Postanowienia Wielkiej Trójki spowodowa³y rewizjê zachodniej granicy Polski, któr¹ opar-to na linii Odry i Nysy Zachodniej. Rz¹d Tymczasowy energicznie przyst¹pi³ do organizowa-nia polskiego ¿ycia spo³eczno-administracyjnego na nowo przy³¹czonych terenach. Z pocz¹tkiem 1945 r. rozpoczêto akcjê masowego wysiedlania ludnoci niemieckiej. Rzucone przez Rz¹d Polski has³o jak najszybszego osiedlania i zagospodarowania Ziem Odzyskanych odbi³o siê g³êbokim echem w duszach wszystkich Polaków i znalaz³o pe³ne zrozumienie [ ]. W poczuciu obowi¹zku wype³nienia tej donios³ej misji, spiesz¹ t³umnie szeregi pionierów ze wszystkich stron Polski [ ]. Do tego dziejowego apelu stanêli tak¿e Polacy wyznania ewan-gelickiego [ ]. Widzimy ich w ka¿dym zak¹tku naszego województwa i ka¿dej ga³êzi gospo-darki narodowej [ ]. Liczb¹ s¹ s³absi od innych, lecz za to intensywnoci¹ pracy, dok³adnoci¹ i sumiennoci¹ chc¹ wype³niæ braki ilociowe. Za tymi wyznawcami pod¹¿y³ na te ziemie Ko-ció³ Ewangelicki, aby wród nich zorganizowaæ ¿ycie religijne i roztoczyæ nad nimi opiekê duszpastersk¹1.
Oficjalnie prace nad organizacj¹ polskiego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego na Dol-nym l¹sku rozpoczêto zaraz po podjêciu w marcu 1945 r. przez Rz¹d Tymczasowy decyzji o utworzeniu na nowo przy³¹czonych ziemiach okrêgów administracyjnych. Budowaniem pol-skiego ¿ycia polityczno-spo³eczno-administracyjnego na tym terenie zajê³a siê ekipa zorgani-zowana w Kielcach i Krakowie2. Wraz z osobami wieckimi na pocz¹tku maja 1945 r. do Wroc³awia przyby³ ks. prof. dr Wiktor Niemczyk z Krakowa, powo³any przez Pe³nomocnika Rady Ministrów do zbadania spraw Kocio³a ewangelickiego. Prof. Niemczyk przyby³ do stolicy Dolnego l¹ska 9 maja w celu oceny stanu posiadania i nawi¹zania kontaktów z duchowieñ-stwem. Wynikiem jego pracy by³y przed³o¿one 1 czerwca 1945 r. Ministrowi Administracji Pu-blicznej wnioski sugeruj¹ce koniecznoæ uregulowania statusu Kocio³a ewangelicko--augsburskiego w nowej rzeczywistoci3. 31 lipca 1945 r. ks. Niemczyk zosta³ nominowany na Pe³nomocnika Konsystorza Polskiego Kocio³a Ewangelickiego na Dolnym l¹sku i wraz z ks. Karolem Jadwiszczokiem formalnie rozpocz¹³ pracê nad budowaniem diecezji wroc³awskiej4.
1 Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu [dalej: APWr.], Urz¹d Wojewódzki we Wroc³awiu [dalej: UWW], sygn. VI/686, Sprawy wyznañ chrzecijañskich nie-katolickich, ewangelicko-prawos³awnych 19471948 r., s. 296.
2 E. K a s z u b a, Dzieje l¹ska po 1945 roku [w:] Historia l¹ska, red. M. C z a p l i ñ s k i, Wroc³aw 2007, s. 480.
3 R. B o g u s z, Ewangelicyzm polski na Dolnym l¹sku w pierwszych latach po II wojnie wiatowej, Chrzecijanin a Wspó³czesnoæ 1985, nr 6, s. 64.
Jedn¹ z najwiêkszych trudnoci, z jak¹ zmierzyli siê duchowni luterañscy, by³a koniecznoæ stworzenia administracji kocielnej zupe³nie od pocz¹tku. W miejscowociach, gdzie osiedlali siê ewangelicy z Polski centralnej, Warszawy, Lwowa i l¹ska Cieszyñskiego, tworzono nowe placówki, które nie stanowi³y parafii, ale tzw. okrêgi duszpasterskie licz¹ce po kilkanacie zborów5.
Na liczebnoæ i kszta³t dzisiejszej diecezji wroc³awskiej mia³o wp³yw nie tylko zaanga¿o-wanie polskich rodowisk ewangelickich, ale tak¿e ogólna sytuacja spo³eczno-polityczna, w jakiej znalaz³a siê ca³a ludnoæ przebywaj¹ca na Ziemiach Odzyskanych w 2. po³. lat 40. Ze sprawozdania o stanie ewangelicyzmu na Dolnym l¹sku z 15 stycznia 1946 r., jakie ks. Niemczyk z³o¿y³ Konsystorzowi, wy³ania siê smutny obraz nêdzy dotykaj¹cej wszystkich miesz-kañców tych ziem6. Zniszczenia wojenne, przesiedlenia, niedostatek, a przede wszystkim brak ostatecznych rozwi¹zañ dotycz¹cych przynale¿noci pañstwowej tych ziem wzmaga³y poczucie tymczasowoci, zarówno wród wysiedlanych Niemców, jak i nowych polskich osiedleñców. Niemcy mieli nadziejê, ¿e wróc¹ do domów, a Polacy liczyli siê z mo¿liwoci¹ utraty nowo objêtych gospodarstw. Pozostawieni do obs³ugi technicznej zak³adów przemys³owych i ko-palñ (zw³aszcza w rejonie Wa³brzycha) Niemcy, którzy nie znali jêzyka polskiego, wzmacniali w powszechnej wiadomoci spo³ecznej funkcjonowanie stereotypu ewangelik = Niemiec7. Uto¿samianie luteran z narodowoci¹ niemieck¹ i nieodró¿nianie rdzennych Niemców od lud-noci ewangelickiej pochodzenia polskiego wp³ywa³o na ukrywanie b¹d te¿ zrywanie wiêzi z Kocio³em ewangelickim przez nowych, polskich osiedleñców tego wyznania8. Podobnie nienawiæ i pogarda w³adz polskich wobec autochtonów, których los tak¿e nie by³ przes¹-dzony, równie¿ czêsto wp³ywa³a na podjêcie decyzji o konwersji do Kocio³a rzymskokatolic-kiego9.
Istotne znaczenie dla tworzenia sieci parafialnej na Ziemiach Odzyskanych mia³a regula-cja prawna statusu Kocio³a ewangelicko-augsburskiego w Polsce po 1945 r., zw³aszcza ¿e na ziemiach zachodnich i pó³nocnych, gdzie wystêpowa³a skomplikowana sytuacja narodo-wociowa i wyznaniowa, nale¿a³o uregulowaæ sprawy by³ych kocio³ów niemieckich. W sto-sunku pañstwa wobec kocio³ów nadal obowi¹zywa³o ustawodawstwo z okresu dwudziestolecia miêdzywojennego10. Dekret z 25 listopada 1936 r. zosta³ znowelizowany dopiero dekretem z 8 marca 1946 r., który przez postanowienie o przejciu z mocy prawa wszystkich maj¹tków by³ych niemieckich osób prawnych prawa publicznego na odpowied-nie polskie osoby prawne usankcjonowa³ stan faktyczny i stworzy³ podstawy prawne dla dalszego rozwoju Kocio³a. Dekret z 19 wrzenia 1946 r., który ograniczy³ w³asnoæ Kocio³a
Renata Madziara
5 J. S z c z e p a n k i e w i c z - B a t t e k, Ewangelicyzm na l¹sku wspó³czenie [w:] Protestantyzm i sztuka protestancka Dolnego l¹ska, red. K. M a z u r s k i, Wroc³aw 2005, s. 3133.
6 R. B o g u s z, op. cit., s. 6466.
7 J. S z c z e p a n k i e w i c z - B a t t e k, Ewangelicyzm na l¹sku , s. 3133. 8 Ibidem, s. 33.
9 Idem, Koció³ ewangelicko-augsburski na Dolnym l¹sku w latach 19451999, Dolny l¹sk 2000, nr 8, s. 59.
10 Konstytucja z 17 marca 1921 r., która wprowadzi³a podzia³ na zwi¹zki wyznaniowe prawnie uznane i prawnie nieuznane. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. utrzyma³a status prawnie uznanego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego. Dekret Prezydenta RP z 25 listopada 1936 r. o stosunku Pañstwa do Kocio³a Ewangelicko-Augsburskiego w RP (patrz: Zbiór przepisów prawnych Kocio³a ewangelicko--augsburskiego w PRL, red. T. Wo j a k, Warszawa 1972, s. 18; http://www.ptew.org.pl/szczecin/pl-geschichte_nach1945.htm; kopia w archiwum autorki).
do tych maj¹tków, które posiada³ do 31 padziernika 1946 r. (wejcie w ¿ycie dekretu) zosta³ uchylony na obszarze Ziem Odzyskanych i by³ego Wolnego Miasta Gdañska ustaw¹ o sto-sunku pañstwa do Kocio³a ewangelicko-augsburskiego z 4 lipca 1947 r.11 W nowych regu-lacjach prawnych potwierdzono osobowoæ prawn¹ Kocio³a ewangelicko-augsburskiego w R.P. i w³¹czono do niego parafie luterskie i augsburskie, które nale¿a³y do Kocio³ów Ewangelicko-Unijnych oraz Kocio³a Staroluterskiego i Ewangelickiego Kocio³a wyznañ au-gsburskiego i helweckiego, a ponadto Braci Morawskich12. Ks. Senior Waldemar Preiss w memoriale dotycz¹cym spraw ewangelickiego mienia kocielnego z 28 padziernika 1947 r., skierowanym do Ministerstwa Ziem Odzyskanych, komunikowa³ zarówno o powo³ywaniu nowych zwi¹zków i towarzystw o charakterze religijnym, jak i o zagêszczaniu siê sieci para-fialnej.
Do czasu ustawy z 1947 r. obowi¹zywa³y zalecenia Urzêdu Pe³nomocnika Rz¹du R.P. na Okrêg Administracyjny Dolnego l¹ska, Wydzia³u Spo³eczno-Politycznego we Wroc³awiu. W dniu 27 marca 1946 r. poleci³ on wszystkim Pe³nomocnikom Obwodowym Rz¹du R.P. na Ob-szarze Dolnego l¹ska, by w sprawie podañ zarz¹dów parafialnych, wyznawców Kocio³a rzymskokatolickiego, jak i w³adz administracji ogólnej pierwszej instancji o przekazanie maj¹t-ków Kocio³a ewangelickiego na rzecz Kocio³a katolickiego postêpowaæ zgodnie z ustaw¹ z 6 maja 1945 r. o maj¹tkach opuszczonych i porzuconych. Zgodnie z ustaw¹ maj¹tek nie-mieckiego Kocio³a unijnego z terenów Ziem Odzyskanych traktowany by³ jako mienie opusz-czone. Polski Koció³ ewangelicko-augsburski, który przez urzêdników czêsto mylnie uto¿samiany by³ z Kocio³em unijnym, nie uznanym prawnie przez pañstwo polskie, traci³ prawo w³asnoci tego maj¹tku na rzecz Okrêgowych Urzêdów Likwidacyjnych. W celu cza-sowego przekazania maj¹tków, zgodnie z ustaw¹ z 1945 r., nale¿a³o uzyskaæ zgodê Departa-mentu Wyznaniowego w Ministerstwie Ziem Odzyskanych13.
Zgodnie z dekretem o maj¹tkach opuszczonych i poniemieckich z 8 marca 1946 r. maj¹tek zwi¹zków religijnych skupiaj¹cych ludnoæ niemieck¹ na Ziemiach Odzyskanych i w by³ym Wolnym Miecie Gdañsku przeszed³ na rzecz skarbu pañstwa. Chocia¿ przepisy przewidywa-³y przekazywanie maj¹tków polskim wyznaniowym osobom prawnym, czêsto dochodzi³o do konfliktów wynikaj¹cych z procesu zagospodarowywania i zasiedlania mienia, g³ównie przez wyznawców Kocio³a rzymskokatolickiego. Dlatego Naczelnik Wydzia³u Spo³eczno-Politycz-nego Urzêdu Wojewódzkiego we Wroc³awiu, podobnie jak w pimie z 5 wrzenia 1947 r., wielokrotnie zwraca³ siê do wszystkich starostów powiatowych o zwrócenie uwagi, by w spra-wach przekazywania poniemieckich obiektów kocielnych postêpowaæ zgodnie z treci¹ usta-wy z 4 lipca 1947 r. Wed³ug nousta-wych przepisów przejêcie poniemieckich obiektów sakralnych przez Polski Koció³ ewangelicko-augsburski nie móg³ nast¹piæ bez uprzedniej zgody Mini-sterstwa Ziem Odzyskanych, uzyskanej za porednictwem Urzêdu Wojewódzkiego14. Pe³no-mocnik Konsystorza ks. senior Preiss pismem z 29 wrzenia 1947 r. prosi³ wroc³awski Wydzia³ Spo³eczno-Polityczny o mo¿liwoæ wypowiadania siê w sprawach dotycz¹cych przekazywa-nia maj¹tku Kocio³a innym wyznaniom15. Chocia¿ w archiwach pañstwowych i archiwum
Formowanie siê polskiego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego
11 APWr., UWW, sygn. VI/686, Sprawy wyznañ , s. 296297. 12 Zbiór przepisów prawnych , s. 26.
13 APWr., Starostwo Powiatowe we Wroc³awiu [dalej: SPWr.], sygn. 51, Sprawy ruchu wyznaniowe-go (sekty) 1946, s. 12.
14 APWr., UWW, sygn. VI/660, Przepisy i zarz¹dzenia ogólne kocielne 1947, s. 1. 15 APWr., UWW, sygn. VI/686, Sprawy wyznañ , s. 45.
diecezjalnym zachowa³a siê bogata korespondencja miêdzy Pe³nomocnikiem Konsystorza a Wydzia³em Spo³eczno-Politycznym dotycz¹ca planów zagospodarowania poszczególnych obiektów16, to do koñca lat 70. XX w. nie uregulowano spraw w³asnoci obiektów sakral-nych, a mienie pozostawa³o jedynie w u¿ytkowaniu i nie stanowi³o w³asnoci poszczegól-nych wspólnot, co skutecznie utrudnia³o tworzenie placówek duszpasterskich, prowadzenie dzia³alnoci charytatywnej, opiekuñczej, wydawniczej itp.17
Ponadto w omawianym pionierskim okresie dochodzi³o do dewastacji i rozkradania ewan-gelickiego mienia kocielnego, o czym Pe³nomocnik Konsystorza powiadamia³ w³adze wszyst-kich szczebli. W jednym z pism, z 16 kwietna 1947 r., ks. Waldemar Preiss poinformowa³ Wydzia³ Spo³eczno-Polityczny Urzêdu Wojewódzkiego we Wroc³awiu o licznych stratach ma-terialnych Kocio³a, wynikaj¹cych m.in. z zaniedbañ i nadu¿yæ, jakie pope³niali urzêdnicy gminni. Jednoczenie wyrazi³ probê o pouczenie odnonych instancji w miejscowociach, gdzie dosz³o do samowolnych w³amañ, by poczyniono kroki w kierunku przywrócenia utra-conych dóbr i wymierzono sprawiedliwoæ. W odpowiedzi z dnia 25 kwietnia 1947 r. Naczel-nik Wydzia³u Spo³eczno-Politycznego Walery Taube zakomuNaczel-nikowa³ Pe³nomocNaczel-nikowi, ¿e w sprawach dotycz¹cych spraw maj¹tkowych meldunki i proby o interwencje nale¿y kie-rowaæ do komend Milicji Obywatelskich w danym rejonie, do których nale¿¹ tego typu spra-wy18, i zrzuci³ z Urzêdu Wojewódzkiego ciê¿ar rozstrzygania takich spraw.
Pe³nomocnik Konsystorza, staraj¹c siê o przydzia³ poewangelickiego kocio³a, czêsto spo-tyka³ siê z kilkuletnim odwlekaniem sprawy. W celu wyjanienia sytuacji i przejêcia kocio³a sk³ada³ pisma tak¿e w Ministerstwie Administracji Publicznej za porednictwem Wydzia³u Spo³eczno-Politycznego Urzêdu Wojewódzkiego we Wroc³awiu, jak np. w sprawie kocio³a staroluterskiego w O³awie. W pimie z 20 stycznia 1950 r. ks. senior Preiss zwraca³ siê z prob¹ do Ministerstwa o przyznanie polskiej parafii poniemieckiego kocio³a wraz z przynale¿n¹ plebani¹, uzasadniaj¹c swoje podanie ustaw¹ z 4 lipca 1947 r. i dekretem z 8 marca 1946 r. Starania o przejêcie obiektu w imieniu parafian z O³awy rozpocz¹³ Pe³nomocnik Konsystorza ju¿ w 1947 r., sk³adaj¹c stosowne pismo w Ministerstwie Ziem Odzyskanych. Wobec braku odzewu ze strony Wydzia³u Wyznaniowego Departamentu Administracji Publicznej na pisma z marca i czerwca 1948 r. ks. Preiss wystosowa³ kolejne pismo do Ministerstwa Administracji Publicznej w kwietniu 1949 r. równie¿ bez odzewu. W ka¿dym z pism ks. senior przedstawia³ trudn¹ sytuacjê ok. 550 ewangelików z powiatu o³awskiego, którzy nie posiadali ¿adnego kocio³a na tym terenie. W tej sprawie Wydzia³ Spo³eczno-Polityczny Urzêdu Wojewódzkie-go we Wroc³awiu zasiêgn¹³ opinii Starosty PowiatoweWojewódzkie-go O³awskieWojewódzkie-go, który przychylnie od-niós³ siê do wniosku Kocio³a, ale tyko dla przyznania samej wi¹tyni, poniewa¿ plebania by³a ju¿ zamieszkana przez trzy rodziny robotnicze. W uzasadnieniu starosty czytamy, ¿e dzielenie kocio³a ewangelikom pozwoli na kontrolowanie ich dzia³alnoci i ich uciszy, a przy-dzielenie plebanii dla 60-osobowej parafii nie by³oby s³uszne, zdaniem starosty, poniewa¿ mog³o wywo³aæ przerost mieszkaniowy19.
Renata Madziara
16 Np. APWr., UWW, sygn. VI/674, Sprawy kocio³a rzymskokatolickiego, przydzia³ kocio³ów i cmentarzy 1948 r., s. 11, 21, 51, 65.
17 K. U r b a n, Mniejszoci religijne w Polsce 19451991 (zarys statystyczny), Kraków 1994, s. 1214. 18 APWr., UWWr., sygn. VI/685, Sprawy maj¹tkowe gmin chrzecijañskich-niekatolickich 1947, s. 13.
19 APWr., UWWr., sygn. VI/777, Przekazywanie kocio³ów, wi¹tyñ i budynków kocielnych nieka-tolickich 19491950, s. 13.
Podobnie odwlekano sprawê przyznania kocio³a ewangelickiego w Wo³owie, o który Pe³nomocnik po raz pierwszy wyst¹pi³ pismem z 31 stycznia 1948 r. skierowanym do Urzêdu Wojewódzkiego we Wroc³awiu. Ksi¹dz Preiss ubiega³ siê o zezwolenie na zabezpieczenie i u¿yt-kowanie nieczynnego dot¹d kocio³a przez organizuj¹c¹ siê w miecie parafiê, któr¹ tworzy³o 200 zweryfikowanych autochtonów z Wo³owa i pozosta³ych miejscowoci z powiatu wo³ow-skiego. Brak w³asnej wi¹tyni utrudnia³ pracê duszpastersk¹, gdy¿ doje¿d¿aj¹cy z Legnicy ks. Jan Zaj¹czkowski zmuszony by³ odprawiaæ nabo¿eñstwa domowe w prywatnych miesz-kaniach w Wo³owie i cinawie20. Radni parafialni z³o¿yli podanie do Wydzia³u Spo³eczno--Politycznego 8 lutego 1948 r. przez Pe³nomocnika Konsystorza Polskiego Kocio³a Ewange-licko-augsburskiego we Wroc³awiu o przekazanie tymczasowe kocio³a przy ul. Kocielnej oraz kaplicy cmentarnej wraz z cmentarzem przy ul. Wojska Polskiego w Wo³owie. Motywu-j¹c swoj¹ probê, przytoczyli argumenty zabezpieczenia bezspornej w³asnoci Kocio³a ewan-gelickiego, która ulega dewastacji, oraz w celu prac nad repolonizacj¹ jednej z najstarszych ziem piastowskich21. W kolejnym pimie z 4 marca 1948 r., równie¿ skierowanym do Wydzia³u Spo³eczno-Politycznego wroc³awskiego Urzêdu Wojewódzkiego, Pe³nomocnik ponowi³ pro-bê o mo¿liwoæ chocia¿ tymczasowego zabezpieczenia i przydzia³u kocio³a ewangelickiego w Wo³owie, gdzie powsta³a parafia licz¹ca 650 ewangelików, sk³adaj¹ca siê z ok. 350 zweryfi-kowanych autochtonów i 300 Polaków z centralnych dzielnic kraju. Parafianie, pozbawieni dot¹d wi¹tyni, wyrazili przez wybran¹ radê parafialn¹ wolê wyremontowania i urz¹dzenia wnêtrza22.
Przez kolejne miesi¹ce nie zapad³a decyzja w tej sprawie, dlatego 20 lipca 1948 r. Pe³no-mocnik Konsystorza ponowi³ pismo do Urzêdu Wojewódzkiego, w którym skar¿y³ siê na ten-dencyjne nastawienie Starostwa, które przez celowe gubienie pism przewleka³o podjêcie decyzji. Ponadto senior Preiss poinformowa³ Urz¹d Wojewódzki, ¿e w okresie do lipca 1948 r., bez pozwolenia w³adz, parafianie zabezpieczyli koció³ i czêciowo go odremontowali, a ks. Zaj¹czkowski odprawia³ w nim regularne nabo¿eñstwa. Pe³nomocnik prosi³ Urz¹d o potwier-dzenie stanu faktycznego i nades³anie decyzji o oddaniu kocio³a w tymczasowe u¿ytkowa-nie wo³owskiej parafii23. Niestety pisma te nie przynios³y po¿¹danego rezultatu. Jeszcze w padzierniku 1948 r. Pe³nomocnik Konsystorza wys³a³ kolejne pismo, w którym podawa³ informacje dotycz¹ce wymaganych przez Urz¹d informacji statystycznych o liczbie zarejestro-wany parafian, p³ac¹cych sk³adki24.
Na podstawie korespondencji prowadzonej w roku 1947 i 1948 miêdzy Wydzia³em Spo-³eczno-Politycznym Urzêdu Wojewódzkiego we Wroc³awiu a Pe³nomocnikiem Konsystorza ks. Waldemarem Preissem mo¿na odtworzyæ mapê, gdzie dzia³alnoæ duszpastersk¹ podejmo-wali ewangelicy. Na podstawie tych pism ustalono, ¿e zamierzano zorganizowaæ parafie i ich filia³y, m.in. w Borowie (pow. strzeliñski), Walimiu Dolnym (pow. wa³brzyski), Chrobrówce (pow. z¹bkowicki), Miliczu (gdzie znajduje siê specjalny obiekt kultu religijnego dla ewangelików, jeden z szeciu Kocio³ów £aski), Dolnej i Górnej Szklarskiej Porêbie, Ka³awsku (pow. zgo-rzelecki), Janowicach Wielkich i Karpaczu (pow. jeleniogórski), Ciep³owodach (pow.
z¹bko-Formowanie siê polskiego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego
20 APWr., UWWr., sygn. VI/687, Sprawy wyznañ chrzecijañskich niekatolickich (prawos³awnych, ewangelickich) 1948 r., s. 31.
21 Ibidem, s. 35. 22 Ibidem, s. 33. 23 Ibidem, s. 39. 24 Ibidem, s. 42.
wicki)25, Nowej Soli, Olenicy, ¯arach, Zebrzydowie (pow. widnicki), Wang w Bierutowi-cach (pow. jeleniogórski), Bystrzycy, Trzebnicy26, Witynowie, Jaworzynie l¹skiej (pow. wid-nicki), Koninowie (pow. trzebwid-nicki), Szczodrowie (pow. sycowski), Cieszkowie (pow. milicki), Brzegu nad Odr¹, Bia³o³êce (pow. g³ogowski)27.
Zmiany w rozwoju administracyjnym Kocio³a do koñca lat 40., wynikaj¹ce zarówno z sy-tuacji ekonomicznej, jak i spo³eczno-politycznej, przedstawiono w tab. 1.
Renata Madziara
25 APWr., UWWr., sygn. VI/671, Sprawy wyznañ katolickich. Przydzia³ kocio³ów ewangelickich parafiom katolickim 1947, s. 34, 84, 87, 101, 113, 194, 196, 208, 236, 239.
26 APWr., UWWr., sygn. VI/672, Sprawy wyznañ katolickich. Przydzia³ kocio³ów ewangelickich parafiom katolickim 1947, s. 58, 60, 66, 70, 71, 72, 76, 146, 157, 161, 176, 178.
27 APWr., UWWr., sygn. VI/679, Sprawy kocio³a rzymsko-katolickiego, przydzia³ kocio³ów i cmen-tarzy 1948, s. 79, 85, 111, 186, 222, 240, 249.
Tab. 1. Zmiany w rozwoju administracyjnym Kocio³a do koñca lat 40.
15 grudnia 1949 r.2) 1947 r.1)
Okrêg I
ks. Woldemar Gastpary Jelenia GóraKamienna Góra Lubañ
Lwówek Zgorzelec
Okrêg
Po³udniowo--Zachodni BierutowiceCieplice l¹skie Janowice Wielkie Jelenia Góra
Szklarska Porêba rednia wieradów Zdrój Okrêg II
Ks. Jan Zaj¹czkowski Boles³awiecJawor Ko¿uchów Legnica Szprotawa Z³otoryja ¯agañ ¯ary Okrêg
Pó³nocno-Zachodni Boles³awiecJawor Legnica Z³otoryja ¯agañ
Okrêg III
Ks. Waldemar Lucer Dzier¿oniówNowa Ruda Wa³brzych
Okrêg Po³udniowy Dzier¿oniów
Bielawa Kamienna Góra Nowa Ruda Wa³brzych 1 2 Okrêg IV
Ks. Otto Tytz3) Bystrzyca
K³odzko
Z¹bkowice l¹skie
Okrêg
Po³udniowo--Wschodni BystrzycaJugów
K³odzko Kochanowo Kudowa Zdrój L¹dek Zdrój Opolnica Polanica Zdrój Sowina ko³o Kudowy Z¹bkowice l¹skie
Formowanie siê polskiego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego
Zdaniem ks. biskupa Ryszarda Bogusza, zal¹¿ki polskich parafii ewangelickich we Wro-c³awiu (nap³ywowi ewangelicy), Sycowie, Miêdzyborzu i Namys³owie (autochtoni) uda³o siê stworzyæ jeszcze w 1945 r.28 Natomiast z pisma z 14 marca 1947 r. skierowanego z Urzêdu Wojewódzkiego do Starosty Namys³owskiego wynika, ¿e autochtoni wyznania luterañskiego w Namys³owie byli pozbawieni opieki duszpasterskiej przez prawie dwa lata i dopiero na wiosnê 1947 r. zosta³ oddelegowany wiecki kaznodzieja Emanuel Heczke do zorganizowania parafii, a Walery Taube, naczelnik Wydzia³u Spo³eczno-Politycznego, uprzejmie prosi³ starostê o po-moc w wykonaniu powierzonego zadania29.
Na podstawie dokumentów pozyskanych w Oddziale Archiwum Pañstwowego we Wro-c³awiu w Kamieñcu Z¹bkowickim opracowa³am wykaz parafii i gmin ewangelickich funkcjo-nuj¹cych w 1947 r. na terenie powiatu wa³brzyskiego, który przestawi³am w tab. 230. Natomiast w tab. 3 zaprezentowano sporz¹dzony wed³ug poszczególnych miejscowoci na terenie po-wiatu k³odzkiego wykaz parafii, którymi w latach 19471948 zarz¹dza³ ks. Oswald Tyc zamiesz-ka³y w K³odzku31.
28 R. B o g u s z, op. cit., s. 65.
29 APWr., UWW, sygn. VI/686, Sprawy wyznañ , s. 4.
30 APWr. OwKZ, Starostwo Powiatowe w Wa³brzychu [dalej: SPwWch], sygn. 65, Sprawy ruchu wyznaniowego 1947 r., s. 10.
31 APWr. OwKZ SPwK, sygn. 121, Wykaz kocio³ów 194748 r., s. 16.
1 2
Okrêg V
Ks. Karol Jadwiszczok Namys³ówOborniki l¹skie Olenica Syców Trzebnica
Okrêg Wschodni Lewin Brzeski
Mas³ów Miêdzybórz Namys³ów Pogorzela Stara Huta Syców Twarda Góra Woskowice Górne Okrêg VI
Ks. Waldemar Preiss roda l¹skawidnica Wroc³aw ¯migród Strzegom widnica Wo³ów Wroc³aw Okrêg Centralny 1) R. B o g u s z, op. cit., s. 66.
2) APWr., Okrêgowy Urz¹d Likwidacyjny [dalej: OUL], sygn. 54, Spisy inwentarza Kocio³a Ewan-gelicko-Augsburskiego. Rozpoczête 1. I.1949 r. Zakoñczone 31.XII.1949 r., s. 13.
3) Tylko w cytowanym artykule R. Bogusza pojawia siê ks. Otto Tytz. W dokumentach archiwal-nych widnieje ks. Oswald Tyc; por. np.: APWr. Oddzia³ w Kamieñcu Z¹bkowickim [dalej: OwKZ]; Starostwo Powiatowe w K³odzku [dalej: SPwK], sygn. 109, Sprawy wyznaniowe 1947 r., s. 18.
Renata Madziara
1) W sk³ad parafii w Boguszowie licz¹cej ok. 2450 Niemców i 50 Polaków wchodzi³a równie¿ wie Stary Lasek (Lesiniec); patrz: APWr., OwKZ, SPwWch, sygn. 65, Sprawy , s. 30.
2) Do parafii w Gorcach nale¿a³ równie¿ Jab³ów, patrz: ibidem, s. 39.
3) Parafia w Jedlinie Zdroju, licz¹ca 1050 parafian, obejmowa³a nastêpuj¹ce miejscowoci: Jedlinê Zdrój, Suliszów, Glinicê, Kamieñsk, Olszyniec, Dzieæmorowice i Rusinow¹; patrz: ibidem, s. 43.
4) W sk³ad mieroszowskiej parafii licz¹cej ok. 180 parafian wchodzi³y miejscowoci: Mieroszów, £¹czna, Nowe Siod³o, Soko³owsko, Goliñsk i Kowalowa. Burmistrz Komisaryczny Mieroszowa stwier-dzi³, ¿e pastor obs³uguj¹cy parafiê przyje¿d¿a³ z Wa³brzycha, por. tab. 2 i przyp. 30 oraz APWr., OwKZ, SPwWch, sygn. 65, Sprawy , s. 52.
5) Przypuszczalnie do parafii nale¿a³o 1500 parafian; patrz: ibidem, s. 55.
6) W sk³ad parafii w Szczawienku, w grudniu 1947 r. licz¹cej ok. 50 parafian, wchodzi³ równie¿ Lubiechów; patrz: ibidem, s. 35.
7) 15 grudnia 1947 r. Komisaryczny Wójt Gminy Szczawienko potwierdzi³ istnienie parafii w Ponia-towie, posiadaj¹cej koció³ parafialny, licz¹cej ok. 20 osób; patrz: ibidem, s. 34.
8) Po wysiedleniu w 1946 r. pastora niemieckiego Dinglingera nabo¿eñstwa w ka¿d¹ niedzielê odpra-wia³a kobieta z Wa³brzycha o nazwisku Grötz, która pe³ni³a obowi¹zki pastora; patrz: ibidem, s. 49.
9) Parafia licz¹ca ok. 120 wiernych z Walimia Dolnego, Micha³kowa, Sierpnic, Zagórza l¹skiego, Rzeczki i Glinna, posiada³a równie¿ kaplice w Rzeczce i Glinnie; patrz: ibidem, s. 46.
Tab. 2. Wykaz parafii i gmin ewangelickich funkcjonuj¹cych w 1947 r. na terenie powiatu wa³brzyskiego
Nazwisko administratora
Nazwa miejscowoci Posiadane obiekty
Bia³y Kamieñ Boguszów1) G³uszyca Gorce2) Jedlina Zdrój3) Kunice widnickie Mieroszów4) Sobiêcin5) Stare Bogaczowice Szczawienko6) Szczawno Zdrój8) Walim Dolny9)
koció³, plebania, dom gospodarczy koció³, dom parafialny, dom diakonisek, dom organisty
dwa budynki mieszkalne, koció³ zajêty przez Koció³ rzymsko-katolicki koció³ i plebania
kocio³y w Jedlinie Zdroju i Dzieæmorowicach
kocio³y w Kunicach widnickich, Unis³awiu l¹skim i Rybnicy Lenej dom parafialny i koció³
koció³, dom parafialny, stacja sanitarna, dom mieszkalny
kocio³y w Szczawienku i Poniatowie7) kocio³y w Szczawnie Zdroju i Piaskowej Górze
kocio³y i dom parafialny w Walimiu i £omiankach Grötz Medei Bia³y Kamieñ Erich Zakrzowski Boguszów Zarz¹d Gminy Erich Zakrzowski Boguszów Erich Zakrzowski Boguszów Erich Zakrzowski Boguszów Erich Zakrzowski Boguszów Obs³uguje pastor z Wa³brzycha Erich Zakrzowski Boguszów
Formowanie siê polskiego Kocio³a ewangelicko-augsburskiego
Tab. 3. Wykaz parafii zarz¹dzanych w latach 19471948 przez ks. Oswalda Tyca
Liczba korzystaj¹cych wiernych Miejsce po³o¿enia
nieruchomoci nieruchomoiciCharakter Duszniki Zdrój
K³odzko1) Kudowa Zdrój Polanica Zdrój
1) Przedstawicielem polskich parafii ewangelickich w powiecie k³odzkim by³ Gustaw Jaeger; patrz: APWr., OwKZ SPwK, sygn. 110, Sprawy wyznaniowe rok 1947, s. 34.
plebania, kaplica