w województwach œl¹skim i wielkopolskim

W wielu czêœciach Europy dochodzi³o w ci¹gu ostatnich wieków do czêstych zmian gra-nic miêdzypañstwowych. Takim obszarem jest równie¿ wspó³czesne terytorium Polski1. Po ustaniu sformalizowanych funkcji tych granic (politycznej, celnej, a czasem tak¿e admini-stracyjnej) – w wyniku wczeœniejszej stabilnoœci – wytworzy³y siê nieformalne bariery prze-strzenne, które funkcjonowa³y w kulturze materialnej (np. w tzw. krajobrazie kulturowym), jak i w systemie wartoœci, stereotypach i relacjach emocjonalnych mieszkañców pogranicza. Dla-tego te¿ takie pogranicza w wewnêtrznej strukturze Polski sta³y siê przedmiotem badañ geo-grafów spo³eczno-ekonomicznych2, ale i przedstawicieli innych nauk spo³ecznych3. Granice polityczne, które wspó³czeœnie ju¿ nie istniej¹, ale pozostawi³y œlad w krajobrazie kulturo-wym, czêsto okreœla siê mianem granicy reliktowej4 lub paleogranicy5. W zwi¹zku z tym ¿e granice te czasem funkcjonuj¹ jedynie w œwiadomoœci spo³ecznej – a nie w wymiarze mate-rialnym – okreœla siê je te¿ mianem granic symbolicznych.

Czasem granice s¹ tak wyraŸne, ¿e urastaj¹ do rangi symbolu regionu i tkwi¹ w œwiado-moœci spo³ecznej. W Wielkopolsce symbolem doœwiadczeñ z przesz³oœci jest granica zabor-cza z lat 1815–1914 na Proœnie i stacja kolejowa w Strza³kowie6, a na Górnym Œl¹sku – granica zaborcza na Przemszy i Brynicy7. Nadal trudno zintegrowaæ siê mieszkañcom Zag³êbia, które

1 M. S o b c z y ñ s k i, Trwa³oœæ dawnych granic pañstwowych w krajobrazie kulturowym Polski, „Zeszyty IGiPZ PAN”, nr 14, Warszawa 1993.

2 Np. Z. R y k i e l, Region przygraniczny jako przedmiot badañ geograficznych, „Przegl¹d Geogra-ficzny” 1990, nr 62, s. 263–273; M. S o b c z y ñ s k i, op. cit.; G. K o s m a l a, Granica reliktowa, Toruñ 2003.

3 Zob. M. S. S z c z e p a ñ s k i, Regionalizm górnoœl¹ski w spo³ecznej œwiadomoœci. Socjologiczne studium przypadku [w:] Regionalizm a separatyzm – historia i wspó³czesnoœæ. Œl¹sk na tle innych obszarów, red. M.W. Wa n a t o w i c z, Katowice 1995; B. J a ³ o w i e c k i, Przestrzeñ historyczna, regio-nalizm, regionalizacja [w:] Oblicza polskich regionów, red. B. J a ³ o w i e c k i, „Studia Regionalne i Lokal-ne UW” 1996, nr 17 (50), s. 19–88; J. S c h m i d t, Stereotyp i granica. Pogranicza zaborów w mentalno-œci wspó³czesnych Wielkopolan, Miêdzychód 1997.

4 G. K o s m a l a, op. cit.

5 R. M a t y k o w s k i, Œwiadomoœæ regionalna mieszkañców w kontekœcie spo³eczno-geograficznym i kulturowym. Analiza wybranych obszarów Polski [w:] Kulturowy aspekt badañ geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, red. E. O r ³ o w s k a, t. IV, Wroc³aw 2004, s. 71–84.

6 B. Wy s o c k a, Regionalizm Wielkopolski w II Rzeczypospolitej 1919 –1939, Poznañ 1981; J. S c h m i d t, op. cit.

7 Z . R y k i e l, Niektóre problemy œwiadomoœci regionalnej [w:] Struktury i procesy spo³eczno--demograficzne w regionie katowickim, red. Z. R y k i e l, „Prace Geograficzne IGiPZ” 1989, nr 151, s. 7–58. Z. Ry k i e l, Wyobra¿enia i stereotypy Œl¹ska [w:] Struktury i procesy…, s. 107–120.

w okresie po II wojnie œwiatowej znalaz³o siê w granicach administracyjnych województwa katowickiego, a od 1999 r. – œl¹skiego8.

Jak zauwa¿a J. Bartkowski, na granicy regionów (w tym o znamionach historycznych) wystêpuje czêsto „zjawisko skokowej ró¿nicy zachowañ wyborczych”9. Ten efekt graniczny przejawia siê w systematycznej ró¿nicy zachowañ miêdzy s¹siaduj¹cymi gminami nale¿¹cymi do ró¿nych obszarów.

Celem niniejszego opracowania jest charakterystyka zachowañ wyborczych do Sejmu w latach 2001, 2005 i 2007 wœród mieszkañców gmin przylegaj¹cych po obu stronach takich by³ych granic w województwie wielkopolskim i œl¹skim. Wœród paleogranic politycznych w obu województwach mo¿na wyró¿niæ granice pozaborowe miêdzy Rosj¹ a Niemcami (funkcjo-nuj¹ce do wybuchu I wojny œwiatowej w 1914 r.) oraz granice miêdzypañstwowe polsko--niemieckie ustalone po I wojnie œwiatowej (po zrywach powstania wielkopolskiego w latach 1918–1919 oraz powstañ œl¹skich). Do pierwszej kategorii paleogranic zalicza siê tzw. granica pozaborowa „na Proœnie” w województwie wielkopolskim (która w podobnym kszta³cie funk-cjonowa³a jako granica miêdzywojewódzka do 1938 r.) oraz granica pozaborowa pomiêdzy Górnym Œl¹skiem a Zag³êbiem (która po 1921 r. funkcjonowa³a jako granica miêdzywojewódz-ka œl¹sko-kielecmiêdzywojewódz-ka; zob. ryc. 1b). Z kolei do drugiej miêdzywojewódz-kategorii paleogranic w województwie wielkopolskim mo¿na zaliczyæ miêdzypañstwow¹ granicê polsko-niemieck¹ z lat 1919–1939 na nastêpuj¹cych odcinkach: a) „na Noteci” – w pó³nocnej czêœci województwa; b) na za-chód od linii Miêdzyza-chód–Zb¹szyñ–Wolsztyn; c) na po³udniu wielkopolskim (zakonserwo-wana równie¿ w podzia³ach administracyjnych z lat 1945–1975 i od 1999 r.). Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e na tych pograniczach po zakoñczeniu II wojny œwiatowej nast¹pi³a znaczna wy-miana mieszkañców zwi¹zana z polityk¹ repatriacyjn¹ w³adz polskich i wyjazdem wiêkszoœci zamieszkuj¹cej tu wczeœniej ludnoœci niemieckiej. Podobn¹ granic¹ w województwie œl¹skim jest by³a granica miêdzypañstwowa z lat 1921–1939, stanowi¹ca te¿ zachodni¹ granicê ów-czesnego województwa (zob. ryc. 1a). Jednak na tym obszarze wyjazdy ludnoœci niemieckiej (i uto¿samiaj¹cej siê z Niemcami) odbywa³y siê w kilku fazach, tak¿e w kolejnych pokoleniach po zakoñczeniu II wojny œwiatowej. Inny rodzaj paleogranicy o charakterze administracyj-nym stanowi¹ administracyjne granice miêdzywojewódzkie, zw³aszcza te funkcjonuj¹ce po roz-drobnieniu administracyjnym w latach 1975–1998. W 1975 r. przy³¹czono do nowo powsta³ego województwa gorzowskiego i zmodyfikowanego przebiegiem granic województwa zielonogór-skiego tradycyjnie uznawane za wielkopolskie, peryferyjnie po³o¿one gminy województwa poznañskiego z lat 1950–1975 (a w okresie miêdzywojennym bêd¹ce gminami przygraniczny-mi na granicy polsko-nieprzygraniczny-mieckiej). By³y to gprzygraniczny-miny: Miêdzychód i Miedzichowo (przy³¹czone do województwa gorzowskiego), Zb¹szyñ, Siedlec i Wolsztyn (przy³¹czone do województwa zielonogórskiego), które powróci³y do województwa wielkopolskiego w 1999 r. Mo¿na ten obszar uznaæ za obszar przejœciowej sukcesji lubuskiej. W województwie œl¹skim tak¹ gra-nic¹ jest granica pomiêdzy nowo utworzonym w 1975 r. województwem czêstochowskim, a wo-jewództwem katowickim (w latach 1975–1998). Od 1999 r. wiêkszoœæ województwa czêstochowskiego powróci³a w granice województwa œl¹skiego (które mo¿na uznaæ za

suk-Roman Matykowski

8 J. W ó d z, K. W ó d z, Ewolucja elementów tak zwanej to¿samoœci zag³êbiowskiej w dobie restruk-turyzacji gospodarczej regionu w koñcu lat dziewiêædziesi¹tych. Szkic socjologiczny [w:] Zag³êbie D¹-browskie. W poszukiwaniu to¿samoœci regionalnej, red. M. B a r a ñ s k i, Katowice 2001, s. 19–33.

9 J. B a r t k o w s k i, Tradycja i polityka. Wp³yw tradycji kulturowych polskich regionów na wspó³cze-sne zachowania spo³eczne i polityczne, Warszawa 2003.

cesora województwa katowickiego z lat 1950–1975). W przypadku województwa œl¹skiego analizie zachowañ wyborczych poddano równie¿ dwa aktualne pogranicza miêdzywojewódz-kie: a) z województwem opolskim (na wiêkszoœci odcinków zakonserwowana w terenie od 1950 r.); b) z województwem ma³opolskim (której ma³opolska czêœæ pogranicza nale¿a³a w la-tach 1975–1998 do województwa katowickiego, a wiêc uzyska³a wówczas pewne znamiona œl¹skoœci; by³a to czêœæ obecnego powiatu olkuskiego i chrzanowskiego).

Eks-granice i aktualne granice administracyjne a zachowania wyborcze Polaków…

Zachowania wyborcze mieszkañców wymienionych pograniczy przeanalizowano w dwóch wymiarach: a) uczestnictwa w wyborach, czyli frekwencji wyborczej (okreœlonej przez wskaŸ-nik liczby pobranych kart do g³osowania w stosunku do liczby uprawnionych do g³osowa-nia na danym obszarze); b) poparcia na okreœlone partie uczestnicz¹ce – poprzez wystawienie swoich list – w wyborach do Sejmu na danym obszarze. W tym drugim przypadku podsta-wowym wskaŸnikiem elektoralnym by³ odsetek wa¿nych g³osów uzyskanych przez dan¹ par-tiê (w odniesieniu do ogó³u wa¿nych g³osów na danym pograniczu). W zwi¹zku z tym ¿e podstawowym zadaniem takowej analizy by³o poszukiwanie odmiennoœci w zachowaniach wyborczych obu s¹siaduj¹cych przez symboliczn¹ granicê pograniczy, do pomiaru tych ró¿-nic u¿yto wskaŸnika kontrastu (dalej: wk). WskaŸnik ten jest ilorazem wzglêdnej ró¿ró¿-nicy wskaŸ-ników elektoralnych (poziomu uczestnictwa w wyborach lub poziomu poparcia dla okreœlonej partii) charakteryzuj¹cych oba porównywane pogranicza w odniesieniu do œredniej wartoœci

Ryc. 1. Pogranicze polsko-niemieckie z lat 1921–1939 (a) oraz pogranicze pozaborowe (b) w województwie œl¹skim

by³a granica polsko-niemiecka 1921–1939

strefa pogranicza

by³a granica zaborowa (rosyjsko-niemiecka), symboliczna granica pomiêdzy

Górnym Œl¹skiem a Zag³êbiem strefa pogranicza

wskaŸnika obliczonego dla ca³ego analizowanego pogranicza (tzn. obu pograniczy po³o¿o-nych wzd³u¿ symbolicznej granicy traktowapo³o¿o-nych ³¹cznie) i zosta³ wyra¿ony w procentach.

W sk³ad pograniczy zaliczono gminy bezpoœrednio przylegaj¹ce do analizowanej granicy symbolicznej. Do pasa przygranicznego na pograniczach w województwie œl¹skim w³¹czono tak¿e arbitralnie kilka gmin nie przylegaj¹cych bezpoœrednio do granicy symbolicznej, ale po³o¿onych w niewielkiej odleg³oœci od owej granicy (np. miasto Radzionków na pograniczu górnoœl¹skim z Zag³êbiem). Z kolei w województwie wielkopolskim wy³¹czono: Kalisz – z pasa pogranicznego „na Proœnie” i Pi³ê – z pogranicza „na Noteci”. R. Matykowski zauwa¿y³, i¿ na zachowania wyborcze w ró¿nych czêœciach tego regionu istotny wp³yw maj¹ procesy urba-nizacji, a szczególnie aglomeracja poznañska oraz miasta powy¿ej 50 tys. mieszkañców (a do tej kategorii nale¿¹ dwa wymienione miasta)10.

Wielkopolska jest regionem o relatywnie wysokiej frekwencji wyborczej w okresie po przemianach spo³eczno-politycznych 1989 r.11 Jednak¿e analizowanych piêæ symbolicznych pograniczy w województwie wielkopolskim cechowa³o siê w wyborach parlamentarnych 2001, 2005 i 2007 r. na ogó³ uczestnictwem ni¿szym ni¿ przeciêtne w kraju (wyj¹tek stanowi¹ wybo-ry 2001 r.). Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e trzy z tych pograniczy le¿¹ w strefie pewybo-ryfewybo-ryjnej woje-wództwa, a pogranicze na Proœnie i pogranicze na Noteci te¿ posiadaj¹ pewne znamiona peryferii12. Frekwencja wyborcza po obu stronach dawnej granicy zaborowej „na Proœnie” niewiele siê ró¿ni³a, choæ nieco wy¿sza by³a po zachodniej stronie. Z kolei na trzech by³ych pograniczach polsko-niemieckich (w latach 1919–1939) kontrast w 2001 r. przekracza³ poziom 10% (zob. tab. 1), ale wykazywa³ tendencjê spadkow¹. Wy¿szy poziom uczestnictwa cecho-wa³ tzw. polsk¹ stronê tych pograniczy (z wyj¹tkiem wyborów 2007 r. na granicy „na Note-ci”). Interesuj¹ce by³o porównanie frekwencji wyborczej na trzecim rodzaju z analizowanych pograniczy Wielkopolski: sk³adaj¹cego siê z zachodniej strefy przygranicznej województwa poznañskiego (w latach 1975–1998) oraz wschodniej strefy przygranicznej dwóch województw lubuskich: gorzowskiego i zielonogórskiego. W tym przypadku wy¿sz¹ frekwencjê wykazy-wa³ elektorat bardziej odleg³ej od Poznania – obecnie peryferyjnej strefy Wielkopolski, która w latach 1975–1998 by³a obszarem sukcesji lubuskiej. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e mieszkañcy tej strefy doœæ silnie uto¿samiali siê z regionem wielkopolskim i podejmowali dzia³ania spo³eczne na rzecz powrotu do tego regionu13. Dlatego po powrocie w granice Wielkopolski w 1999 r. wyrazili swoje zadowolenie z tego faktu podwy¿szon¹ frekwencj¹ wyborcz¹ ni¿ bardziej cen-tralnie po³o¿ony pas przygraniczny by³ego województwa poznañskiego.

Wysoka frekwencja jest cech¹ charakterystyczn¹ rdzenia województwa œl¹skiego – tzw. katowickiej czêœci Górnego Œl¹ska14. W tym regionie dawne pogranicze zaborowe (i kulturo-we) Górny Œl¹sk–Zag³êbie charakteryzuje ponadprzeciêtna frekwencja wyborcza (z wyj¹tkiem wyborów 2005 r. w pasie przygranicznym Zag³êbia, gdy pewne rozczarowanie sprawowaniem

10 R. M a t y k o w s k i, Zachowania wyborcze Wielkopolan: czy wystêpuj¹ odmiennoœci w przestrzeni geograficzno-historycznej? [w:] Granica, red. J. S c h m i d t, Poznañ 2007, s. 75–92.

11 Zob. T. Z a r y c k i, Polska przestrzeñ wyborcza w perspektywie modelu centrum – peryferie [w:] Przestrzeñ wyborcza Polski, red. M. K o w a l s k i, Warszawa 2003.

12 Zob. R. M a t y k o w s k i, Zachowania wyborcze Wielkopolan…

13 Zob. W. B u d n e r, R. M a t y k o w s k i, Regionalizm i œwiadomoœæ regionalna w Wielkopolsce: spojrzenie geograficzne [w:] Regionalizm jako folkloryzm, ruch spo³eczny i formu³a ideologiczno-poli-tyczna, red. M. L a t o s z e k, Gdañsk 1993, s. 133–154.

14 Zob. T. Z a r y c k i, op. cit.

Eks-granice i aktualne granice administracyjne a zachowania wyborcze Polaków…

w³adzy przez lewicê, ciesz¹c¹ siê ponadprzeciêtnym poparciem w tym regionie, odbi³o siê spadkiem uczestnictwa w wyborach). Równie¿ kontrast w poziomie frekwencji po obu stro-nach tej by³ej granicy zaborowej by³ nieznaczny (za wyj¹tkiem wyborów 2005 r., o których specyfice zachowañ elektoratu Zag³êbia ju¿ wspomniano) i podobny jak na pograniczu na Proœnie w Wielkopolsce. Najwiêkszym kontrastem w poziomie frekwencji cechuje siê na Œl¹-sku pogranicze wzd³u¿ miêdzywojennej granicy pañstwowej Polska–Niemcy wynosz¹cym w 2005 r. a¿ 17,8%, a w 2007 r. – 11,8%. Oczywiœcie, zdecydowanie wy¿sza frekwencja

wybor-Tab. 1. Frekwencja wyborcza na wybranych pograniczach symbolicznych województwa wielkopolskiego

Obszar ^{Wybory do Sejmu w %}

2001 r. 2005 r. 2007 r.

Polska (bez g³osów z zagranicy) Pogranicze na zachód od Prosny (eks-pruskie/niemieckie)

Pogranicze na wschód od Prosny (eks-rosyjskie)

Pogranicze pozaborowe „na Proœnie”: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze na pó³noc od Noteci (eks-niemieckie)

Pogranicze na po³udnie od Noteci (polskie od 1919 r.)

Pogranicze eks-miêdzypañstwowe „na Noteci”: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze na zachód od linii Wolsztyn–Zb¹szyñ (eks-niemieckie)

Pogranicze zachodnie Wielkopolski (polskie od 1919 r.)

Pogranicze eks-miêdzypañstwowe zachodniej rubie¿y Wielkopolski: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze pó³nocnej rubie¿y Dolnego Œl¹ska (eks-niemieckie) Pogranicze po³udniowej rubie¿y Wielkopolski

(polskie od 1919 r.)

Pogranicze miêdzypañstwowe po³udniowej rubie¿y Wielkopolski: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze zachodnie by³ego województwa poznañskiego (lat 1975–1998)

Pogranicze wschodnie by³ych województw gorzowskiego i zielonogórskiego (lat 1975–1998)

Pogranicze miêdzywojewódzkie w strefie przejœciowej sukcesji „lubuskiej” (w latach 1975–1998): wskaŸnik kontrastu

ród³o: obliczenia w³asne na podstawie wyników wyborów do Sejmu PKW. 46,26% 45,11% 43,01% 4,8% 44,60% 49,77 11,0 43,90 51,58 16,0 43,96 50,20 13,2 45,96 51,79 11,8 40,52 36,14 35,26 2,5 38,26 42,40 10,3 33,84 37,60 10,5 33,96 37,58 10,1 34,76 37,78 8,3 53,72 46,77 44,93 4,0 49,65 48,79 1,7 47,77 52,51 9,4 46,22 49,18 6,2 49,64 52,73 6,0

cza charakteryzowa³a pas by³ego pogranicza polskiego (zob. tab. 2), gdzie odnotowano po-nadprzeciêtny w skali kraju udzia³ w wyborach 2005 i 2007 r. Niskie uczestnictwo w wyborach w pasie zachodnim by³ego pogranicza jest prawdopodobnie efektem wzmo¿onych migracji zarobkowych mieszkañców tej czêœci Œl¹ska do Niemiec i innych krajów Europy Zachodniej. Podobna, a nawet ni¿sza frekwencja cechowa³a aktualne pogranicze województw œl¹skiego i opol-skiego, przy czym w tym przypadku kontrast w uczestnictwie by³ znacznie mniejszy (wk = 6,8% w 2007 r.), nieco wy¿sza frekwencja wystêpowa³a w pasie pogranicza opolskiego (zob. tab. 2). Z kolei na by³ym pograniczu miêdzywojewódzkim czêstochowsko-katowickim w wyborach 2001 i 2007 r. wy¿szy poziom uczestnictwa w wyborach cechowa³ mieszkañców pasa katowickiego, a kontrast w pierwszych po zmianie podzia³u administracyjnych wyborach 2001 r. wynosi³ 8,3% (w 2007 r. tylko 4,2%; zob. tab. 2). Wy¿sza ni¿ przeciêtnie w kraju frekwencja wyst¹pi³a na ak-tualnym pograniczu œl¹sko-ma³opolskim, choæ kontrast pomiêdzy obu pasami tego pogranicza by³ nieznaczny (za wyj¹tkiem wyborów 2005 r.).

Roman Matykowski

Tab. 2.Frekwencja wyborcza na wybranych pograniczach symbolicznych województwa œl¹skiego

Obszar ^{Wybory do Sejmu w}

2001 r. 2005 r. 2007 r.

Polska (bez g³osów z zagranicy)

Pogranicze Górnego Œl¹ska w wê¿szym znaczeniu (eks-pruskie/niemieckie)

Pogranicze zachodnie Zag³êbia (eks-rosyjskie)

Pogranicze pozaborowe i kulturowe Górny Œl¹sk–Zag³êbie: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze zachodnie Œl¹ska polskiego w latach 1921–1939 Pogranicze wschodnie Œl¹ska niemieckiego w latach 1921–1939 Pogranicze eks-miêdzypañstwowe pomiêdzy polsk¹ a niemieck¹ czêœci¹ Œl¹ska (1921–1939): wskaŸnik kontrastu

Pogranicze po³udniowe województwa czêstochowskiego (w latach 1975–1998)

Pogranicze pó³nocne województwa katowickiego (w latach 1975–1998)

Pogranicze miêdzywojewódzkie czêstochowsko-katowickie (1975–1998): wskaŸnik kontrastu

Pogranicze wschodnie województwa œl¹skiego

Pogranicze zachodnie województwa ma³opolskiego i obszar przejœciowy sukcesji katowickiej (w latach 1975–1998) Aktualne pogranicze miêdzywojewódzkie œl¹sko-ma³opolskie: wskaŸnik kontrastu

Pogranicze zachodnie województwa œl¹skiego Pogranicze wschodnie województwa opolskiego

Aktualne pogranicze miêdzywojewódzkie œl¹sko-opolskie: wskaŸnik kontrastu 46,26 46,59 48,73 4,5 44,45 37,62 17,0 44,25 48,07 8,3 48,14 49,73 3,3 34,86 36,76 5,3 40,52 42,54 36,36 15,4 41,24 34,37 11,8 37,69 37,41 0,7 36,60 39,70 8,2 30,48 30,74 0,8 53,72 59,04 56,27 4,8 56,08 49,72 11,8 48,51 50,59 4,2 55,34 54,61 1,3 39,84 42,69 6,8 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie wyników wyborów do Sejmu PKW.

Eks-granice i aktualne granice administracyjne a zachowania wyborcze Polaków…

W wyborach do Sejmu w 2007 r. w województwie wielkopolskim – podobnie jak w ca³ym kraju – najwy¿sze poparcie uzyska³y: Platforma Obywatelska (44,62%), Prawo i Sprawiedli-woœæ (24,36%), Lewica i Demokraci (16,27%) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (10,84%). Trzy z wymienionych ugrupowañ politycznych uzyska³y w Wielkopolsce wy¿sze poparcie ni¿ prze-ciêtnie w kraju, z kolei na PiS w tym regionie g³osowa³ znacznie ni¿szy odsetek elektoratu. W obu pasach pozaborowego pogranicza na Proœnie – ujêtego jako ca³oœæ – zwyciê¿y³a par-tia Prawo i Sprawiedliwoœæ (29,72% wa¿nych g³osów), przed Platform¹ Obywatelsk¹ (26,99%) i Polskim Stronnictwem Ludowym (22,64%). Wykorzystuj¹c opisany ju¿ wskaŸnik kontrastu, przeanalizowano odmiennoœci wystêpuj¹ce w poparciu partii w obu pasach symbolicznych pograniczy. W tej analizie porównawczej zró¿nicowania poparcia dla poszczególnych partii w obu pasach pogranicza nale¿y wskazaæ ró¿ne kryteria istotnoœci wskaŸnika kontrastu w zale¿noœci od poziomu poparcia dla tych partii. Dla partii, które uzyska³y poparcie powy-¿ej 20% wa¿nych g³osów, za tak¹ wielkoœæ wskaŸnika mo¿na uznaæ 10%, dla partii o popar-ciu 5–20% wa¿nych g³osów – wielkoœæ wskaŸnika 15%, a dla partii o niewielkim poparpopar-ciu (do 5% wa¿nych g³osów) – wielkoœæ wskaŸnika 20%. Na pograniczu „na Proœnie” spoœród partii o du¿ym poparciu (powy¿ej 20% g³osów) najwiêkszym kontrastem w wyborach 2007 r. cechowa³o siê poparcie dla PSL (wk = 26,5%, przy zdecydowanie wy¿szym poziomie parcia we wschodnim pasie pogranicza) i dla PO (wk = 22,5%, przy wyraŸnie wy¿szym po-parciu w zachodnim pasie pogranicza), natomiast poparcie dla PiS w obu pasach by³o bardzo podobne (wk = 2,2%).

Na by³ym pograniczu polsko-niemieckim (1919–1939) w zachodniej Wielkopolsce najwiêk-sze poparcie w wyborach do Sejmu w 2007 r. uzyska³y: Platforma Obywatelska (40,73%), Lewica i Demokraci (24,22%) oraz Prawo i Sprawiedliwoœæ (19,79%). Jednak ró¿nice w poparciu tych partii w obu pasach pogranicza by³y niewielkie (wskaŸnik kontrastu dla LiD wynosi³ 7,6%, a poziom poparcia dla tej partii by³ wy¿szy we wschodnim pasie, nale¿¹cym do Polski ju¿ w latach 1919–1939). Wysokim kontrastem na tym pograniczu cechowa³o siê poparcie dla partii drugorzêdnych w wyborach 2007 r.: Samoobrony (wk = 20,4%), Ligi Polskich Rodzin (wk = 50,5%) oraz Polskiej Partii Pracy (wk = 57,3%). Dla pierwszej z wymienionych partii wy¿sze poparcie elektoratu by³o w pasie wschodnim tego symbolicznego pogranicza, a dla dwóch pozosta³ych – w strefie zachodniej.

Na by³ym pograniczu polsko-niemieckim (1919–1939) w po³udniowej Wielkopolsce, a obec-nie pograniczu pomiêdzy województwami: wielkopolskim i dolnoœl¹skim, najwy¿sze poparcie uzyska³y partie: Platforma Obywatelska (40,09%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (24,33%), Polskie Stronnictwo Ludowe (16,64%) oraz Lewica i Demokraci (13,37%). Wysokimi dysproporcjami poparcia na tym pograniczu charakteryzowa³y siê dwie partie: PSL (wk = 26,3% i znacznie wy¿szy poziom poparcia w strefie dolnoœl¹skiej wynosz¹cy a¿ 19,05%) oraz LiD (wk = 24,9% i wy¿szy poziom poparcia dla tej partii – w strefie wielkopolskiej, choæ ni¿szy ni¿ przeciêtny w ca³ym regionie).

Na by³ym pograniczu polsko-niemieckim „na Noteci” w pó³nocnej Wielkopolsce zwyciê-¿y³a Platforma Obywatelska (44,17% wa¿nych g³osów), a du¿e poparcie uzyska³y jeszcze Pra-wo i SprawiedliPra-woœæ (25,38%), Lewica i Demokraci (16,94%) oraz Polskie StronnictPra-wo Ludowe (8,79%). Najwy¿szym kontrastem poparcia na tym pograniczu cechowa³y siê partie elektoratu ch³opskiego: PSL (wk = 48,1%) i Samoobrona (wk = 41,6%). Obie partie uzyska³y wy¿sze po-parcie po tzw. polskiej stronie pogranicza. Znacz¹ce dysproporcje w poparciu na pograniczu „na Noteci” charakteryzowa³y Polsk¹ Partiê Pracy (wk = 26,7% i wy¿szy poziom poparcie w po³udniowej czêœci pogranicza, tzw. polskiej) oraz zwyciêsk¹ na tym obszarze Platformê Oby-watelsk¹ (wk = 10,9% i wy¿sze poparcie w pó³nocnej strefie pogranicza).

Na ostatnim z analizowanych w województwie wielkopolskim pograniczy – pomiêdzy by-³ym województwem poznañskim a województwami gorzowskim i zielonogórskim – najwy¿sze poparcie w wyborach do sejmu w 2007 r. uzyska³y ugrupowania polityczne: Platforma Oby-watelska (41,84%), Lewica i Demokraci (21,56%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (20,34%) oraz Pol-skie Stronnictwo Ludowe (12,62%). WyraŸnie wy¿sze poparcie ni¿ przeciêtnie w ca³ym województwie otrzyma³y LiD oraz PSL. Równie¿ te dwie partie cechowa³y siê du¿ymi dyspro-porcjami w poziomie poparcia po obu stronach tej symbolicznej granicy. WskaŸnik kontrastu dla LiD wynosi³ a¿ 36,7%, a znacznie wy¿sze poparcie dla tej partii charakteryzowa³o bardziej odleg³y od Poznania zachodni pas pogranicza (tzw. Wielkopolski „polubuskiej”). Z kolei wskaŸnik kontrastu dla PSL wynosi³ 16,0%, a wy¿sze poparcie dla tej partii wyst¹pi³o we wschodnim pasie pogranicza (tzw. poznañskim). Wysokimi dysproporcjami w poziomie po-parcia na tym pograniczu cechowa³y siê jeszcze dwie partie o niskim poparciu elektoratu: Samoobrona (wk = 31,2%) oraz Liga Polskich Rodzin (wk = 30,7%). Obie te partie uzyska³y wy¿sze poparcie w poznañskiej strefie pogranicza.

W wyborach do Sejmu w 2007 r. w województwie œl¹skim najwy¿sze poparcie uzyska³y: Platforma Obywatelska (45,58%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (31,44%), Lewica i Demokraci (14,30%) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (5,28%). Dwa z wymienionych ugrupowañ poli-tycznych otrzyma³y w tym regionie nieznacznie wy¿sze poparcie ni¿ przeciêtnie w kraju (tj. PO i LiD), z kolei na PiS g³osowa³ nieznacznie ni¿szy odsetek elektoratu, natomiast PSL w tym silnie zurbanizowanym obszarze dosta³ zdecydowanie ni¿sze poparcie.

Na pograniczu pozaborowym rosyjsko-niemieckim na Œl¹sku (pe³ni¹cym jednoczeœnie funkcjê pogranicza Górny Œl¹sk–Zag³êbie) w wyborach do Sejmu w 2007 r. najwy¿sze popar-cie uzyska³y: Platforma Obywatelska (48,21%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (28,09%) oraz Lewica i Demokraci (16,91%). Istotne s¹ te¿ dysproporcje w poparciu tych partii po obu stronach tego pogranicza, a wynosi³y one dla PO 10,6%, dla PiS 23,1% oraz dla LiD a¿ 60,5%. Znacznie wy¿sze poparcie dla PO i PiS by³o w strefie górnoœl¹skiej, a dla LiD – w strefie zag³êbiow-skiej. Równie¿ poparcie dla partii o charakterze ch³opskim (wiejskim) wykazywa³o na tym pograniczu znaczny kontrast, który wynosi³ dla PSL 27,7% oraz dla Samoobrony a¿ 52,2%. Partie te uzyska³y wy¿sze poparcie w strefie przygranicznej Zag³êbia.

Na by³ym pograniczu polsko-niemieckim na Œl¹sku (w latach 1921–1939) najwiêcej g³o-sów zdoby³y: Platforma Obywatelska (50,07%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (31,00%), Lewica i De-mokraci (12,13%) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (3,70%). Jedynie PO (z czterech najwa¿niejszych partii w regionie) na obszarze owego pogranicza uzyska³o wy¿sze poparcie ni¿ przeciêtnie w województwie. Najwiêkszymi dysproporcjami pomiêdzy obu pasami pogra-nicza charakteryzowa³o siê poparcie dla LiD (wk = 19,4%), PiS (wk = 16,9%) oraz PSL (wk = 14,6%), a wœród ma³ych partii – Polskiej Partii Pracy (wk = 35,6% i wy¿sze poparcie w tzw. strefie polskiej).

Na by³ym pograniczu dwóch województw: czêstochowskiego i katowickiego (w latach 1975–1998) najwy¿sze poparcie otrzyma³y: Platforma Obywatelska (39,51%), Prawo i Spra-wiedliwoœæ (31,69%), Lewica i Demokraci (17,53%) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (7,07%). Na pograniczu tym tylko PO (z czterech najwiêkszych partii) uzyska³o poparcie ni¿sze ni¿ przeciêtne w województwie œl¹skim. Z kolei najwy¿szymi dysproporcjami w poziomie popar-cia po obu stronach by³ej granicy miêdzywojewódzkiej cechowa³y siê LiD (wk = 34,4% i wy-sokie poparcie po stronie katowickiej na tê partiê wynios³o 20,60% wa¿nych g³osów) oraz PiS (wk = 19,6% i wy¿sze poparcie po stronie czêstochowskiej pogranicza), a tak¿e z partii drugorzêdnych – Samoobrona (wk = 43,3% i znacznie wy¿sze poparcie po stronie czêsto-chowskiej pogranicza).

Na wspó³czesnym pograniczu miêdzy województwami opolskim i œl¹skim najwiêcej g³o-sów uzyska³y: Platforma Obywatelska (47,52%), Prawo i Sprawiedliwoœæ (23,45%), Lewica i De-mokraci (10,45%), Mniejszoœæ Niemiecka (8,33%), Polskie Stronnictwo Ludowe (6,35%) oraz Samoobrona (1,65%). W tym przypadku z dwóch najwa¿niejszych partii PO okaza³o siê zu-pe³nie nie kontrastuj¹ce poparcia (wk = 0,1%), a PiS natomiast silnie kontrastuj¹cy poziom poparcia po obu stronach granicy (wk = 41,3%, przy znacznie wy¿szym poziomie poparcia po stronie œl¹skiej). Równie¿ cztery kolejne partie (pod wzglêdem otrzymanych g³osów) na tym pograniczu wykaza³y siê bardzo kontrastuj¹cym poparciem w obu porównywanych strefach. Najwy¿szym wskaŸnikiem kontrastu cechowa³a siê Mniejszoœæ Niemiecka (wk = 153,3%), gdy¿ po stronie œl¹skiej nie zdoby³a ¿adnych g³osów (bo nie wystawi³a swojej listy wyborczej). PSL osi¹gn¹³ wskaŸnik kontrastu 85,0% (i znacznie wy¿sze poparcie po œl¹skiej stronie po-granicza), tak¿e druga z partii ch³opskich – Samoobrona (wk = 37,6%) wyró¿ni³a siê podob-nym uk³adem przestrzenpodob-nym dysproporcji poparcia, czyli podwy¿szopodob-nym odsetkiem g³osów w strefie œl¹skiej. Z kolei LiD (wk = 31,7%) otrzyma³ wy¿sze poparcie po opolskiej stronie pogranicza.

Na drugim z analizowanych aktualnych pograniczy wojewódzkich (œl¹sko-ma³opolskim) najwiêcej g³osów zdoby³y ugrupowania: Platforma Obywatelska (43,19%), Prawo i Sprawie-dliwoœæ (29,29%), Lewica i Demokraci (17,97%) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (5,65%). Dwie najbardziej popierane na tym obszarze partie wykazywa³y te¿ znaczn¹ si³ê w kszta³towa-niu dysproporcji poparcia w obu strefach pogranicza, gdy¿ wskaŸnik kontrastu dla PiS wy-niós³ w wyborach 2007 r. 25,9%, a dla PO – 13,7%, przy czym pierwsza z partii uzyska³a wy¿sze poparcie w strefie ma³opolskiej, a druga – w strefie œl¹skiej. Równie¿ poparcie dla partii o cha-rakterze ch³opskim (wiejskim) wykazywa³o na tym pograniczu znaczny kontrast, który