Sytuacja geopolityczna na obszarze tzw. pomostu ba³tycko-czarnomorskiego bêdzie mia³a du¿e znaczenie dla dalszego procesu integracji europejskiej1. Przyjmuj¹c dorzecza Dniepru, Dwiny, Niemna i Wis³y jako wyznaczniki pomostu ba³tycko-czarnomorskiego, ³atwo mo¿na zauwa¿yæ, i¿ naturalnym ograniczeniem tego obszaru od po³udniowego zachodu jest miêdzy-rzecze Dniestru i Dunaju.
W toku dziejów liczne potêgi stara³y siê opanowaæ obszar pó³nocnego wybrze¿a Morza Czarnego. Strategicznie wa¿nym ryglem po³udniowo-zachodnim s¹ tu wybrze¿a obejmuj¹ce ujciowe fragmenty Dunaju i Dniestru, a ryglem po³udniowo-wschodnim ujcia Dniepru i Donu rozdzielone Pó³wyspem Krymskim. Rywalizacjê o ten obszar toczy³y jako potêgi lokalne Mo³dawia i Chanat Krymski, a potêgami zewnêtrznymi by³y pocz¹tkowo Rzeczpospolita i Tur-cja, póniej Austria i Rosja, a wreszcie Rumunia i ZSRR (Ukraina)2.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie historycznych procesów integracji i dezintegracji ziem w obrêbie po³udniowo-zachodniego rygla pomostu ba³tycko-czarnomor-skiego, czyli na obszarze wyznaczonym lini¹ Dniestru, ujciowego fragmentu Dunaju oraz ³ukiem Wschodnich Karpat (tab. 1). Obszar ten, posiadaj¹cy dwie równoleg³e osie wyzna-czone przez doliny Prutu i Seretu, historycznie okrela siê jako Mo³dawiê.
W neolicie ziemie mo³dawskie sta³y siê obszarem nak³adania siê wp³ywów kilku wczesnych kultur rolniczych. Znad rodkowego Dniepru siêga³a tu kultura Tripolje (42003800 r. p.n.e.), której lokalna odmiana nosi nazwê Cucuteni. Wzd³u¿ wschodniej krawêdzi ³uku Karpat z do-rzecza Bugu siêga³a kultura ceramiki wstêgowej (54004500 r. p.n.e.). Natomiast z Pó³wyspu Ba³kañskiego a¿ po Prut rozci¹ga³a siê kultura starczewsko-kryszañska (60004000 r. p.n.e.). Proces obróbki miedzi obj¹³ po³udniowe skrawki Mo³dawii przed 4500 r. p.n.e., ale Dniestr przekroczy³ dopiero ok. 3000 r. p.n.e. (ryc. 1).
Ju¿ 2000 lat p.n.e. obszar ten by³ pograniczem. Karpaty sta³y siê wschodni¹ granic¹ zasiê-gu wystêpowania obróbki br¹zu. Oddziela³y wiêc zorganizowane w wodzostwa, z³o¿one spo³eczeñstwa rolnicze kultury br¹zu od prostych spo³eczeñstw rolniczych, ludów paster-sko-hodowlanych kultury grobów katakumbowych3. Góry nie powstrzyma³y oczywicie na
1 M. R o c i s z e w s k i, Pomost ba³tycko-czarnomorski a europejskie procesy integracyjne [w:] Pro-blematyka geopolityczna Europy rodkowej i Wschodniej, red. J. K i t o w s k i, Rozprawy i Monografie Wydzia³u Ekonomicznego Filii UMCS, nr 18, Rzeszów 1999, s. 1530.
2 I. C z a m a ñ s k a, Mo³dawia i Wo³oszczyzna wobec Polski, Wêgier i Turcji w XIV i XV wieku, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, seria Historia, nr 186, Poznañ 1996.
3 Przemiany polityczne na obszarze ziem mo³dawskich, o ile nie podano innego ród³a, przeledzo-no g³ównie w oparciu o nastêpuj¹ce ród³a kartograficzne: Atlas istorii SSSR 7 klass, Moskva 1985;.Atlas
d³ugo procesu rozprzestrzeniania siê kultury br¹zu i wy¿szych form organizacji spo³ecznej, ju¿ w 1000 r. p.n.e. ca³y omawiany obszar zosta³ przez nie opanowany. T³umaczy siê to najaz-dem z Europy rodkowej plemion kultury pól urnowych4.
Marek Sobczyñski
istorii SSSR 8 klass, Moskva 1985; Atlas istorii SSSR 910 klassy, Moskva 1984; Atlas novejszej istorii zarube¿nych stran 910 klassy, Moskva 1985; Ukraina. Istoriènij atlas. 9 klass, Kiiv 2004; Ukraina. Istoriènij atlas. 1011 klasi, Kiiv 2005; J. N a t a n s o n - L e s k i, Szkolny atlas historyczny. Dzieje staro-¿ytne, Lwów 1932; Cz. N a n k e, L. L . P i o t r o wicz, W. S e m k o w i c z, Ma³y atlas historyczny, War-szawa 1960; J. H a y w o o d, B. C a t c h p o l e, S. H a l l, E. B a r r a t t, Atlas dziejów wiata, WarWar-szawa Wroc³aw 1998; Wielki atlas historyczny, red. E. O l c z a k, J. Ta z b i r, Warszawa 2007; I. C. P o g o n o w -s k i, Hi-storyczny atla-s Pol-ski, Kraków 1996; P. B o n i f a c e, Atla-s wojen XX wieku, War-szawa 2001.
4 J. D e m e l, Historia Rumunii, Ossolineum, Wroc³aw 1986.
Tab. 1. Procesy integracyjne i dezintegracyjne ziem Mo³dawii
Okres Jednostki politycznena obszarze
ziem mo³dawskich Suweren Proces
4000 p.n.e. 1000 p.n.e. VI w. p.n.e. VIIIw. p.n.e. III w. p.n.e. 5048 p.n.e. 57 n.e. 275 395 635660 1036 X w. 1070 11031111 XII w.1205 12411299 1321 1347 XIV w. 1353 14331456 1387 1359 1457 Milet pañstwo plemienne pañstwo plemienne Dacja
prowincja Dacja Malvensis pañstwo plemienne Wielka Bu³garia pañstwo plemienne pañstwo plemienne pañstwo plemienne Ru Kijowska Berladnicy/Brodnicy Z³ota Orda Z³ota Orda/Bu³garia Z³ota Orda/Genua Cîmpulung/Vrancei Maramuresz/Vrancei Hospodarstwo Mo³dawii Mo³dawia Górna/Dolna Mo³dawia Hospodarstwo Mo³dawii
kultury: Tripolje, ceramiki wstê-gowej, starczewsko-kryszañska kultura br¹zu brak/kultura joñska brak/ludy Geto-Dackie Bastarnowie brak/Dacja brak/Cesarstwo Rzymskie plemiona nomadyczne Hunowie car bu³garski Pieczyngowie Tywercy Po³owcy ksi¹¿ê kijowski ksi¹¿ê halicki chan tatarski
chan tatarski/car bu³garski chan tatarski/gubernator genueñski lokalni w³adcy mo³dawscy król wêgierski hospodar mo³dawski król polski król polski/su³tan turecki król polski dezintegr. integr. dezintegr. dezintegr. integr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. integr. integr. integr. integr. integr. integr. dezintegr. integr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. integr. integr. dezintegr. integr. 1 2 3 4
Procesy integracyjne i dezintegracyjne ziem mo³dawskich w toku dziejów
ród³o: opracowanie w³asne 1487 1538 1774 1812 1861 1878 1881 23.12.1917 14.01.1918 18.01.1918 18.02.1918 9.04.1918 05.1919 06. 919 26.06.1940 22.06.1941 08. 1944 30.12. 1947 26.06. 1990 19.08.1990 2.09.1990 27.08.1991 9.09.1991 23.12.1994 Hospodarstwo Mo³dawii Hospodarstwo Mo³dawii Hospodarstwo Mo³dawii Hospodarstwo Mo³dawii/Rosja Hospodarstwo Mo³dawii i Wo³oszczyzny/Rosja Ksiêstwo Rumunii/Rosja Królestwo Rumunii/Rosja Król. Rumunii/Mo³dawska Rep. Lud. Król. Rumunii/Mo³dawska Rep. Rad Królestwo Rumunii Król. Rumunii/Rep. Mo³dawska Królestwo Rumunii Król. Rumunii/Besarabska SRR Królestwo Rumunii Król. Rumunii/Mo³dawska SRR/ Ukraiñska SRR Królestwo Rumunii Król. Rumunii/Mo³dawska SRR/ Ukraiñska SRR Rep. Rumunii/Mo³dawska SRR/ Ukraiñska SRR
Socj. Rep. Rumunii/Socj. Radz. Mo³dowa/Ukraiñska SRR Rep. Rumunii/Socj. Radz. Mo³-dowa/Gagauska ASRR/Ukraina Rep.Rumunii/Socj. Radz. Mo³do-wa/Gagauska ASRR/Naddnie-strzañska Mo³dawska SRR/ Ukraina
Rep. Rumunii/Rep. Mo³dawii/ Gagauska ASRR/Naddniestrzañ-ska Mo³dawASRR/Naddniestrzañ-ska SRR/Ukraina Rep.Rumunii/Rep. Mo³dawii/ Gagauska ASRR/Rep. Naddnie-strzañska/Ukraina
Rep. Rumunii/Rep. Mo³dawii/ Rep. Naddniestrzañska/Ukraina
król polski/su³tan turecki su³tan turecki
su³tan turecki/car rosyjski su³tan turecki/car rosyjski su³tan turecki/car rosyjski ksi¹¿ê rumuñski/car rosyjski król rumuñski/car rosyjski król rumuñski/Rada Krajowa król rumuñski/w³adza rad król rumuñski król rumuñski/Rada Krajowa król rumuñski król rumuñski/w³adza rad król rumuñski król rumuñski/w³adza rad król rumuñski król rumuñski/w³adza rad rz¹d rumuñski/w³adza rad rz¹d rumuñski/w³adza rad rz¹d rumuñski/w³adza rad/rz¹d powstañczy/rz¹d ukraiñski rz¹d rumuñski/w³adza rad/rz¹d powstañczy/rz¹d ukraiñski rz¹d rumuñski/rz¹d mo³dawski/ rz¹d powstañczy/w³adza rad /rz¹d ukraiñski rz¹d rumuñski/rz¹d mo³dawski/ rz¹dy powstañcze/rz¹d ukraiñski rz¹d rumuñski/rz¹d mo³dawski/ rz¹d powstañczy/rz¹d ukraiñski integr. integr. integr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. integr. dezintegr. integr. dezintegr. integr. dezintegr. integr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. dezintegr. 1 2 3 4
Ok. 500 r. p.n.e. ziemie Mo³dawii zajê³y ludy scytyjskie, które przyczyni³y siê do rozpowszech-nienia ¿elaza. Scytowie wprowadzili ustrój demokracji wojskowej, wyparli z wybrze¿y czarno-morskich Kimerów, a w poszukiwaniu niewolników zapuszczali siê a¿ do Siedmiogrodu5. Dzisiejsze wybrze¿e rumuñskie zamieszkiwa³o trackie plemiê Getów, a Nizinê Wo³osk¹ spo-krewnieni z nimi Dakowie.
Marek Sobczyñski
5 A. M o r g e n b e s s e r, Przyczynek do dziejów Mo³dawii od za³o¿enia pañstwa a¿ do wyganiêcia dynastyi Dragosza, Lwów 1892.
6 L. P i o t r o w i c z, Atlas do historii staro¿ytnej, WarszawaWroc³aw 1985. 7 W.A. S e r c z y k, Historia Ukrainy, Wroc³aw 1990.
8 H. K i n d e r, W. H i l g e m a n n, Atlas historii wiata, t. 1. Od czasów najdawniejszych do rewolucji francuskiej, t. 2. Od rewolucji francuskiej do czasów wspó³czesnych, Warszawa 1999.
9 J. D e m e l, op. cit.; Ch. D a n o w, Trakowie, Warszawa 1987.
Pierwsze kolonie greckie (joñskie) w tej czêci Morza Czarnego powsta³y u ujcia Bohu (Olbia) w VII w. p.n.e. oraz Dniestru (Tyras) w VI w. p.n.e.6 (ryc. 1). Po raz pierwszy wiêc obszar ten znalaz³ siê pod administracj¹ pañstwow¹ (Mile-tu), wówczas jeszcze sprawowan¹ punk-towo, a nie terytorialnie7.
Pomiêdzy V a III w. p.n.e. ludy Geto--Dackie rozci¹gnê³y swe panowanie na ca³y obszar Mo³dawii a¿ po Dniestr. Wp³ywy greckie sprzyja³y ich konsolida-cji i stopniowej integrakonsolida-cji w organizm pañstwowy. Istnia³y wówczas dwa od-rêbne orodki krystalizowania siê takich organizmów: pozostaj¹ca w greckiej sfe-rze wp³ywów Dobrud¿a oraz silniejszy orodek w po³udniowej Mo³dawii i na Nizinie Wo³oskiej. W 300 r. p.n.e. na pó³-nocy pañstwa Getów pojawili siê na-jedcy celtyccy, którzy zdo³ali opanowaæ m.in. Mo³dawiê i Besarabiê. W koñcu III w. p.n.e. kolejne germañskie plemiê Bastarnów zasiedli³o pó³nocn¹ i rod-kow¹ Mo³dawiê, przybywaj¹c z obszaru rodkowej Wis³y8. W pocz¹tku II w. p.n.e., w³anie w walce z Bastarnami, ukszta³towa³ siê kolejny orodek pañstwowy plemienia Daków, obejmuj¹-cy obszary karpacko-siedmiogrodzkie. Królestwo Dackie uzyska³o apogeum rozwoju w po³owie I w. p.n.e., jednak nie zdo³a³o zapewne trwale podporz¹dkowaæ sobie ziem Bastarnów, choæ za-wierano z nimi sojusze dla obrony przed wp³ywami Rzymu. Incydentalnie za panowania dackie-go wodza Burebisty jedackie-go w³adanie w latach 5048 p.n.e. rozci¹ga³o siê po Morze Czarne, gdy zdoby³ ziemie Bastarnów, oraz miasta greckie Olbiê (dzi Parutino) i Tyras (dzi Bia³ogród)9.
Wp³ywy rzymskie w regionie pojawi³y siê z dwóch kierunków: z Macedonii podbitej ju¿ w 148 r. p.n.e. oraz od strony czarnomorskich kolonii greckich przejêtych przez Rzymian w 63 r. p.n.e.
Ryc. 1. Ziemie mo³dawskie od neolitu do okresu kolonizacji greckiej
do 4500 r. pne do 3000 r. pne Habe e tiş ş Cucuteni Warna Tartaria Boh Olbia Istros Tyros Dunaj Dniestr Seret Prut Wyspa Berezań Dniestr 0 25 50 km starczewsko-krysza skań 6500–4000 pne Kultura: ceramiki wst gowej 5400–4500 pneę Cucuteni-Tripolje 4200–3800 pne
Wykopaliska wczesnych osad rolniczych Greckie kolonie Jonów z VII w pne Greckie kolonie Jonów z VI w pne Zasi g umiej tno ci obróbki miedzi:ę ę ś
Tyras zosta³ zajêty przez Rzym w 57 r. n.e. W 89 r. dacki monarcha Decebal przyj¹³ protekcjê Rzymian, a w kolejnych dwóch wojnach do 106 r. utraci³ niezale¿noæ. Jego ziemie za cesarza Trajana przekszta³cono w rzymsk¹ prowincjê Dacja10. Granice tej prowincji nie objê³y jednak Mo³dawii, gdy¿ opar³y siê o grzbiet Wschodnich Karpat. Równie¿ po³o¿ona na Nizinie Wo³o-skiej prowincja Dolna Mezja (Moesia Inferior) siêga³a jedynie ujcia Seretu do Dunaju11. Tytu-larnie obszar Mo³dawii obejmowa³a prowincja Dacia Malvensis, ale jej wschodnie granice nie by³y wyznaczone12. Jedynie po³udniowy skrawek Besarabii, przyleg³y do ujcia Dunaju, dosta³
Procesy integracyjne i dezintegracyjne ziem mo³dawskich w toku dziejów
10 A. M o r g e n b e s s e r, op. cit.; Z . S p i e r a l s k i, Awantury mo³dawskie, Biblioteka Wiedzy Histo-rycznej Historia Powszechna, Warszawa 1967.
11 L. P i o t r o w i c z, op. cit.
12 F. W. P u t z g e r, Putzgers Historischer Schul-Atlas zur alten, mittleren und neuen Geschichte, Leipzig 1903.
13 R. Wo j n a, Wielki wiat nomadów. Miêdzy Chinami a Europ¹, Biblioteka Wiedzy Powszechnej Historia Powszechna, Warszawa 1987.
14 W. S z y m a ñ s k i, E. D ¹ b r o w s k a, Awarzy. Wêgrzy, Kultura Europy Wczesnoredniowiecznej Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, z. 5, Wroc³aw 1979.
15 T. Wa s i l e w s k i, Historia Bu³garii, Wroc³aw 1988.
siê na krótko pod w³adanie rzymskie. Jego pó³nocn¹ granicê wyznacza³ istniej¹cy do dzi pas umocnieñ ziemnych (Wa³ Traja-na) rozci¹gaj¹cych siê pomiêdzy Prutem i Dniestrem (ryc. 2).
Pozycja Rzymian s³ab³a wraz z poja-wianiem siê na granicach Dacji kolejnych plemion germañskich: Wandalów i Gepi-dów od pó³nocy i Gotów od wschodu. Rzymianom uda³o siê jednak opuciæ Da-cjê w sposób planowy, etapami do 275 r. Od tego czasu ziemie nie tylko Mo³dawii, ale ca³ej Rumunii pozostawa³y poza zasiê-giem administracji typu pañstwowego.
Po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego na wschodnie i zachodnie w 395 r. na ziemie mo³dawskie nap³ynê³y masy Hu-nów atakuj¹cych Cesarstwo Zachodnio-rzymskie. Zapocz¹tkowali oni epokê wêdrówek ludów w Europie13. Z pocz¹t-kiem VI w. ich ladem posz³y plemiona
s³owiañskie i tureckie (Protobu³garzy)14. Najsilniejsi okazali siê Protobu³garzy, którym w la-tach 635660 uda³o siê zjednoczyæ ca³e pó³nocne wybrze¿e czarnomorskie w Wielk¹ Bu³ga-riê. Po jej rozpadzie chan Asparuch w 680 r. zwyciê¿y³ Bizancjum i stworzy³ rozleg³e pañstwo obejmuj¹ce równie¿ po³udniow¹ Mo³dawiê. W besarabskim Ongy³em, blisko ujcia Dunaju, by³ g³ówny obóz chana po zwyciêskich podbojach przeniesiony do Pliski w dzisiejszej Bu³-garii. Apogeum rozwoju Cesarstwo Bu³garskie osi¹gnê³o za panowania cara Symeona w 917 r.15
(ryc. 3). Po ponad 600 latach braku trwalszych struktur pañstwowych ziemie mo³dawskie
po-Ryc. 2. Ziemie mo³dawskie pod panowaniem rzymskim M o r z e C z a r n e Zdobcze cesarza Augusta Wspó czesne granice pa stwł ń
Granice cesarstwa (koniec II w.)
Granice prowincji Wa y Trajanał 0 25 50 km Hypanis Olbia Pyretus Tyras Roxolani Tyras Istropolis Troesmis Noviodunum DACIA SUPERIOR (Apulensis) DACIA INFERIOR (Maluensis) MOESIA INFERIOR Wizygoci 235 Dunaj D nie str Sere t
nownie znalaz³y siê w zasiêgu silnego pañstwa. Jednak podobnie jak w czasach rzymskich dotyczy³o to jedynie po³u-dniowej czêci kraju. Pó³noc dosta³a siê wówczas pod w³adanie tureckich Pie-czyngów, kolejnego plemienia noma-dycznego. Napadli oni w 896 r. na osie-dlone w Besarabii plemiê Wêgrów, wy-pieraj¹c ich na Nizinê Panoñsk¹16. Ok. 900 r. Wêgrzy powrócili jednak na obszar Siedmiogrodu a¿ po Karpaty i od tego czasu stanowili zachodnie s¹siedztwo Mo³dawii. Sama Bu³garia dosta³a siê w latach 968969 pod zwierzchnic-two ksiêcia kijowskiego wiatos³awa, a w 1036 r. ksi¹¿ê Jaros³aw wypar³ na po-³udnie Ba³kanów plemiê Pieczyngów17.
W X w. pojawi³o siê nad Morzem Czar-nym pomiêdzy Dniestrem i Dunajem kolejne s³owiañskie plemiê Tywercy, zaj-muj¹ce ziemie nad Dniestrem i Rãutem.
Marek Sobczyñski
Pomimo zmiennych losów przynale¿noci pañstwowej ziemie rumuñskie zamieszkiwa³y ludy pochodzenia gecko-dackiego, które w po³owie I tysi¹clecia n.e. uleg³y romanizacji. Na obsza-rze Mo³dawii spotyka³y siê wiêc ludy mówi¹ce jêzykiem romañskim (rumuñskim) ze S³owiana-mi (Tywercy) oraz zeslawinizowanyS³owiana-mi pleS³owiana-mionaS³owiana-mi pochodzenia tureckiego18.
Na opuszczone przez Pieczyngów ziemie mo³dawskie w 1070 r. wkroczyli ze wschodu Po³ow-cy, lecz oni równie¿ ulegli Rusi Kijowskiej (11031111). Los tego zwi¹zku plemiennego roz-strzygn¹³ siê jednak dopiero na skutek najazdu tatarskiego w latach dwudziestych i trzydziestych XIII w. Tak wiêc od ok. X w. ca³y obszar Mo³dawii a¿ po Dunaj znajdowa³ siê w krêgu wp³ywów Rusi Kijowskiej, co nie oznacza³o jednak bezporedniej zale¿noci. Wypartych Pieczengów za-st¹pi³y plemiona Po³owców i Uzów, których nastêpny w³adca Rusi Kijowskiej W³odzimierz Monomach podporz¹dkowa³ sobie w 1116 r. Nie by³o to jednak trwa³e uzale¿nienie i obejmowa³o przede wszystkim Mo³dawiê pó³nocn¹19. Na po³udnie od delty Dunaju ziemie mo³dawskie s¹sia-dowa³y z Bizancjum, a po 1201 r. z odbudowanym Cesarstwem Bu³garskim (cara Jana Ka³ojana). Po os³abieniu Rusi Kijowskiej w XII w. wzros³o znaczenie ruskiego Ksiêstwa Halickiego, które po zwyciêstwie nad Po³owcami siêgnê³o Dunaju. Dominacja Ksiêstwa Halickiego za³a-ma³a siê po jego wojnach z Polsk¹ w 1205 r.
Prawdopodobnie w centrum Mo³dawii wokó³ Bîrladu ukszta³towa³a siê od 1160 r. lokal-na pañstwowoæ (Berladnicy). Na po³udniu lokalne pañstwo mieli tak¿e posiadaæ Brodni-cy. Jednak niektórzy historycy rumuñscy lokuj¹ stolicê pañstwa Berladników Dtzin raczej
16 W. S z y m a ñ s k i, E. D ¹ b r o w s k a, op. cit.
17 V. S p i n e i, Moldavia in the 11th14th Centuries, Bibliotheca Historica Ramaniae, Monographs, XX, Bucharest 1986.
18 J. D e m e l, op. cit. 19 V. S p i n e i, op. cit.
Ryc. 3. Ziemie mo³dawskie pod panowaniem Cesarstwa Bu³garii i Z³otej Ordy (IXXII w.)
W GIERĘ KRÓL.
0 25 50 km
Wspó czesne granice pa stwł ń Granice pa stwń Zasi g Cesarstwa Bu garii:ę ł
do 1050 do 814 Boh Dunaj Dniestr P rut Dniestr Se ret PIECZYNGOWIE Z O T A O R D AŁ KSI STWO HALICKO-W ODZIMIERSKIEĘ Ł
CESARSTWO BU GARSKIEŁ Bia ogródł Seret ZAKON KRZY ACKIŻ 1211–25 Kamieniec Podolski Pereseczeń Pres awiecł M o r z e C z a r n e
u ujcia Dniepru ko³o wyspy Velikopotemkinski i miejscowoci Oleia20. Brodnicy nato-miast byli prawdopodobnie spokrewnieni z Kumanami i zamieszkiwali w³anie okolice Bîrla-du w latach 11461223.
W 1241 r. Tatarzy ze Z³otej Ordy najechali Mo³dawiê, dokonuj¹c spustoszenia i niszcz¹c wszelkie okoliczne struktury pañstwowe, w tym Ru Kijowsk¹. Pod rz¹dami tatarskimi doko-na³a siê wiêc integracja ziem mo³dawskich (ryc. 3).
Rozpad Z³otej Ordy po mierci chana Nogaja w 1299 r. spowodowa³, i¿ ziemie mo³dawskie ponownie sta³y siê obiektem ekspansji s¹siadów. Do 1321 r. po³udniow¹ Besarabiê z Bia³o-grodem przy³¹czy³a Bu³garia.
W okresie panowania tatarskiego porty czarnomorskie, w tym Olbia (Bia³ogród, w³. Mon-castoro, tur. Akerman) i Vicina (Kilia) dosta³y siê pod panowanie Genui (1347)21.
Z pocz¹tkiem XIV w. panowanie tatarskie w zachodniej Mo³dawii w praktyce zanik³o, natomiast wschodnia czêæ kraju nadal pozostawa³a w ich w³adaniu. W tym czasie powsta³y drobne pañstewka na obszarze pomiêdzy Karpatami a Prutem wokó³ Cîmpulung Moldove-nesc i w górach na po³udniu wokó³ Þara Vrancei22. S¹ to wiêc prawdopodobnie obszary gniazdowe pañstwowoci mo³dawskiej.
W roku 1353 na ziemie opuszczone przez Tatarów ruszy³a ofensywa Wêgrów z Siedmio-grodu. Mo³dawia znalaz³a siê w strefie politycznej dominacji Wêgier, a na wschodnim przed-górzu Karpat powsta³a graniczna marchia wêgierska z orodkiem w Baia (civitas Moldaviae), której namiestnikiem zosta³ Dragosz. S¹dzi siê, ¿e rycerz ten przyby³ z Siedmiogrodu i opano-wa³ mo³dawskie pañstewko Cîmpulung23.
Panowanie wêgierskie na ziemiach mo³dawskich okaza³o siê jednak krótkotrwa³e. Po likwi-dacji samorz¹du rumuñskiego w Siedmiogrodzie zbuntowany wojewoda Maramuresz Bog-dan skorzysta³ z oferty wsparcia przez Mo³dawian i z ich pomoc¹ w 1359 r. wyst¹pi³ zbrojnie przeciw królowi wêgierskiemu. Wêgry zaanga¿owane w wojnê z Wenecj¹ nie przeciwstawi³y siê uniezale¿nieniu Mo³dawii. Tym sposobem Mo³dawia sta³a siê suwerennym pañstwem ze stolic¹ w Baia oraz biskupstwem w Rãdãuþi.
Nowe pañstwo od zachodu s¹siadowa³o z Wêgrami (Siedmiogród), od po³udnia z Bu³ga-ri¹ (Dobrud¿a), od wschodu ze Z³ot¹ Ord¹ (Besarabia). Od pó³nocy s¹siadem Mo³dawii by³a formalnie wêgierska Ru Halicka, wch³aniana ju¿ przez Polskê (1352), oraz Wielkie Ksiêstwo Litewskie, którego w³adca Olgierd wypiera³ Tatarów z obszarów dzisiejszej Ukrainy i w 1362 r. zaj¹³ Kijów, kieruj¹c siê ku Morzu Czarnemu24. Od po³udnia Mo³dawia s¹siadowa³a z drugim pañstwem rumuñskim Hospodarstwem Wo³oskim (Multany), a granic¹ by³a linia pomiêdzy Fokszanami (Focºani) na przedgórzu Wschodnich Karpat (Wzgórza Vrancei) a Ga³aczem (Ga-laþi) nad Dunajem u ujcia Seretu. Nazwê pañstwa wywodzi siê od rzeki Mo³dawy (Moldova) uchodz¹cej do Seretu ko³o miasta Roman25.
Od 1365 r. stolic¹ hospodara mo³dawskiego sta³ siê Seret, gdzie w 1371 r. erygowano pierwsze biskupstwo26. Pierwsze suwerenne pañstwo mo³dawskie przetrwa³o zaledwie ok. 30 lat.
Procesy integracyjne i dezintegracyjne ziem mo³dawskich w toku dziejów
20 Ibidem. 21 J. H a y w o o d, B. C a t c h p o l e, S. H a l l, E. B a r r r a t t, op. cit. 22 J. D e m e l, op. cit. 23 A. M o r g e n b e s s e r, op. cit. 24 W. A. S e r c z y k, op. cit. 25 J. D e m e l, op. cit.
26 A. M o r g e n b e s s e r, op. cit.; M. K a m l e r, Europa. Regiony i pañstwa historyczne, Warszawa 2000.
Wa¿nym wydarzeniem dla przysz³ych losów ziem mo³dawskich by³o wydzielenie siê w 1443 r. ze Z³otej Ordy Chanatu Krymskiego, który na pewien czas sta³ siê konkurencyjn¹ wobec Mo³dawii potêg¹ lokaln¹27. Po bitwie pod Warn¹ w 1444 r. nad dolnym Dunajem pojawi³a siê natomiast nowa potêga zewnêtrzna Pañstwo Otomañskie (Turcja).
Na pó³noc od Mo³dawii dosz³o do po³¹czenia obu s¹siadów Polski i Litwy uni¹ z 1385 r. co dla mo³dawskiego hospodara oznacza³o silne uzale¿nienie od nowej potêgi, a tak¿e od Wêgier. O wp³ywy w Mo³dawii rywalizowa³y Wêgry i Litwa. Zwyciê¿y³ jednak ten trzeci, czyli Polska, która po w³¹czeniu Rusi Halickiej w 1387 r. narzuci³a Mo³dawii zwoje zwierzchnictwo. Hospodar Piotr I z³o¿y³ we Lwowie ho³d W³adys³awowi Jagielle, prawdopodobnie uzyskuj¹c jednoczenie rejon Chocimia. W 1388 r. hospodar udzieli³ Polsce po¿yczki pod zastaw ziemi szepienickiej (pas terytorium pomiêdzy górnymi biegami Prutu i Dniestru) oraz Pokucia (ryc. 4).
Marek Sobczyñski
W 1392 r. Mo³dawia zdoby³a dostêp do Morza Czarnego, ale bez znajduj¹-cych siê tam portów28. Ten sam w³adca przeniós³ stolicê pañstwa do Suczawy (Suceava)29. Na po³udniowej granicy Mo³dawii od 1388 r. s¹siadem sta³a siê Turcja, która zajê³a Dobrud¿ê. Kolejny hospodar Roman by³ lennikiem nie tyl-ko Polski, ale równie¿ Wêgier.
W 1402 r. Wo³oszczyzna zdoby³a mo³dawsk¹ Kiliê nad dolnym Dunajem, opanowan¹ trzy lata wczeniej przez Ge-nuê, ale w 1408 r. przesz³a ona we w³a-danie Mo³dawii, co poszerzy³o jej dostêp do morza.
Od 1433 r. Mo³dawia by³a podzielo-na podzielo-na dwie czêci: Górn¹ (podzielo-na pó³nocy) ze stolic¹ w Suczawie oraz Doln¹ (na po-³udniu) ze stolic¹ w Vaslui. Os³abienie kraju wykorzystali Tatarzy Krymscy, do-konuj¹c dwóch najazdów w latach 1439 40 na Doln¹ Mo³dawiê. Górna Mo³dawia
27 W. A. S e r c z y k, op. cit. 28 Z . S p i e r a l s k i, op. cit. 29 J. D e m e l, op. cit.
odnowi³a ho³d Polsce (1436) i odda³a jej Chocim. Dolna Mo³dawia sta³a siê lennem Wêgier, które otrzyma³y Kiliê (1447). Kraj ogarnê³a anarchia, a ziemia szepienicka przechodzi³a kilka-krotnie z r¹k polskich w mo³dawskie, aby ostatecznie w 1455 r. pozostaæ ju¿ przy Mo³dawii. Hospodar Piotr III Aron, który zjednoczy³ ponownie ca³y kraj, tak¿e by³ lennikiem Polski (1456). W³adca ten zerwa³ zwi¹zki z Wêgrami i próbowa³ odzyskaæ z ich r¹k Kiliê.
Uzale¿nienie w³adców Mo³dawii od obcych potêg by³o przyczyn¹ buntu ch³opskiego, który wyniós³ do w³adzy kolejnego hospodara Stefana V (zwanego Wielkim). Równie¿ ten w³adca musia³ jednak ho³dowaæ Polsce (1459) i uznaæ polskie prawa do Chocimia. Zdo³a³ jednak umocniæ Mo³dawiê, w 1465 r. ostatecznie odzyska³ Kiliê.
0 25 50 km
Wspó czesne granice pa stwł ń
Granice prowincji autonomicznych i terytoriów Granice pa stwń Boh Dunaj Dniestr Prut M o r z e C z a r n e Ser et Dniestr Oczków Akerman Kilia Seret Suczawa Kamieniec Podolski Brac awł W GIERĘ KRÓL. IMPERIUM Brai ał WO OSKIEŁ
(lenno tureckie od 1396) OSMA SKIEŃ Ksi stwoę Siedmiogrodzkie W gryę KRÓLESTWO H O S P O D A R S T W O M O D A W S K I EŁ (lenno polskie od 1387) Budziak lenno tureckie od 1484 KSI STWOĘ LITEWSKIE (od 1385 w unii z Polsk )ą WIELKIE POLSKIE HOSPODARSTWO 1387–1484 mold.
Ryc. 4. Ziemie mo³dawskie pod zwierzchnictwem Polski (XIVXV w.)
W roku 1484 Turcy zbrojnie zajêli Kiliê i Bia³ogród. W tej sytuacji hospodar Mo³dawii kolejny raz we wrzeniu 1485 r. w Ko³omyi odda³ siê pod zwierzchnictwo Polski. Nie obroni³o to jednak kraju przez Turkami, których zagony dotar³y a¿ po Suczawê. Polska d¹¿y³a wów-czas do pokoju z Turcj¹, wiêc Stefan V nie mia³ innego wyjcia, jak podpisaæ w 1487 r. uk³ad z su³tanem. Mo³dawia zachowa³a jeszcze suwerennoæ, ale jako lennik dwóch suzerenów: Polski i Turcji. Utraci³a na rzecz Turcji dostêp do Morza Czarnego (Budziak) i ods³oni³a strategiczn¹ liniê obrony kraju na pograniczu z tureck¹ ju¿ Wo³oszczyzn¹30 (ryc. 5).
Procesy integracyjne i dezintegracyjne ziem mo³dawskich w toku dziejów
30 Ibidem; Atlas historyczny wiata, Warszawa 1974. 31 J. D e m e l, op. cit.
32 Ibidem.
Pod koniec ¿ycia Stefan V rozluni³ zwi¹zki z Polsk¹, a zacieni³ z Wêgrami.