Ziemia cieszyñska w okresie jednoczenia pañstwa przez Mieszka I pod koniec X w. zna-laz³a siê w jego granicach. W XI w. sta³a siê ona przedmiotem rywalizacji Polski i pañstwa czeskiego, przy czym pó³nocno-wschodnia jej czêæ pozosta³a przy Polsce. W okresie roz-drobnienia dzielnicowego ziemia cieszyñska sta³a siê czêci¹ piastowskiego Ksiêstwa Raci-borskiego, nastêpnie Opolskiego, a w 1281 r. utworzono poprzez podzia³ miêdzy synów ksiêcia W³adys³awa Opolskiego Ksiêstwo Cieszyñskie (przekazane Mieszkowi). W 1289 r. ksi¹¿ê cieszyñski popad³ w zale¿noæ lenn¹ od króla czeskiego Wac³awa II1. Z kolei Mieszko I Cie-szyñski podzieli³ swoje ksiêstwo na dwie czêci: Ksiêstwo CieCie-szyñskie i Ksiêstwo Owiêcim-skie. Ksiêstwa te pozostawa³y w zale¿noci od korony czeskiej do 1620 r., tj. upadku tego pañstwa i jego uzale¿nienia od Habsburgów. Ksiêstwem Cieszyñskim do 1653 r. w³ada³a linia piastowska (do mierci ostatniej ksiê¿nej El¿biety Lukrecji), a nastêpnie przesz³o ono jako lenno Korony w. Wac³awa (królów czeskich) w rêce austriackich Habsburgów2. W trakcie tzw. wojen l¹skich pomiêdzy królem Prus Fryderykiem II i Habsburgami wojska pruskie kil-kakrotnie zajmowa³y Cieszyn (m.in. 1740, 1744 45, 1758). Wojny te zakoñczy³ pokój podpisa-ny w Cieszynie w dniu 13 maja 1779 r., na mocy którego ziemia cieszyñska w odró¿nieniu od wiêkszoci ziem l¹skich przypad³a Habsburgom. W 1789 r. l¹sk Cieszyñski sta³ siê jed-nym z omiu obwodów guberni morawsko-l¹skiej Cesarstwa. Od 1867 r. Austro-Wêgry wewn¹trz swoich granic dzieli³y siê na dwa pañstwa, oddzielne pod wzglêdem administracyj-nym, po³¹czone jedynie wspólnymi instytucjami i osob¹ panuj¹cego. Austria podzielona by³a na 17 krajów koronnych, a jednym z nich by³ l¹sk austriacki, posiadaj¹cy w³asny parlament i rz¹d krajowy w Opawie. l¹sk austriacki sk³ada³ siê dwóch czêci: zachodniej l¹ska Opaw-skiego i wschodniej l¹ska CieszyñOpaw-skiego3. l¹sk Cieszyñski w parlamencie krajowym re-prezentowa³o 12 na ogóln¹ liczbê 31 pos³ów4. Ksiêstwo Cieszyñskie w 1910 r. obejmowa³o
1 I. P a n i c, Ziemia Cieszyñska w czasach piastowskich (XXVII wiek) [w:] l¹sk Cieszyñski. rodo-wisko naturalne. Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej, Macierz Ziemi Cieszyñskiej, Cieszyn 2001, s. 121144.
2 Zob. J. S p y r a, l¹sk Cieszyñski pod rz¹dami Habsburgów (16531848) [w:] l¹sk Cieszyñski. rodowisko naturalne , s. 145165.
3 H. B a t o w s k i, Rozpad Austro-Wêgier 19141918 (Sprawy narodowociowe i dzia³ania dyploma-tyczne), Kraków 1982.
4 Zob. J. H a r w o t, Cieszyn i ziemia cieszyñska pod wzglêdem geograficzno-statystycznym, Prze-myl 1893.
obszar 2282 km2, mieszka³o na nim 426 tys. osób5. Ksiêstwo tworzy³y wówczas starostwa: bielskie, cieszyñskie i frysztackie oraz dwa miasta z odrêbnym statusem: Bielsko i Frydek. l¹sk Cieszyñski w 1910 r. zamieszkiwa³o 69% Polaków, 18% Czechów i 12% Niemców. Nale¿y te¿ zwróciæ uwagê, ¿e w 1907 r. rz¹d krajowy l¹ska austriackiego wyrazi³ zgodê na wprowa-dzenie w gminach obok niemieckiego jêzyków polskiego i czeskiego jako jêzyków urzê-dowych. Na l¹sku Cieszyñskim wprowadzono wówczas jêzyk polski w 25 gminach, a jêzyk polski i niemiecki w 8 gminach6.
2. l¹sk Cieszyñski jako terytorium sporne
Na pocz¹tku XX w., a szczególnie w trakcie I wojny wiatowej pojawi³y siê postulaty odrodzenia pañstwa (królestwa) czeskiego, jak i pañstwa polskiego. Wed³ug postulatów dzia-³aczy czeskich (np. K. Kramáø i ruch m³odoczeski) w sk³ad korony czeskiej mia³y wejæ Cze-chy i Morawy, S³owacja, Ru Zakarpacka i ca³y l¹sk austriacki (w tym l¹sk Cieszyñski), ale i znaczna czêæ l¹ska niemieckiego (Dolny l¹sk) i po³udniowych £u¿yc7. Z kolei przedsta-wiciele polskiej myli niepodleg³ociowej (np. E. Romer) równie¿ w granicach odrodzonego pañstwa polskiego widzieli Górny l¹sk, l¹sk Opolski i l¹sk Cieszyñski8. Tak wiêc l¹sk Cieszyñski zaznacza³ siê w przypadku odrodzenia tych pañstw jako mo¿liwy obszar sporów9. W dniach 1219 padziernika 1918 r. w Cieszynie ukonstytuowa³a siê Rada Narodowa dla Ksiêstwa Cieszyñskiego skupiaj¹ca polskich dzia³aczy niepodleg³ociowych, a 29 pa-dziernika dzia³acze czescy w dzieñ po proklamowaniu niepodleg³oci Czechos³owacji w Pra-dze powo³ali w Ostrawie Polskiej (dzisiaj l¹skiej) Zemský Národní Výbor pro Slezsko (Komitet Narodowy Ziemi l¹skiej). W dniu 5 listopada 1918 r. przedstawiciele Rady Narodo-wej dla Ksiêstwa Cieszyñskiego oraz czeskiego Komitetu podpisali porozumienie w sprawie tymczasowego przebiegu granicy na l¹sku Cieszyñskim, zostawiaj¹c ostateczn¹ ugodê w kompetencji powstaj¹cych w³adz pañstwowych obu stron10. Stronie czechos³owackiej przy-pad³ ca³y powiat frydecki oraz czêæ obszarów wiejskich powiatu frysztackiego (ok. 20% spor-nego obszaru). Pod polsk¹ administracj¹ znalaz³ siê powiat cieszyñski i znaczna czêæ frysztackiego (80% spornego obszaru). Poniewa¿ granica zosta³a ustalona na podstawie kry-teriów etnicznych, by³a niezwykle skomplikowana. W³adze polskie zarz¹dzaj¹c wybory do Sejmu Ustawodawczego w dniu 26 stycznia 1919 r., objê³y nimi okrêg wyborczy na l¹sku Cieszyñskim. W³adze czechos³owackie uzna³y, i¿ tymczasowy charakter granicy poprzez wy-bory do Sejmu zostanie utrwalony i podjê³y dzia³ania wojenne naruszaj¹c tê granicê w dniu 23 stycznia 1919 r. (na trzy dni przed wyborami). Wojska czechos³owackie (w liczbie ok. 16 tys. ¿o³nierzy), które przekroczy³y nie tylko tymczasow¹ granicê, ale i Olzê, dotar³y a¿ pod Skoczów, gdzie w dniach 2830 stycznia 1919 r. mia³a miejsce bitwa z nielicznymi oddzia³ami
Tadeusz Siwek, Katarzyna Kulczyñska, Roman Matykowski
5 T. Wi t u c h, Terytoria sporne w Europie po roku 1815, Pu³tusk 2001.
6 Zob. E. B u ³ a w a, Od wspólnoty etnicznej do ukszta³towania siê wspólnot narodowych (1840 1917) [w:] l¹sk Cieszyñski. rodowisko naturalne , s. 167202.
7 Zob. O. K r e j è í, Èeský národní zájem a geopolityka, Praha 1993. 8 Zob. P. E b e r h a r d t, Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006. 9 Zob. T. Wi t u c h, op. cit.
10 Zob. K. N o w a k, Dzieje l¹ska Cieszyñskiego po 1918 roku [w:] l¹sk Cieszyñski. rodowisko naturalne , s. 203226.
polskimi. W dniu 3 lutego 1919 r. pañstwa Ententy nakaza³y obu stronom rozejm. Rada Naj-wy¿sza Ententy postanowi³a w dniu 27 wrzenia 1919 r. przeprowadzenie w by³ym Ksiêstwie Cieszyñskim plebiscytu, a 2 lutego 1920 r. Komisja Administracyjna z siedzib¹ w Karwinie wprowadzi³a nowy tymczasowy podzia³ administracyjny Ksiêstwa na dwie prefektury: zachod-ni¹ i wschodzachod-ni¹. Pod zarz¹dem czechos³owackim znalaz³a siê znacznie wiêksza czêæ Ksiê-stwa w porównaniu z podzia³em tymczasowym z listopada 1918 r. (³¹cznie ok. 40% jego ca³ej powierzchni), a miêdzy czêci¹ czechos³owack¹ i polsk¹ na wielu odcinkach wprowa-dzono neutraln¹ strefê buforow¹. Polska zrezygnowa³a jednak z plebiscytu w lipcu 1920 r. ze wzglêdu na wojnê polsko-bolszewick¹ i trudn¹ sytuacjê na tym froncie. Ostateczny podzia³ l¹ska Cieszyñskiego miêdzy dwa nowo powsta³e pañstwa nast¹pi³ w wyniku decyzji Rady Ambasadorów, która w dniu 28 lipca 1920 r. wyznaczy³a granicê na rzece Olzie11. Czechos³o-wacji przyznano obszar 1270 km2 (55,6% powierzchni by³ego Ksiêstwa), w tym ca³e Zag³êbie Karwiñskie oraz liniê kolejow¹ Bogumin Koszyce12. Z kolei Polska otrzyma³a obszar wschod-ni Ksiêstwa o powierzchwschod-ni 1012 km2 (44,4%).
Polska, wykorzystuj¹c trudn¹ sytuacjê polityczn¹ Czechos³owacji w 1938 r. (ze wzglêdu na roszczenia niemieckie do obszaru Sudetów), wys³a³a ultimatum do rz¹du tego kraju w dniu 1 padziernika i zajê³a Zaolzie, czyli wiêkszoæ czechos³owackiej czêci l¹ska Cieszyñskie-go13. Do Polski w³¹czono obszar 869 km2 (co stanowi³o 68,4% powierzchni czechos³owackiej czêci by³ego Ksiêstwa Cieszyñskiego). W pierwszych dniach agresji Niemiec hitlerowskich na Polskê powiaty bielski i cieszyñski, jak i l¹sk zaolziañski zosta³y w³¹czone do III Rzeszy jako tzw. eingegliederte Gebiete14. W czasie wojny obszar ten nale¿a³ do Rzeszy i by³ czê-ci¹ prowincji Górny l¹sk (Ober-Schlesien). l¹sk Cieszyñski zosta³ zajêty przez wojska Armii Czerwonej na pocz¹tku maja 1945 r. Przywrócono wstêpnie granicê polsko-czecho-s³owack¹ z 1920 r. Sprawa Zaolzia by³a jednak przedmiotem sporu i rokowañ pomiêdzy Polsk¹ a Czechos³owacj¹ po II wojnie wiatowej15. Pod naciskiem ZSRR Polska i Czechos³owacja podpisa³y umowê o przyjani w dniu 10 marca 1947 r., ale uk³ad graniczny dopiero 13 stycz-nia 1958 r.
Na polskim obszarze by³ego Ksiêstwa utworzono dwa powiaty: bielski i cieszyñski (w okro-jonym zasiêgu przez ustalenie przebiegu granicy miêdzypañstwowej w 1920 r.) oraz miasto Bielsko. Ten zakonserwowany uk³ad podzia³u terytorialnego przetrwa³ do 1951 r., gdy dosz³o do po³¹czenia dwóch miast: Bielska (po³o¿onego peryferyjnie w by³ym Ksiêstwie) i Bia³ej (w by³ej Galicji). Rozmycie tradycyjnej granicy by³ego Ksiêstwa na wschodzie, jak i silne pro-cesy uprzemys³owienia i wzrost demograficzny miasta Bielska zaowocowa³y te¿ zmian¹ identyfikacji terytorialnej polskiej czêci l¹ska Cieszyñskiego. Bielsko-Bia³a sta³a siê sym-bolicznym centrum nowo kreowanego regionu Podbeskidzia, a zasiêg terytorialny l¹ska Cieszyñskiego w opinii spo³ecznej tego obszaru w latach 90. XX w. coraz bardziej
pokry-Cieszyn i l¹sk Cieszyñski a przemiany polityczne na pograniczu Olzy w XX wieku
11 Zob. Pierwsza Niepodleg³oæ. Polacy na l¹sku Cieszyñskim w 1918 roku, red. K. N o w a k, Cieszyn 2008; G. G ¹ s i o r, Stawianie granic [w:] Zaolzie. Polsko-czeski spór o l¹sk Cieszyñski 1918 2008, koord. G. G ¹ s i o r, Warszawa 2008, s. 46107.
12 Zob. T. Wi t u c h, op. cit.
13 Zob. G. G ¹ s i o r, Zaolzie [w:] Zaolzie. Polsko-czeski spór , s. 23.
14 J. K o w a l c z y k, Po drugiej stronie Olzy. Przemiany zasad samookrelenia ludnoci l¹ska Cieszyñskiego w wietle prasy, Warszawa 1992.
15 K. N o w a k, Dzieje l¹ska Cieszyñskiego ; P. P a ³ y s, Czechos³owackie roszczenia graniczne wobec Polski 19451947, Opole 2007.
wa³ siê z zasiêgiem by³ego powiatu cieszyñskiego z takimi najwa¿niejszymi miejscowociami jak: Cieszyn, Wis³a, Skoczów, Istebna, Strumieñ16.
Podobne po³¹czenia miast po³o¿onych na zachodnich rubie¿ach by³ego Ksiêstwa Cieszyñ-skiego w czêci czeskiej nast¹pi³y w latach 40. XX w.: cieszyñCieszyñ-skiego Frydka z morawskim Mistkiem (w 1941 r.) oraz Ostrawy Polskiej (l¹skiej) z Ostraw¹ Morawsk¹ (w 1943 r.). Nale¿y te¿ zaznaczyæ, ¿e by³y l¹sk austriacki, który prawie ca³y przypad³ Czechos³owacji, stanowi³ w niej odrêbn¹ jednostkê terytorialno-administracyjn¹ do 1927 r., kiedy zosta³ po³¹czony z Mo-rawami jako Ziemia Morawskol¹ska.
Czeski l¹sk Cieszyñski (Tìínsko) przetrwa³ w Czechos³owacji jako widoczna struktura administracyjna do roku 1949. Do roku 1927 Ziemia l¹ska (Zemì Slezsko) funkcjonowa³a jako odrêbna jednostka terytorialna, sk³adajaca siê z trzech powiatów. W tym¿e roku po³¹-czono czesk¹ czêæ l¹ska z Morawami w jedn¹ jednostkê Ziemiê Morawskol¹sk¹ (Mora-vskoslezská zemì). Z tych trzech powiatów jeden by³ ca³kowicie czeski (Frydek), a pozosta³e dwa: Frysztat i Cieszyn Czeski tworzy³y Zaolzie z mniejszoci¹ polsk¹.
W roku 1948 czechos³owaccy komunici znieli historyczny podzia³ na historyczne zie-mie (Czeska, Morawskol¹ska i S³owacja) i wprowadzili nowe jednostki administracyjne, tzw. kraje, które nie respektowa³y historycznych granic. Czeska czêæ l¹ska Cieszyñskiego zna-laz³a siê od 1 lutego 1949 r. w Kraju Ostrawskim. Nazwa l¹ska zniknê³a z mapy Czechos³owa-cji. Po reorganizacji struktur administracyjnych ustaw¹ z roku 1960 liczba czeskich krajów zmniejszy³a siê z 13 do 7, a czeska czêæ l¹ska Cieszyñskiego znajdowa³a siê od 1 stycznia 1961 r. w Kraju Pó³nocnomorawskim. To posuniêcie by³o dla to¿samoci l¹skiej jeszcze bardziej zgubne od poprzedniego, bowiem przywraca³o jakoby tradycyjne nazwy czeskich krajów (rodkowoczeski, Zachodnioczeski, Po³udniowomorawski itd.), ale nie uwzglêdnia-³o historii ani tradycji. Czeska czêæ l¹ska by³a zbyt ma³a, aby j¹ uwzglêdniæ w nazwie, a zanik k³opotliwej l¹skiej to¿samoci by³ ówczesnym w³adzom na rêkê. Prowadzi³o to do tego, ¿e wielu zw³aszcza nowych mieszkañców czeskiego l¹ska uwa¿a³o, ¿e mieszka na Morawach17.
Po upadku komunizmu w Czechos³owacji dosz³o w roku 1991 najpierw do zniesienia daw-nych krajów (de facto zniesiono ich organy administracyjne, a kraje jako takie przetrwa³y np. w strukturach s¹dowych, policyjnych, w s³u¿bie zdrowia itp.). W roku 1999 kraje odtworzono w liczbie z okresu 19491960, tzn. 13, ale nie dok³adnie w tych samych granicach. Nazwy nowym krajom nie narzucano, same j¹ sobie wybra³y. I tak wiêkszoæ z nich pozosta³a przy nazwach wyprowadzonych od swoich stolic (Kraj Karlowarski, Pardubicki, Zlinski itp.). Kilka
Tadeusz Siwek, Katarzyna Kulczyñska, Roman Matykowski
16 H. R u s e k, L. We r p a c h o w s k i, Wymiary to¿samoci regionalnej m³odzie¿y pogranicza pol-sko-czeskiego [w:] l¹sk Cieszyñski i inne pogranicza w badaniach nad to¿samoci¹ etniczn¹, narodow¹ i regionaln¹, red. I. B u k o w s k a - F l o r e ñ s k a, H. R u s e k, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 1, Katowice 1997, s. 2841; G. P r a w e l s k a - S k r z y p e k, B. D o m a ñ s k i, Zró¿nicowanie prze-strzenne postrzegania w³asnego regionu przez mieszkañców l¹ska Cieszyñskiego [w:] l¹sk Cieszyñski i inne pogranicza w badaniach nad to¿samoci¹ etniczn¹, narodow¹ i regionaln¹, red. I. B u k o w s k a --F l o r e ñ s k a, H. R u s e k, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 1, Katowice 1997, s. 4252; R. M a t y k o w s k i, l¹sk Cieszyñski a Podbeskidzie. wiadomoæ regionalna mieszkañców wojewódz-twa bielskiego (spojrzenie geograficzne) [w:] red. I. B u k o w s k a - F l o r e ñ s k a, H. R u s e k, l¹sk Cieszyñski i inne pogranicza w badaniach nad to¿samoci¹ etniczn¹, narodow¹ i regionaln¹, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 1, Katowice 1997, s. 99114.
z nich zdecydowa³o siê przyj¹æ nazwê historyczn¹: rodkowoczeski, Po³udniowoczeski, Po-³udniowomorawski i Morawskol¹ski. W granicach tego ostatniego le¿y obecnie czeska czêæ l¹ska Cieszyñskiego z Zaolziem.
3. Stosunki narodowociowe na l¹sku Cieszyñskim
W 1880 r. w Ksiêstwie Cieszyñskim mieszka³o 262,4 tys. osób, z czego 58,6% ogó³u miesz-kañców stanowili Polacy, 27,4% Czesi i 14,0% Niemcy. Najwiêkszy udzia³ w ogóle ludnoci mieli Polacy mieszkaj¹cy w powiecie bielskim (83,5%), ale równie¿ dominowali w dwóch pozosta³ych powiatach: frysztackim (56,8%) i cieszyñskim (52,9%). Z kolei w obu miastach wydzielonych Bielsku (12,0%) i Frydku (1,9%) Polacy stanowili mniejszoæ18. W Bielsku zdecydowanie dominowali w 1880 r. Niemcy (86,5% ogó³u mieszkañców), a we Frydku Czesi (80,1%).
Równie¿ w Cieszynie w 1890 r. dominowa³a ludnoæ niemieckojêzyczna (53,1%). W okre-sie Austro-Wêgier jako niemieckojêzyczna deklarowa³a siê tak¿e czêæ ludnoci ¿ydowskiej, która np. w Cieszynie stanowi³a ok. 1¤5 populacji Niemców w 1900 r. Austriacy za g³ówne kryterium przynale¿noci narodowej uwa¿ali jêzyk u¿ywany (Umsatzspräche), który nie musia³ byæ identyczny z jêzykiem ojczystym. Taka praktyka spisowa powiêksza³a liczbê cz³on-ków narodu mówi¹cego jêzykiem urzêdowym w tym przypadku etnosu niemieckiego.
Po podziale l¹ska Cieszyñskiego Polsce przypad³a czêæ z ludnoci¹ polsk¹ i z mniejszo-ci¹ niemieck¹ (g³ównie ko³o Bielska), podczas kiedy Czechos³owacja uzyska³a czêæ, gdzie równie¿ dominowa³a ludnoæ polska, ale ze znaczn¹ mniejszoci¹ czesk¹ (zob. tab. 1). W cze-skiej czêci l¹ska Cieszyñskiego dosz³o do stopniowej czechizacji ludnoci deklaruj¹cej siê w spisach austriackich jako polska. Ju¿ pierwszy czechos³owacki spis ludnoci z roku 1921 wykaza³ znacz¹cy wzrost ludnoci czeskiej, który by³ skutkiem zmiany deklaracji narodowo-ciowej znacznej czêci miejscowej ludnoci. Migracje Czechów z g³êbi kraju by³y mniej zna-cz¹cym czynnikiem.
Cieszyn i l¹sk Cieszyñski a przemiany polityczne na pograniczu Olzy w XX wieku
18 J. H a r w o t, op. cit.
Po II wojnie wiatowej, której ofiarami czêciej padali Polacy ni¿ Czesi, przewaga Cze-chów by³a ju¿ kilkukrotna. W latach 70. ubieg³ego wieku straci³y polsk¹ wiêkszoæ ostatnie podbeskidzkie gminy na Zaolziu: Milików i Gródek. Wed³ug ostatniego czeskiego spisu lud-noci na Zaolziu (rozumianym jako ta czêæ l¹ska Cieszyñskiego nale¿¹cego do Republiki Czeskiej, któr¹ zamieszkuje mniejszoæ polska) w roku 2001 mieszka³o 363,4 tys. mieszkañ-ców, z których 36,7 tys. (tzn. 10,1%) zadeklarowa³o narodowoæ polsk¹.
Tab. 1. Struktura narodowociowa na l¹sku Zaolziañskim
Narodowoæ Udzia³ narodowoci w ogóle mieszkañców regionu (w %) w roku 1930
1880 1900 1910 1921
ród³o: B. O l s z e w i c z, Obraz Polski dzisiejszej (oraz Uzupe³nienie), Warszawa 1938, s. 7 Polacy Czesi Niemcy 76 17 7 81 10 8 69 18 12 38 50 10 35 56 8
W czeskiej czêci l¹ska cieszyñskiego w swoisty sposób zaistnia³a tak¿e to¿samoæ l¹-ska. Czêæ miejscowej ludnoci deklarowa³a siê jako tutejsi czy te¿ l¹zacy ju¿ w czasach austriackich, choæ w wynikach spisów ludnoci tego nie widaæ, poniewa¿ Austriacy stwier-dzali jêzyk, a nie to¿samoæ. Dlatego w austriackich spisach pojawia³y siê tylko narodowoci niemiecka, czeska i polska. W Czechos³owacji spisy ludnoci by³y przeprowadzane inaczej. Czesi postawili na deklaracje to¿samoci bez zwi¹zku z jêzykiem, bo to umo¿liwia³o uznaæ za Czechów równie¿ tych nie-czeskich i nie-s³owackich mieszkañców nowego pañstwa, którzy po czesku ani po s³owacku nie mówili, ale chcieli uto¿samiæ siê z nowo powsta³ym pañstwem. Podczas spisów ludnoci z lat 1921 i 1930 na l¹sku Cieszyñskim czêæ l¹zaków zadekla-rowa³a sw¹ to¿samoæ regionaln¹ jako narodowoæ. W roku 1921 by³o ich 47,3 tys. (24,3 tys. l¹zaków-Czechos³owaków, 21,6 tys. l¹zaków-Polaków i 1,4 tys. l¹zaków-Niemców). W roku 1930 narodowoæ l¹sk¹ zadeklarowa³o 24,7 tys. osób19. Narodowoæ l¹ska nie zosta³a jed-nak przez w³adze czeskie zaakceptowana i l¹zacy byli arbitralnie zaliczeni do Czechów, Pola-ków lub Niemców wed³ug swoich deklaracji jêzykowych.
Po raz drugi mo¿na by³o zadeklarowaæ narodowoæ l¹sk¹ w czasie II wojny wiatowej. Po zajêciu przez Niemcy czeskiej czêci l¹ska w roku 1938 w³adze okupacyjne przeprowadzi³y w grudniu 1939 r. w³asny spis ludnoci, tzw. palcówkê. Nie by³ to spis w pe³ni wiarygodny, gdy¿ przebiega³ w warunkach niezwykle silnej presji na mieszkañców podbitych krajów. Naro-dowoæ l¹sk¹ zadeklarowa³o wówczas na samym Zaolziu, tzn. w czeskiej czêci l¹ska Cie-szyñskiego, ponad 70 tys. autochtonów, co stanowi³o prawie 40% ludnoci. Grupa l¹zaków by³a wiêc najliczniejsz¹ grup¹ etniczn¹ w tej czêci czeskiego l¹ska, liczniejsz¹ od zdeklarowa-nych Polaków i Czechów. Wzrost deklaracji l¹skoci zaraz na pocz¹tku wojny przez tak znaczn¹ czêæ Zaolziaków wi¹za³ siê nie tyle z tradycj¹ etnokulturow¹ i przywi¹zaniem do swojego re-gionu, a raczej z postaw¹ spo³eczn¹, i¿ l¹zakom ³atwiej bêdzie prze¿yæ niemieck¹ okupacjê20. Po zmianie systemu politycznego w Czechos³owacji w roku 1989 pojawi³y siê w grupach regionalnych nowe tendencje do samookrelenia. Na krótko przed terminem spisu pod wp³y-wem kampanii politycznej pewnych grup nacisku z Moraw zaakceptowano jako narodowoci regionalne to¿samoci: morawsk¹ i l¹sk¹.
W ca³ej Czechos³owacji skorzysta³o jednak z mo¿liwoci zadeklarowania narodowoci l¹skiej zaledwie 44 tys. mieszkañców ca³ego kraju, w tym z Zaolzia 25% z tej liczby. Najwiê-cej tak zdeklarowanych l¹zaków wywodzi³o siê z okolic Opawy, choæ pojedyncze osoby deklaruj¹ce narodowoæ l¹sk¹ by³y rozproszone po ca³ym kraju, nawet w Pradze i na S³owa-cji. Okazuje siê, ¿e l¹skoæ na terenie czeskiego l¹ska nie jest obecnie tradycyjn¹ l¹-skoci¹ zwi¹zan¹ z regionem, jego folklorem i tradycjami kultywowanymi g³ównie na wsi. Jest to dzi raczej kategoria polityczna, za któr¹ optowali ludzie pod wp³ywem propagandy ruchu politycznego na rzecz Moraw i l¹ska, obiecuj¹cego wzrost autonomii w³asnego regio-nu jako rodek na przezwyciê¿enie trudnoci zwi¹zanych z transformacj¹ systemu ekonomicz-no-spo³ecznego krajów postkomunistycznych. Wniosek ten potwierdza fakt, ¿e np. na l¹skim Zaolziu znalaz³o siê w roku 1991 wiêcej Morawian ani¿eli l¹zaków, choæ powinno byæ na od-wrót. Z tego wynika, ¿e wielu rodowitych l¹zaków podawa³o siê w roku 1991 za Morawian. M³odsi czynili to zapewne pod wp³ywem s³abo ukszta³towanej wiadomoci etnokulturowej i przynale¿noci administracyjnej tego obszaru do Kraju Pó³nocnomorawskiego. Decyduj¹ce
Tadeusz Siwek, Katarzyna Kulczyñska, Roman Matykowski
19 L. P a l l a s, lonzáctví a vznik tzv. Volkslisty, Slezský sborník 1968, rok 66, nr 3, s. 327341. 20 T. S i w e k, Narodowoæ l¹ska w by³ej Czechos³owacji, Prace Naukowe Uniwersytetu l¹skiego 1995, nr 1520, s. 4553.
okaza³o siê dzia³anie polityczne ugrupowania na rzecz samostanowienia Moraw i l¹ska. Charakter wspó³czesnej l¹skoci jest wiêc bardziej polityczny ani¿eli regionalny a przez to bardziej kruchy i podatny na zmiany koniunktury politycznej21.
Potwierdzi³ to kolejny spis ludnoci z roku 2001, który odby³ siê w innych warunkach. Ruch na rzecz autonomii Moraw i l¹ska przesta³ w drugiej po³owie lat 90. istnieæ, a pytanie o narodowoæ zaszeregowano do pytañ dobrowolnych, na które odpowiedzia³ tylko ten, kto chcia³. W wyniku tego wszystkie czeskie mniejszoci narodowe straci³y na liczebnoci naj-wiêcej w³anie to¿samoci regionalne: morawska i l¹ska. Do narodowoci l¹skiej przyzna³o siê w ca³ej Republice Czeskiej w roku 2001 tylko 10 878 osób, a wiêc zaledwie 24,5% stanu z roku 1991. Nie znaczy to naturalnie, ¿e to¿samoæ l¹ska na czeskim l¹sku zanika. Badania potwierdzaj¹, ¿e istnieje nadal, tyle tylko, ¿e mniej l¹zaków czuje obecnie potrzebê politycz-nego deklarowania swojej regionalnej to¿samoci jako narodowoci22.
4. Miasto Cieszyn jako jeden organizm miejski i miasto podzielone
W 1890 r. lewobrze¿ny Cieszyn tworzy³y trzy dzielnice: Brandys, Saska Kêpa i Kamieniec o powierzchni 2,51 km2 i 3,0 tys. mieszkañców, z kolei do prawobrze¿nej zasadniczej czêci miasta nale¿a³o ródmiecie z Wy¿sz¹ Bram¹, Przykopa, Ma³a £¹ka oraz Przedmiecie Frysz-tackie, a mieszka³o w niej prawie 10,0 tys. osób (bez wojska)23. Ca³a powierzchnia Cieszyna wynosi³a w 1890 r. 6,74 km2, zamieszkiwa³o j¹ 13,0 tys. osób, a gêstoæ zaludnienia miasta wynosi³a ju¿ wówczas ponad 1900 osób/km2. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w czêci ródmiej-skiej Cieszyna (wraz z Wy¿sz¹ Bram¹) mieszka³o a¿ 59% ludnoci miasta, a gêstoæ zaludnie-nia wynosi³a tam 5300 osób/km2. Na prze³omie XIX i XX w. w Cieszynie dzia³a³o kilka wa¿nych zak³adów przemys³owych, m.in. drukarnie Prochaski (od 1888 r. w lewobrze¿nej czêci miasta) i Feitzingera, fabryka zapa³ek Rosnera, fabryka wody sodowej i likierów Fasala, browar Zamko-wy, fabryka mebli J.&J. Kohn oraz warsztaty rusznikarskie Werlika i Spiegla24. Od 1888 r. przez Cieszyn przebiega³a tzw. kolej miast l¹skich KojetínFrydekCieszynBielsko.
Po decyzji Rady Ambasadorów w lipcu 1920 r. dotychczasowa lewobrze¿na czêæ Cieszy-na zaczê³a funkcjonowaæ jako odrêbne miasto Czeski Cieszyn (Èeský Teín). Jeszcze do 2 kwietnia 1921 r. kursowa³ pomiêdzy obu czêciami miasta tramwaj (liniê ³¹cz¹c¹ dworzec kolejowy ze ródmieciem zbudowano w 1911 r.), przeje¿d¿aj¹cy prze Most G³ówny (obecnie Most Przyjani), na którym sta³y budki kontroli granicznej25. W 1921 r. Czeski Cieszyn obej-mowa³ obszar 4,29 km2, a mieszka³o w nim 7,2 tys. osób26. Pod koniec lat 20. podjêto budowê ratusza dla czeskich w³adz miejskich. Obszar miasta pozosta³ nie zmieniony do wybuchu wojny. Z kolei polski Cieszyn powiêkszy³ swój obszar do 5,34 km2 oraz liczy³ 15,6 tys. mieszkañców. Po II wojnie wiatowej polski Cieszyn zwiêkszy³ obszar do 12,87 km2. W roku 1946 miasto to zamieszkiwa³o 16,5 tys. osób, a w 1950 r. ju¿ 18,8 tys. osób (zob. tab. 2). Kolejna zmiana
Cieszyn i l¹sk Cieszyñski a przemiany polityczne na pograniczu Olzy w XX wieku
21 Ibidem
22 T. S i w e k, J. K a ò o k, op. cit. 23 J. H a r w o t, op. cit.
24 Zob. Ibidem; Plan der Stadt Teschen, Teschen 1909.
25 M. D e m b i n i o k, Tramwajem po Cieszynie (Tramvají po Teíne), Èeský Teín 2008.
26 S. Z a h r a d n i k, Struktura narodowociowa Zaolzia na podstawie spisów ludnoci 18801991, Trzyniec 1991.
granic Cieszyna nast¹pi³a w 1973 r., gdy do miasta przy³¹czono wsie: Krasna, Gu³towy, Bogu-szowice, Kalembie, Pastwiska i Mnisztwo. Dziêki tym zmianom polski Cieszyn zwiêkszy³ swój obszar dwukrotnie (27,4 km2). Po w³¹czeniu do miasta w 1977 r. miejscowoci Marklowice Cieszyn ma obszar 28,69 km2.
Tadeusz Siwek, Katarzyna Kulczyñska, Roman Matykowski
Tab. 2. Liczba mieszkañców zespo³u miejskiego Èeský Teín Cieszyn
ród³o: www.czso.cz, Roczniki Demograficzne GUS; A. J e l o n e k, Liczba ludnoci miast i osiedli w Polsce w latach 18101955, Dokumentacja Geograficzna IG PAN 1956, z. 5.
Rok
Liczba mieszkañców (w tys. osób) Lewobrze¿ny Cieszyn
(Èeský Teín) Prawobrze¿ny Cieszyn(Cieszyn) 1890 1900 1910 1921 1928 1939 1950 1961 1970 1980 1990 2001 2008 3,0 4,7 6,5 7,2 8,5 (9,0 13,0 15,5 15,8 23,4 28,7 26,4 25,6 10,0 13,9 16,0 11,3 15,6 17,5) 18,8 23,3 25,4 33,9 37,0 37,7 35,4 26,5 +
Czeska czêæ miasta rozros³a siê 22 maja 1947 r. o gminê Sibica, zamieszkan¹ przez nieca³e 3 tys. mieszkañców, a 1 lipca 1960 r. o gminê ¯uków Dolny z 1,1 tys. mieszkañców27. Cieszyn Czeski obejmowa³ wtedy 12,76 km2 i zamieszkiwa³o go 15,5 tys. mieszkañców28. Miasto stra-ci³o wtedy jednak na znaczeniu, poniewa¿ podczas reformy administracyjnej przeprowadzo-nej w Czechos³owacji w roku 1961 Cieszyn Czeski przesta³ pe³niæ funkcjê miasta powiatowego i zosta³ w³¹czony do powiatu Karwina (dawniej Frysztat).
Kolejne poszerzenie granic administracyjnych miasta nast¹pi³o 1 stycznia 1975 r. i mieci-³o siê w ideologii maksymalnej centralizacji ¿ycia spo³ecznego i ekonomicznego lansowanej przez czechos³owackich komunistów.
Do miasta w³¹czono wówczas: Kocobêdz (po czesku Chotìbuz z 1,1 tys. mieszkañców),