр.
военно ‑стратегический п., п. при разрешении споров в арбитраже; 2) рав‑
ное соотношение каких ‑л. показателей, напр. экономических; валютный п. – официально устанавливаемое соотношение между валютами разных стран, являющееся основой для определения валютного курса; устанав‑
ливается по их золотому содержанию (монетный п.) или по покупатель‑
ной способности; п. покупательной способности – фактическое соотно‑
шение между двумя (или несколькими) валютами по их покупательной способности применительно к определенному набору товаров и услуг’
– pol. PARYTET [niem. Parität < fr. Parité < łac. paritas] 1.‘ustalony stosunek jakichś wielkości’; 2. ekon. ‘stosunek wymienny do siebie dwóch lub więcej walut’. 3. praw. ‘zrównanie na podstawie przepisów prawa’
ros. ЛИДЕР [англ. leader] ‘1. одуш. глава, руководитель политической пар‑
тии, общественно ‑политической организации; 2. одуш., спорт. тот, кто опережает других в спортивном состязании; 3. член какой ‑л. группы, зани‑
мающий в ней ведущее положение’ – pol. LIDER [ang. leader] 1. ‘przywódca partii, stronnictwa, związku zawodowego (w krajach anglosaskich)’; 2. ‘drużyna, zawodnik na pierwszym miejscu tabeli rozgrywek sport. a. na czele wyścigu’
Dodajmy do omawianego materiału kilka wyjaśnień. Na przykład leksem parytet ma w obu językach dwa znaczenia: odnoszące się do prawa oraz eko‑
nomii; są one tożsame w obu językach, zapożyczone bezpośrednio z języka niemieckiego. Jest to jeden ze sposobów istnienia kilku znaczeń danego lekse‑
mu. Podobnie jest w przypadku wieloznacznego leksemu angielskiego leader, zapożyczonego jako jednostka polisemantyczna do obydwu języków. Inny spo‑
sób obserwujemy w przypadku słowa infantylizm, w którym na bazie terminu
172 Tatiana Kwiatkowska
medycznego doszło do rozszerzenia znaczenia. W ramach symetrii możemy również wyodrębnić charakterystyczną grupę, w której w obu językach zacho‑
dzi proces powtórnej nominacji4. Jest to proces bardzo charakterystyczny szcze‑
gólnie dla leksyki przełomu XX i XXI wieku. Obserwujemy go w określonych grupach leksykalnych, na przykład w obszarze leksyki komputerowej, gdzie nowe znaczenie zostało zapożyczone z języka angielskiego:
ros. МЕНЮ [фр. menu] 1) ‘подбор блюд для завтрака, обеда и т. д.; листок с перечнем блюд (в ресторане, столовой и т. д.)’; 2) ‘в интерактивных системах – перечень режимов работы, установок, команд, предлага‑
емых пользователю на экране дисплея, из которых он выбирает не‑
обходимый вариант, указывая на пункт меню курсором’5 – pol. MENU [fr. menu] 1. ‘zestaw dań składających się na posiłek; jadłospis’; 2. ‘spis potraw w restauracji’; 3. inform. ‘w komputerze: lista funkcji programu do wyboru, wyświetlana na ekranie monitora’
ros. БИБЛИОТЕКА [гр. bibliotheke] 1) ‘собрание печатных, а также ру‑
кописных материалов’; 2) ‘помещение для хранения книг’; 3) ‘учрежде‑
ние, осуществляющее общественное пользование печатными изданиями и рукописными материалами’; 4) ‘название серии книг, объединенных те‑
матически или общностью замысла, читательского назначения’; 5) в ин‑
форматике – ‘организованное объединение машинных программ’ – pol. BIBLIOTEKA [gr. bibliotheke] 1. ‘instytucja powołana do gromadzenia i udostępniania księgozbiorów’; 2. ‘uporządkowany księgozbiór zgromadzony w jakiejś instytucji albo będący prywatną własnością’; 3. ‘mebel służący do przechowywania książek’; 4. ‘seria dzieł wydawanych przez jakąś instytucję lub firmę wydawniczą6’
ros. ВИРУС [< лат. vīrus яд]. 1. ‘мельчайший микроорганизм, возбудитель инфекционной болезни’; 2. перен. ‘о каком ‑н. отрицательном, вредоносном свойстве, распространяющемся подобно заразе’; 3. инф. ‘разновидность компьютерных программ, которые препятствуют действию других
4 W monografii dotyczącej zapożyczeń L.P. Krysin przedstawia kilka kryteriów, dzięki któ‑
rym możliwa jest klasyfikacja słowa jako powtórnej nominacji, a nie rozwoju znaczeniowego wyrazu na gruncie rodzimym. Są to kryteria uzualne oraz ekstralingwistyczne. Wśród nich wymienia on sferę działalności, w jakiej nowe znaczenie danego słowa się pojawiło, to, w jakim kraju i języku oraz w jakim czasie pojawiło się to znaczenie, a także to, na ile organiczny wy‑
daje się rozwój danego słowa w tym nowym znaczeniu (Л.п. Крысин: Слово в современных текстах и словарях: очерки по русской лексике и лексикографии. Москва 2008 [online].
http://www.ereading.ws/bookreader.php/137738/Krysin__Slovo_v_sovremennyh_tekstah_i_slo‑
varyah.html#n_40 [data dostępu: 10.09.2013].
5 Menu w pierwszym znaczeniu zostało zapożyczone z języka francuskiego, następnie jako termin komputerowy – z języka angielskiego.
6 Biblioteka w języku polskim funkcjonuje również jako neosemantyzm, ale znaczenie to obecne jest jedynie w specjalistycznych słownikach. Nie odnotowują go współczesne słowniki objaśniające.
173
Losy znaczeń wyrazów obcych…
программ и своим вредоносным влиянием способны „заражать” диски, искажая содержащуюся на них информацию’ – pol. WIRUS [fr. virus]
1. ‘twór zbudowany z kwasów nukleinowych i osłonki białkowej, przesączalny przez filtry bakteryjne, rozmnażający się tylko wewnątrz żywych komórek, wywołujący choroby zakaźne roślin, zwierząt i człowieka’; 2. inform. ‘pro‑
gram komputerowy, który bez wiedzy i wbrew woli użytkownika przedo‑
staje się do systemu komputerowego, zmieniając lub niszcząc informacje w nim przechowywane’
a także protokół – протокол, domena – домен, port – порт, forum – форум, dokument – документ, archiwum – архив i inne.
Symetria znaczeń leksykalnych w zakresie zapożyczonych leksemów wy‑
raźnie dostrzegalna jest w określonych grupach tematycznych i nie sposób od tego podziału się odcinać. Wśród możliwych przyczyn ekwiwalencji znacze‑
niowej można wskazać przynależność do słownictwa internacjonalnego, słow‑
nictwa z zakresu takich dziedzin, w których zapożyczenie nastąpiło wraz z de‑
sygnatem oraz bardzo często słownictwa najnowszego, w którym obserwuje się tożsamość znaczeń (w tym ostatnim przypadku może ona być tymczasowa i dotyczyć niepełnej adaptacji w języku zapożyczającym). Paralele w zakresie znaczeń w niewielkim stopniu zależą od źródła zapożyczenia, tym bardziej, że w wielu wypadkach droga pożyczki jest/była zawiła i trudno tu o ostateczne rozstrzygnięcia co do bezpośredniego źródła. Pierwszą i zasadniczą przyczyną ekwiwalencji na obecnym etapie rozwoju badanych języków jest internacjonal‑
ność nie tylko terminów, ale również realiów (typu: komputer – компьютер, audyt – аудит, haker – хакер, internet – интернет i inne). W wyniku tego procesu pożyczki zmieniają typ znaczenia leksykalnego z terminologicznego na nieterminologiczne, z egzotycznego na nieegzotyczne.
Modyfikacja znaczeń leksykalnych ma kilka przyczyn. Jedną z nich jest uzna‑
na przez dany system czy też normy w tym systemie obowiązujące zbędność da‑
nej jednostki7 oraz jej obcość na różnych poziomach. Kolejna to unowocześnianie języka, czyli przejmowanie przez system językowy nowych słów na określenie tych samych zjawisk i pojęć8, a wypieranie jednostek starszych. Inną przyczy‑
ną, sytuującą ten aspekt zapożyczenia w dziedzinie homonimii, jest zjawisko po‑
wtórnych zapożyczeń, uzupełniające system leksykalny. Aspekt ten odpowiada na wiele pytań w zakresie obecności różnych znaczeń danego leksemu.
Badając zapożyczenia oraz modyfikacje ich znaczeń, liczbę definicji, często trudno odpowiedzieć na pytanie, czy są to zapożyczenia wtórne (na przykład
7 W tym wypadku mamy do czynienia z trwającą przez jakiś czas w systemie rywalizacją/
konkurencją leksemów, w niektórych wypadkach normy dopuszczają występowanie dubletów (np. ze względu na różnice semantyczne czy stylistyczne między tymi jednostkami).
8 Opisuje to zjawisko dość szeroko L.P. Krysin (Л.п. Крысин: Слово в современных тек‑
стах…).
174 Tatiana Kwiatkowska
nowe znaczenie w dziedzinie ekonomii dla słowa już występującego i zapoży‑
czonego wcześniej), czy też jest to tylko rozszerzenie znaczenia. Jest to tym trudniejsze, że, jak pisze Elżbieta Sękowska, zmienia się zasięg wpływu wy‑
razów obcych na języki zapożyczające. Obserwuje się przejścia anglicyzmów z terminologii specjalistycznej do języka ogólnego, z odmian środowiskowych do języka potocznego9. Wcześniej anglicyzmy były wprowadzane przez środo‑
wiska humanistyczne: teoretyków sztuki, literatury, socjologów, językoznawców.
Obecnie zasięg tekstowy i społeczny oraz środowiskowy się rozszerzył. Dziś występują one w tekstach naukowych, w dyskursie polityczno ‑dziennikarskim, sportowym, a nawet w polszczyźnie potocznej10. Niektóre znaczenia stają się aktualne – porównanie dwóch wybranych języków jeszcze wyraźniej to po‑
kazuje. Znaczenia, których wcześniej nie było w jednym z badanych języków (ilustrują ten proces słowniki), ujawniają się w najnowszym leksykonie. Odręb‑
nym zagadnieniem jest rozszerzanie się znaczenia, które nie jest jeszcze udo‑
kumentowane w słownikach, ale możemy je obserwować w języku środków społecznego przekazu. Taka sytuacja dotyczy na przykład w języku rosyjskim leksemów фактор, митинг. Porównajmy definicje słownikowe:
ros. ФАКТОР [нем. Faktor < лат. factor делающий, производящий]. ‘дви‑
жущая сила, причина какого ‑н. процесса, явления; существенное об‑
стоятельство в каком ‑н. процессе, явлении’ – pol. FAKTOR [łac. factor]
‘1. czynnik, element, jedna z przyczyn; 2. dawn. pośrednik, stręczyciel;
3. ekon. bank zajmujący się faktoringiem; 4. kosmet. moc składnika ochronnego w kosmetykach’
ros. МИТИНГ [англ. meeting < to meet собираться, сходиться]. ‘массовое собрание для обсуждения острых политических, социальных, экономи‑
ческих и т. п. вопросов текущей жизни’ – pol. MEETING, MITYNG [ang.
meeting] ‘1. wiec, masówka, masowe zebranie publiczne; 2. zawody sportowe’
Zestawienie sugeruje, że w języku rosyjskim są to leksemy posiadające jed‑
no znaczenie (notowane w słownikach), przy rozszerzeniu znaczenia w języku polskim, jednakże w internecie funkcjonuje na przykład спортивный митинг i факторинг w tych samych znaczeniach, co w języku polskim.
Należy wspomnieć, że jednym z podstawowych warunków modyfikacji leksykalno ‑stylistycznych jest duży stopień asymilacji danych leksemów w ję‑
zyku zapożyczającym. Tylko takie jednostki, które dobrze się zaadaptowały, tworzą dodatkowe znaczenia lub rozszerzają te zapożyczone.
9 E. Sękowska: Wpływ języka angielskiego na słownictwo polszczyzny ogólnej. „Poradnik Językowy” 2007, nr 5, s. 51.
10 Ibidem, s. 47.
175
Losy znaczeń wyrazów obcych…
Jako pierwszy z nich zaprezentujemy model, w którym w języku rosyj‑
skim występuje znaczenie leksykalne rozszerzone (kilka znaczeń), a w języku polskim jedno znaczenie (lub kilka, ale mniej niż w rosyjskim). Rozszerzenie znaczeń w języku rosyjskim czy też większa ich liczba często związana jest z ich nacechowaniem stylistycznym. Znaczenia, których brak w języku pol‑
skim, bywają specjalistyczne, używane w konkretnej sferze bądź też przenośne.
Nie ma ich w języku polskim, choć słowniki podają często ten sam język jako źródło zapożyczenia (w wybranych definicjach podajemy również odpowiednik dodatkowych znaczeń w języku polskim drukowanymi literami oraz kursywą).
Dodatkowe znaczenia w nowej określonej sferze użycia mogą być związane ze specjalizacją znaczenia – w obrębie słownictwa medycznego, ekonomicznego, lingwistycznego, których obecnie w języku polskim nie ma, niewykluczone, że występowały początkowo jako pożyczki, ale nie miały powtórek semantycz‑
nych, jak np. słowo parol. W języku rosyjskim ma ono dodatkowe znaczenie, którego brak w języku polskim, znaczenie dotyczące sfery informatycznej. Mo‑
żemy w tym wypadku mówić o terminologizacji pożyczki, która występuje jed‑
nak rzadziej niż determinologizacja:
ros. ПАРОЛЬ [фр. parole < parler говорить]. 1. ‘секретное условное слово (или слова, фраза) для опознания своих на военной службе, а также в кон‑
спиративных организациях’. 2. инф. ‘служебное слово, известное лишь немногим лицам и используемое для ограничения доступа к данным, имеющимся в компьютере’11 – pol. PAROL [fr. parole] 1. przest. wojsk.
‘rozpoznawcze tajne hasło’; 2. przest. ‘słowo honoru’; 3. przest. ‘podwojenie stawki po wygranej, oznaczane przez załamanie albo zgięcie rogu karty’;
4. (zagiąć p.) przen. ‘uwziąć się na kogo a. na co.’; 5. HASŁO.
Podobnym rozszerzeniom uległ również leksem resume:
РЕЗЮМЕ [фр. resume] 1. ‘краткое изложение сути написанного, сказан‑
ного или прочитанного; краткий вывод, заключительный итог чего ‑л.’;
2. ‘краткая автобиография, представляемая кандидатом на какую ‑л.
должность администрации предприятия, учреждения и т. п.’ – pol.
RESUME [fr. resume] 1. ‘krótkie streszczenie lub podsumowanie czegoś’.
2. ‘CV’.
W rezultacie powtórnej nominacji w języku rosyjskim resume oznacza rów‑
nież krótki życiorys, zamiast którego w języku polskim funkcjonuje zapoży‑
czona abrewiatura: CV. W obu przypadkach powtórna nominacja ma wspólne elementy znaczeniowe ze znaczeniem podstawowym, które występuje w obu badanych językach. Powtórną nominację obserwujemy również w przypadku
11 Jest to przykład niesymetrycznej powtórnej nominacji.
176 Tatiana Kwiatkowska
leksemu fen, którego znaczenie podstawowe ma swoje źródło w języku nie‑
mieckim, w języku rosyjskim zostało jednak zapożyczone wtórnie z języka angielskiego; w języku polskim drugiego znaczenia już nie ma. Mikołaj Marty‑
siuk traktuje ten przykład jako rozszerzenie znaczenia na gruncie rodzimym12, jednakże źródła leksykograficzne skłaniają raczej ku interpretacji, że jest to po‑
wtórne zapożyczenie, związane z determinologizacją.
Dodatkowe znaczenia, niesymetryczne13 względem języka polskiego, ponie‑
waż zawierające więcej znaczeń, które w języku polskim nazywają inne lekse‑
my, dotyczą na przykład takich specjalistycznych znaczeń leksemów, jak:
ros. ВУАЛЬ [фр. voile < лат. vēlum завеса] 1. ‘тонкая прозрачная ткань’.
2. ‘сетка, прикрепляемая к женской шляпе и закрывающая лицо’. 3. кфт.
‘потемнение на неосвещенных участках проявленного кино ‑ или фото‑
изображения’ – pol. WOAL, WOALKA [fr. voile] 1. ‘przejrzysty, wąski szal noszony dawniej przez kobiety na kapeluszu’. 2. ‘przezroczysta cienka tkanina z silniej skręconej przędzy’. 3. fot. ‘ZAMGLENIE’.
W języku polskim dla trzeciego ze znaczeń funkcjonujących w języku ro‑
syjskim występuje odpowiednik fot. ‘zamglenie’, a także:
ros. РЕМИССИЯ [< лат. remissio уменьшение, ослабление]. 1. фин.
‘округление суммы платежа по счету в сторону ее уменьшения’.
2. мед. ‘временное ослабление болезни’ – pol. REMISJA [łac. remissio]
med. ‘chwilowe ustąpienie objawów choroby’. 2. ‘RYMESA’ [wł. rimessa]
ros. ИМПЕРАТИВ [< лат. imperātīvus повелительный]. 1. лингв. ‘пове‑
лительное наклонение глагола’. 2. ‘повеление, настоятельное требова‑
ние’. 3. ‘в сочетании: категорический императив (филос.) – в этике Канта:
всеобщий обязательный нравственный закон’ – pol. IMPERATYW [łac.
imperativus] 1. ‘nakaz, reguła, norma moralna; (i. kategoryczny)’. 2. ‘TRYB ROZKAZUJĄCY’
ros. ПАРАЛЛЕЛЬ [фр. parallèle < греч.]. 1. геом. ‘каждая из прямых линий, параллельных данной’. 2. геогр. ‘линия сечения поверхности земного шара плоскостью, параллельной экватору’. 3. ‘сопоставление, сравнение’ – pol. PARALELA [fr. parallèle] 1. ‘porównanie, zestawienie (cech podobnych, analogicznych)’. 2. ‘rzeczy lub cechy podobne, ale występujące w innym miejscu lub czasie’. 3. mat. RÓWNOLEGŁA
12 M. Martysiuk: Характеристика немецких заимствованных имен существительных в русском языке. Poznań 1978, s. 98.
13 Niesymetryczność oznacza tutaj, że dla niektórych znaczeń leksemu w języku rosyjskim występuje zupełnie inny leksem w języku polskim.
177
Losy znaczeń wyrazów obcych…
Więcej znaczeń może dotyczyć tego samego pola leksykalnego i obszaru nominacji, co pozwala sądzić, że rozwinęły się one już na gruncie języka ro‑
syjskiego, np.:
ros. ТОНУС [лат. tonus < греч. tonos напряжение]. 1. ‘физиол. длительное стойкое возбуждение нервных центров и мышечной ткани, не сопрово‑
ждающееся утомлением. 2. жизненная активность, жизнедеятель‑
ность’ – pol. TONUS [łac. tonus] ‘stałe napięcie czynnościowe (wyrażające się niewielkim przykurczem) mięśni szkieletowych, znajdujących się pod kontrolą ośrodkowego układu nerwowego’. 2. ‘AKTYWNOŚĆ, NAPIĘCIE’
ros. РЕЖИМ [фр. régime < лат. regimen управление, правление < regere править, управлять]. ‘1. ‘государственный строй, образ правления’.
2. ‘установленный порядок чего ‑н’. 3. ‘условия деятельности, работы, существования чего ‑н.’ – pol. REŻIM, REŻYM [fr. regime] 1. pejor. ‘rząd (zwł. nielegalny, nie uznawany, bezprawny), rządy, władza, system władzy (zwł. w znaczeniu ujemnym)’; 2. ‘dieta; przepisany przez lekarza tryb życia;
warunki robocze procesu techn., pracy maszyny’. 3. ‘WARUNKI, SYSTEM’
Podobne rozszerzenie znaczenia występuje w przypadku leksemów:
декольте – dekolt (metonimia w języku rosyjskim), иммунитет – immunitet (oprócz znaczeń specjalistycznych również znaczenie ogólne ‘odporność’, które‑
go brak w języku polskim), дериват – derywat (inne obszary terminologiczne), батон – baton, камера – kamera (kilka znaczeń).
W największej liczbie spośród badanych leksemów zachodzi proces meta‑
foryzacji na podstawie różnorodnych cech. Nie odnosi się on do tych samych jednostek w języku polskim. Porównajmy:
ros. ДЕТЕКТИВ14 [англ. detective < лат. dētēctus раскрытый, обнаружен‑
ный < dētegere раскрывать, обнаруживать]. 1. одуш. ‘Тот, кто расследу‑
ет преступления, сыщик’. 2. ‘Литературное произведение или фильм, в основе которых – расследование преступлений’ – pol. DETEKTYW [ang. detective] ‘tajny agent kryminalnej policji śledczej, wywiadowca prywatny’. 2. ‘KRYMINAŁ’
ros. ДИАПАЗОН [фр. diapason, нем. Diapason < лат. diapason < греч.
dia pason (chordon) через все (струны)]. 1. ‘Совокупность звуков разной высоты, доступных данному голосу или музыкальному инструменту’.
2. перен. ‘Объем, размер знаний, интересов и т.п.’ – pol. DIAPAZON [fr. diapason] 1. ‘skala dźwięków danego instrumentu lub głosu’. 2. ‘SKALA’
14 Ciekawie motywuje nowe znaczenie słowa детектив w języku rosyjskim L.P. Krysin.
Znaczenia tego nie ma ani w języku źródłowym, ani w innych europejskich językach. Jego zna‑
czenie jako ‘książka lub film kryminalny’ według Krysina to semantyczna kondensacja związku wyrazowego детективный роман, która zaszła na gruncie języka rosyjskiego (Л.п. Крысин:
Слово в современных текстах…).
178 Tatiana Kwiatkowska
ros. ПОРТФЕЛЬ [фр. portefeuille < porter носить + feuille лист]. ‘1. ‘Боль‑
шая четырехугольная сумка с застежкой для ношения бумаг, книг, тетра‑
дей, документов и т.п.’. 2. перен. ‘О должности министра в ряде стран’.
3. перен. ‘Рукописи, принятые к напечатанию издательством, редак‑
цией’ – pol. PORTFEL [fr. portefeuille] 1. ‘Mała kieszonkowa płaska teczka z przegródkami służąca do przechowywania pieniędzy i dokumentów’. 2. ekon.
‘ogół weksli lub papierów wartościowych’. 3. ‘TEKA MINISTERIALNA’.
4. ‘TEKA REDAKCYJNA’
Podobnie również: манеж – maneż, камера – kamera, шквал – szkwał, картинг – karting i in.
Podsumowując, brak symetrii, a konkretnie większa liczba znaczeń w języku rosyjskim może wynikać z kilku przyczyn: braku adaptacji pożyczki w języku polskim, rozszerzenia znaczenia w wyniku metaforyzacji, terminologizacji lek‑
syki zapożyczonej oraz różnicy w źródle zapożyczenia lub też obecności języ‑
ków pośredniczących. Trudne jest wskazanie bloków leksykalnych, dla których te procesy są bardziej lub mniej charakterystyczne. Więcej znaczeń może dotyczyć zarówno leksyki nowszej, np. ekonomicznej czy informatycznej (w tym przypad‑
ku najczęściej dochodzi do wtórnych zapożyczeń), jak i tej mocno ugruntowanej w języku (w tym przypadku częściej występuje metaforyzacja znaczeń).
Spróbujmy prześledzić zjawisko odwrotne, a mianowicie: gdy w języku ro‑
syjskim występuje jedno (lub kilka, ale mniej niż w polskim) znaczeń, a w ję‑
zyku polskim – znaczenie leksykalne rozszerzone (kilka znaczeń). Większa licz‑
ba znaczeń w języku polskim ma podobne przyczyny, które obserwowaliśmy w przypadku języka rosyjskiego. Różnica dotyczy w głównej mierze charakte‑
rystycznych i typowych tendencji. W języku polskim wyodrębniliśmy najbar‑
dziej charakterystyczną tendencję, jaką stanowią dysproporcje między jednym znaczeniem specjalistycznym w języku rosyjskim a rozszerzeniem na jego bazie w języku polskim (determinologizacja na gruncie rodzimym). Dotyczy to głów‑
nie leksyki abstrakcyjnej związanej z nominacją zjawisk i procesów. Oprócz tej tendencji dużą grupę stanowi rozszerzenie polegające na metaforyzacji znaczeń, występujące w języku polskim i niezachodzące w języku rosyjskim. Znaczenia, w których rozszerzenia występują w ramach tego samego pola znaczeniowego, to na przykład:
ros. ПЛЕНЭР [< фр. plein air вольный воздух]. иск. 1. ‘В живописи:
передача в картине своеобразия воздушной среды и естественного освещения’. 2. ‘природная среда как место и, одновременно, объект творчества живописца’. 3. ‘НАТУРА – ЕХАТЬ НА НАТУРУ’ – pol. PLE‑
NER [fr. plein air] 1. ‘Otwarta przestrzeń pod gołym niebem jako miejsce i temat pracy artysty oraz jako miejsce wypoczynku’. 2. ‘Malowanie obrazów na wolnym powietrzu, także obraz lub zdjęcie tak zrobione’. 3. ‘Pobyt grupy artystów poświęcony pracy twórczej’
179
Losy znaczeń wyrazów obcych…
ros. ОФЕРТА [< лат. offertus предложенный]. 1. ком. ‘Формальное пред‑
ложение определенному лицу заключить сделку с указанием всех необхо‑
димых для этого условий’. 2. ‘ПРЕДЛАГАЕМЫЕ ТОВАРЫ И УСЛУГИ’
– pol. OFERTA [niem. Offerte] 1. ‘Formalna propozycja zawarcia umowy, zawierająca istotne jej postanowienia’. 2. ‘Towary i usługi proponowane klientom’
ros. ЛАФЕТ15 [нем. Lafette < фр. 1’affût < fût стержень < лат. fūstis палка, дубинка]. ‘Станок артиллерийского орудия’ – pol. LAWETA [niem. Lafette]
1. ‘Podstawa armaty, służąca za oparcie dla lufy i przyrządów celowniczych’.
2. ‘Platforma służąca do przewozu samochodów’
Rozszerzenie znaczenia w wymienionych przykładach dotyczy sfery leksyki komputerowej, prawniczej, historycznej, a także dziedziny związanej ze sztuką:
ros. ДЕБЕТ [нем. Debet < лат. dēbet]. 1. фин. ‘Левая сторона бухгалтер‑
ских счетов, в счетах актива представляющая собой приходную часть, а в счетах пассива – расходную часть’. 2. ‘ОВЕРДРАФТ’ – pol. DEBET [łac. debet] 1. ‘lewa strona rachunków w księgowości, strona aktywów’.
2. ‘ujemny stan konta bankowego’
ros. ДОПИНГ [англ. doping < to dope давать наркотики]. 1. ‘Фармаколо‑
гические и другие средства, способствующие быстрой кратковременной стимуляции физической и нервной деятельности’. 2. ‘СТИМУЛ, ПОБУЖ-ДЕНИЕ’. 3. спорт. ‘ПОДДЕРЖКА БОЛЕЛЬЩИКОВ’ – pol. DOPING [ang. doping] 1. sport. ‘zagrzewanie, zachęcanie, pobudzanie zawodników okrzykami do walki, dodawanie im otuchy, bodźca’. 2. sport. ‘sztuczne zwiększanie sprawności i wydolności organizmu środkami stymulującymi’.
3. ‘środek farmakologiczny stosowany w tym celu’
ros. ВАЛЮТА [ит. valuta букв. цена, стоимость] 1. ‘денежная система данной страны, а также денежные единицы этой системы’. 2. ‘денежные знаки иностранных государств’. 2. ‘ДЕНЬГИ, КЭШ’ – pol. WALUTA [wł. valuta] 1. ‘jednostka pieniężna będąca podstawą systemu pieniężnego w danym kraju’. 2. ‘typ systemu pieniężnego (w. złota, srebrna, papierowa);
banknoty, monety zagraniczne’. 3. pot. ‘pieniądze, gotówka’
Przytoczone przykłady w większości mają znaczenie zbieżne z zakresem znaczeniowym etymonu w różnych językach (niemiecki, angielski, włoski) i ulegają rozszerzeniu semantycznemu ze względu na jakiś wybrany aspekt tego znaczenia. Można sądzić, że wszystkie te rozszerzenia nastąpiły na grun‑
15 W słownikach nie występuje inne znaczenie leksemu laweta w języku rosyjskim, jed‑
nakże słownictwo w środkach masowego przekazu, szczególnie w internecie, odnotowuje funk‑
cjonowanie leksemu w tym znaczeniu, co w języku polskim, w różnych wariantach: лавета, лафет, лафета, автолавета, автолафета
180 Tatiana Kwiatkowska
cie języka polskiego w rezultacie asymilacji oraz wpływu systemu leksykalno‑
‑semantycznego języka zapożyczającego. Zmieniły one również swoją charakte‑
rystykę leksykalno ‑stylistyczną, stając się leksemami języka potocznego. W tej grupie znajdują się też leksemy typu promocja, mandat.
Rozszerzenie znaczenia może dotyczyć również przejścia do innego pola zna‑
czeniowego, co w języku polskim ma miejsce częściej, w języku rosyjskim w ta‑
kich przypadkach pozostaje znaczenie specjalistyczne. Mogą to być znaczenia z dziedziny medycyny, rozszerzone i determinologizowane w języku polskim:
ros. КАТАРАКТА [фр. cataracte < греч. katarreō стекать; быть зали‑
тым]. 1. ‘Заболевание глаза, выражающееся в помутнении хрусталика’.
2. ‘РЕЧНОЙ ПОРОГ’ – pol. KATARAKTA [fr. cataracte] 1. ‘próg skalny w łożysku rzeki utrudniający spływ i powodujący nagły spadek wód’. 2.
med. ‘zaćma, zmętnienie soczewki oka’
ros. ИНВАЗИЯ [< лат. invāsio нашествие, нападение]. 1. мед. ‘Заражение организма человека или животного глистами, насекомыми и т. п.’. 2. ‘ВТОР-ЖЕНИЕ, НАШЕСТВИЕ’ – pol. INWAZJA [łac. invasio] 1. ‘wtargnięcie zbrojne, najazd na cudze terytorium w celu przywłaszczenia go’. 2. przen.
‘najście, najazd, wtargnięcie (pasożytów, zarazków; petentów, turystów, gości;
wpływów itd.)’. 3. ‘Nagłe pojawienie się jakichś osób, ekspansywnych zjawisk, nowych trendów itp.’
ros. ПЕРЦЕПЦИЯ [нем. Perzeption < лат. perceptio понимание, воспри‑
ятие, постижение]. 1. психол. ‘Восприятие, непосредственное отражение объективной действительности органами чувств’. 2. ‘ВОСПРИЯТИЕ’ – pol. PERCEPCJA [łac. perceptio] 1. ‘postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewn.’. 2. ‘sposób reagowania, odbierania wrażeń’
W przypadku leksemu delimitacja rozszerzenie znaczenia następuje w sfe‑
rze pojęć językoznawczych. Podobne rozszerzenie występuje również dla lekse‑
mów: koniugacja, deklinacja, które w języku rosyjskim nie mają znaczeń pojęć językoznawczych:
ros. КОНЪЮГАЦИЯ [нем. Konjugation < лат. conjugātio соединение].
биол. 1. ‘Тип полового процесса у нек ‑рых организмов (напр., инфузорий), заключающийся во временном соединении двух особей, которые при этом обмениваются частями своего ядерного аппарата и цитоплазмой’.
2. ‘В сочетании: конъюгация хромосом – попарное временное сближение гомологичных хромосом, во время которого между ними может проис‑
ходить обмен гомологичными участками’. 3. ‘СПРЯЖЕНИЕ ГЛАГО-ЛОВ’ – pol. KONIUGACJA [łac. coniugatio] 1. gram. ‘formy czasownika;
jego odmiana przez osoby, czasy, tryby, strony i liczby’. 2. biol. ‘akt płciowy
jego odmiana przez osoby, czasy, tryby, strony i liczby’. 2. biol. ‘akt płciowy