Geografia historyczna jako determinanta rozwoju nauk humanistycznych

Seria wydawnicza

Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej im. Witelona w Legnicy

Legnica–£ódŸ 2009

Geografia historyczna

jako determinanta rozwoju nauk humanistycznych

pod redakcj¹ Mariusza Kuleszy

ISBN 978-83-61389-52-1

Redakcja techniczna: Waldemar Gajaszek Korekta:

Anna Araszkiewicz, Krystyna Gajaszek, Waldemar Gajaszek Korekta tekstów w jêzyku angielskim:

Magdalena Baranowska Projekt ok³adki:

Adam Chamera

Uk³ad typograficzny, sk³ad i ³amanie: Waldemar Gajaszek, Halina Kawa Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju

Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej im. Witelona w Legnicy „Wspólnota Akademicka”

Wydawca:

Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy,

Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytet £ódzki Wydanie pierwsze

© Copyright by

Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy

Wszystkie prawa zastrze¿one. ¯adna czêœæ tej publikacji nie mo¿e byæ powielana ani rozpowszechniana za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, mechanicznych, kopiuj¹cych, nagrywaj¹cych i innych bez uprzedniego wyra¿enia zgody przez wydawcê.

Nak³ad: 200 egz.

Wstêp

Niniejsze wydawnictwo pt. Geografia historyczna jako determinanta rozwoju nauk

hu-manistycznych prezentuje w formie monografii prace stanowi¹ce pok³osie rozwa¿añ i

dys-kusji, jakie mia³y miejsce w ostatnich latach g³ównie w œrodowisku geografów, ale nie tylko, a dotycz¹cych znaczenia i roli geografii historycznej we wspó³czesnych naukach humani-stycznych. Nawi¹zywa³y one równie¿ do trzech konferencji naukowych, w szczególnoœci do ich wyników, jakie odby³y siê w kraju w ostatnich kilkunastu latach. Pierwsza z nich, której tematem by³a Wspó³czesna problematyka badawcza geografii historycznej

osadnic-twa w Polsce, odby³a siê w Toruniu w 1994 r. i by³a wa¿n¹ inicjatyw¹ naukow¹ i

organiza-cyjn¹. Przypomniano wówczas sukcesy tej dyscypliny w Polsce w okresie miêdzywojennym i powojennym oraz podkreœlono wa¿n¹ rolê geografii historycznej osadnictwa w kszta³to-waniu œwiadomoœci narodowej oraz rangi dziedzictwa w krajobrazie osadniczym. Druga kon-ferencja mia³a miejsce w 2007 r. w £odzi i poœwiêcona by³a wspó³czesnej problematyce badawczej geografii historycznej i dziedzictwu kulturowemu w Polsce. Ukaza³a ona, i¿ – mimo kryzysu i niedoceniania – geografia historyczna spotyka siê z coraz wiêkszym zaintereso-waniem badaczy reprezentuj¹cych ró¿ne – nie tylko geografiê i historiê – dyscypliny na-ukowe1_{. Jeszcze dobitniej zainteresowanie badaniami geograficzno-historycznymi}

przedstawicieli innych ni¿ historia i geografia dyscyplin naukowych pokaza³o spotkanie w Legnicy w 2009 r.

Mimo swego znaczenia powy¿sze konferencje – z ró¿nych powodów – nie oddawa³y w pe³ni obrazu wspó³czesnej geografii historycznej w Polsce. Na pierwszy przypadek zwró-ci³ uwagê K. Ch³apowski, który w kontekœcie jednej z opublikowanych w pokonferencyj-nym tomie pt. Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce2 _{prac stwierdzi³,}

i¿ by³o to skutkiem podejœcia geografów do geografii historycznej osadnictwa, którzy trak-tuj¹ czêsto „geografiê historyczn¹ jedynie jako subdyscyplinê geografii, zajmuj¹c¹ siê mor-fogenez¹ osad w powi¹zaniu z histori¹ osadnictwa, a wiêc ograniczaj¹ j¹ do badañ, u¿ywaj¹c terminologii H. Rutkowskiego, o kierunku geograficzno-fizycznym, koncentruj¹cych siê na

1 _{Potwierdzeniem coraz wiêkszego znaczenia badañ geograficzno-historycznych w ostatnich latach} by³o powo³anie podczas XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich we Wroc³awiu w 1999 r. sekcji geografii historycznej (zg³oszono 23 referaty). Wtedy to geografia historyczna po raz pierwszy sta³a siê oddzielnym tematem obrad zjazdu PTH, ujawniaj¹c wiele wa¿nych prac z interesuj¹cej nas dyscypliny naukowej.

2 _{Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Materia³y pokonferencyjne, red. M. K o} -t e r, J. T k o c z, Toruñ–£ódŸ 1994.

Mariusz Kulesza

badaniu osad, a nie ca³oœci osadnictwa na danym obszarze”3_{. Mimo swego krytycyzmu}

wypowiedŸ ta oddawa³a w pe³ni ówczesn¹ rzeczywistoœæ, wynikaj¹c¹ z braku lub te¿ skrom-nej wspó³pracy geografów i historyków oraz przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, jak równie¿ z ró¿nic w definiowaniu pojêcia „geografia historyczna”. W przypadku drugim – mimo znacznego poszerzenia zaprezentowanej problematyki badawczej o zagadnienia meto-dologiczne, podzia³y terytorialne i dotycz¹ce szeroko pojêtego dziedzictwa kulturowego – w wiêkszoœci prezentowa³a wyniki geograficzno-historycznych badañ osadniczych4_.

Spo-tkanie legnickie wskaza³o natomiast, i¿ geografia historyczna w Polsce jest w stanie w dal-szym ci¹gu poszerzaæ swoj¹ problematykê badawcz¹, choæby w kontekœcie geografii turyzmu, toponomastyki, badañ historyczno-literackich, techniki, wychodz¹c naprzeciw postulatom g³oszonym od dawna przez takich badaczy jak J. Tyszkiewicz, K. Ch³apowski czy nie¿yj¹cy ju¿ J. Janczak. Mimo i¿ ostatnie dziesiêciolecia przynios³y wiele przyczynków i artyku³ów z geografii historycznej, ukaza³y siê te¿ opracowania rozpatruj¹ce na szerszym tle teoretycz-nym i rzeczowym zwi¹zki cz³owieka ze œrodowiskiem przyrodniczym, to trudno mówiæ o dy-namicznym renesansie tej dyscypliny w Polsce. Zauwa¿yæ jednak¿e mo¿na, choæby w kontekœcie przytoczonych wy¿ej faktów, i¿ sytuacja wygl¹da znacznie korzystniej ani¿eli w momencie dramatycznego apelu Juliana Janczaka w obronie upadaj¹cej i niedocenianej geografii historycznej5_{. Jest poza dyskusj¹, i¿ wspó³czesna, nowoczesna geografia}

histo-ryczna powinna nadal rozbudowywaæ i pog³êbiaæ swoje pola problemowe, co wymaga jed-nak wspó³pracy i korzystania z dorobku ró¿nych nauk spo³ecznych i przyrodniczych. Mo¿na mieæ tylko nadziejê, i¿ prace zawarte w niniejszym tomie staraj¹ siê przynajmniej po czêœci odpowiadaæ na powy¿sze postulaty.

Prace grupowane s¹ w trzech czêœciach: Geografia historyczna a badania

geograficzno--polityczne pañstw, granic i pograniczy, Geografia historyczna a badania mniejszoœci na-rodowych i wyznaniowych oraz Geografia historyczna a badania krajobrazu kulturowego.

Wprowadzeniem zaœ do rozwa¿añ zawartych w monografii jest artyku³ pt. Uwagi na temat

geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej. Autorami prac s¹ pracownicy

na-ukowi z oœrodków naukowych w Polsce, w których prowadzi siê mniej lub bardziej intensyw-ne badania geograficzno-historyczintensyw-ne (m.in. £ódŸ, Wroc³aw, Lublin, Gdañsk, Legnica, Poznañ), oraz z zagranicy (W³ochy, Izrael, Czechy).

Przygotowuj¹c i oddaj¹c do r¹k czytelników niniejsz¹ publikacjê, mamy nadziejê, ¿e jego treœæ i poruszana problematyka wpisuj¹ siê przynajmniej w pewnej czêœci w zasadnicze pola badañ wspó³czesnej geografii historycznej, którym pozostaj¹ nadal: „…œrodowisko natural-ne (pierwotnatural-ne), œrodowisko przekszta³conatural-ne (kulturalnatural-ne), dawnatural-ne podzia³y terytorialnatural-ne (grani-ce) okreœlane jako tzw. krajobraz historyczno-polityczny, dawna sieæ komunikacyjna oraz historia horyzontów geograficznych. Najœciœlej wspó³pracuj¹cymi i rozwijaj¹cymi siê razem z geografi¹ historyczn¹ dyscyplinami s¹: kartografia historyczna i onomastyka historyczna. Trzecia dyscyplina nie rysuje siê tak wyraŸnie, chocia¿ jest rozwijana przez geografów,

histo-3 _{K. C h ³ a p o w s k i, W sprawie pojêcia „geografia historyczna”, „Przegl¹d Geograficzny” 1996,} t. LXVIII, z. 3–4.

4 _{Czas i przestrzeñ w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, red. M. K u} -l e s z a, £ódŸ 2008.

5 _{J. J a n c z a k, Geografia historyczna – samodzielna dyscyplina czy tylko nauka pomocnicza? [w:]} [w:] Ojczyzna bli¿sza i dalsza: studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w szeœædziesi¹t¹ rocznicê urodzin, red. J. C h r o b a c z y ñ s k i, A. J u r e c z k o, M. Œ l i w a, Kraków 1993, s. 83–89.

ryków osadnictwa i gospodarki. Jest ni¹ teoria regionów i przestrzeni historycznej. Nie wszy-scy dostrzegaj¹, ¿e nieod³¹czn¹ czêœci¹ geografii historycznej s¹ równie¿ kwestie zwi¹zane z tematyk¹ klêsk elementarnych”6_{. To po pierwsze. Po drugie natomiast, mo¿na tylko}

wie-rzyæ, i¿ niniejszy tom wzbudzi zainteresowanie wszystkich, którym zagadnienia geografii hi-storycznej s¹ bliskie.

Mariusz Kulesza

6 _{J. Ty s z k i e w i c z, Geografia historyczna Polski œredniowiecznej w koñcu XX stulecia [w:]} Geo-grafia historyczna Polski w œredniowieczu. Zbiór studiów, Warszawa 2003, s. 8.

Mariusz Kulesza Uniwersytet £ódzki

Uwagi na temat geografii historycznej

w Polsce po II wojnie œwiatowej

Geografia historyczna w Polsce jest nauk¹ stosunkowo m³od¹ (jako nauka pomocnicza historii i jako dyscyplina geografii), mimo i¿ wczeœniej interesowano siê problematyk¹ geo-graficzno-historyczn¹, m.in. dawnymi podzia³ami administracyjnymi i politycznymi oraz dzie-jami kartografii, to dopiero w koñcu XIX w. w³¹czona zosta³a, czy te¿ formalnie zaliczona, do tzw. nauk pomocniczych historii, „…aczkolwiek – jak zauwa¿a D. Przybytek – swoimi korze-niami tkwi g³êboko w naukowym dziedzictwie szeroko pojêtego renesansowego humanizmu”1_.

W 2. po³. XIX w. wraz z powstaniem w Niemczech tzw. historycznego krajoznawstwa „…za-czêto bli¿ej zajmowaæ siê wiêziami i wzajemnym oddzia³ywaniem miêdzy spo³eczeñstwem ludz-kim a œrodowiskiem geograficznym”2 _{– co jest obecnie zasadniczym przedmiotem badañ}

geografii historycznej. „Wówczas to oprócz zadania rekonstrukcji krajobrazu historyczno--politycznego obarczono geografiê historyczn¹ równie¿ obowi¹zkiem rekonstrukcji krajobra-zu naturalnego i kulturalnego, czyli badania wp³ywu danego œrodowiska geograficznego na rozwój ¿ycia spo³ecznego w przesz³oœci”3_.

Badania relacji miêdzy dziejami spo³eczeñstw a œrodowiskiem geograficznym maj¹ bogate tradycje w historiografii polskiej. Za prekursorów tych badañ uznaje siê Stanis³awa Staszi-ca4_{, Hugo Ko³³¹taja i w kolejnym pokoleniu Joachima Lelewela}5_{, ale to dopiero badania}

pod-jête w okresie miêdzywojennym przez historyków, g³ównie w oparciu o Ÿród³a rodzimej historii dotycz¹ce rozwoju osadnictwa i struktur przestrzennych osiedli, uznaje siê za prze³omowe dla geografii historycznej. Punktem zwrotnym by³y prace Karola Potkañskiego6_{, a przede}

wszystkim Franciszka Bujaka7_{, podejmuj¹ce problematykê gospodarczo-spo³eczn¹ i}

wskazu-1 _{D. P r z y b y t e k, Kartografia historyczna Œl¹ska XVIII–XX wieku, Wroc³aw 2002, s. 13.} Kartogra-ficzne ujêcie wyników badañ jest jednym z najwa¿niejszych, a przewa¿nie i ostatecznym z celów geografii historycznej.

2 _{J. Ty s z k i e w i c z, Uwagi o krajobrazie œrodkowego Mazowsza w œredniowieczu [w:] Geografia} historyczna Polski w œredniowieczu. Zbiór studiów, Warszawa 2003, s. 45.

3 _{D. P r z y b y t e k, op. cit., s. 13.}

4 _{St. Staszic „…uzna³ œrodowisko przyrodnicze za t³o dziejów i czynnik je kszta³tuj¹cy, przedstawi³} problem stosunku œrodowiska geograficznego do historii ludzkoœci. Spostrze¿enia te nie wp³ynê³y jednak na rozwój badañ historyczno-geograficznych w Polsce” (J. Ty s z k i e w i c z, Geografia histo-ryczna zamiast antropogeografii, „Przegl¹d Geograficzny” 1977, t. XLIX, s. 567).

5 _{J. Lelewel pos³ugiwa³ siê metod¹ kartograficzn¹ w celu przedstawiania wyników swoich badañ.} 6 _{K. P o t k a ñ s k i, Studia osadnicze. Puszcza Radomska, Puszcza Kurpiowska, Podhale, Pisma} poœmiertne, t. 1–2, Kraków 1922–1924; „Studia nad œredniowiecznym osadnictwem Polski, Sprawoz-danie Akademii Umiejêtnoœci” 1906, z. 4.

j¹ce na znaczenie materia³ów kartograficznych jako Ÿród³a badañ historycznych8_{. F. Bujak}9

by³ pierwszym badaczem, który „…skutecznie przekona³ wspó³czesnych mu historyków do uznania wspó³zale¿noœci dziejów spo³eczeñstwa i œrodowiska przezeñ zamieszkiwanego”10_.

Inni wielcy historycy-geografowie, jak A. Jab³onowski i W. Semkowicz, przedstawili w³asn¹, samodzieln¹ koncepcjê zbierania i wykorzystania Ÿróde³ i ich analizy oraz interpretacji. Bada-nia podjête w krêgu W³adys³awa Semkowicza zaowocowa³y obowi¹zuj¹c¹ w czêœci do dziœ definicj¹ geografii historycznej, sformu³owan¹ przez Stanis³awa Arnolda, który wyraŸnie wy-emancypowa³ geografiê historyczn¹ nie tylko z samych nauk pomocniczych, lecz równie¿ z tradycyjnie pojmowanych dyscyplin historii i geografii: „…geografia historyczna jest nauk¹, która przedstawiaj¹c dzieje krajobrazu kulturalnego i historyczno-politycznego, bada oddzia-³ywanie danego œrodowiska geograficznego na rozwój faktów ¿ycia spo³ecznego w przesz³o-œci. […] jako niew¹tpliwie czêœæ badañ antropogeograficznych nie jest nauk¹ pomocnicz¹ historii sensu strictori, jak¹ jest dyplomatyka, paleologia etc., ale stosuj¹c wielokrotnie w swych badaniach metody œciœle historyczne, daje jednoczeœnie pewne wyniki, bez których historyk obejœæ siê nie mo¿e, umo¿liwia mu uporz¹dkowanie przestrzenne zjawisk historycz-nych”11_{. W okresie miêdzywojennym du¿e zas³ugi w dziedzinie geografii historycznej ziem}

polskich po³o¿yli ponadto: Z. Gloger – autor monumentalnej pracy poœwiêconej geografii hi-storycznej ziem dawnej Polski, uznawanej za pierwszy podrêcznik geografii hihi-storycznej Pol-ski; wspomniany W. Semkowicz – analizuj¹cy m.in. rolê czynników geograficznych w dziejach Polski, podkreœlaj¹cy zarazem potrzebê badañ nad krajobrazem pierwotnym; S. Soko³owski – badaj¹cy lasy w dawnej Polsce; podobnie¿ H. Mochnacki, który próbowa³ okreœliæ zasiêg pralasu na œredniogórzu polskim; M. Polaczkówna – interesuj¹ca siê klimatem w

œredniowie-Mariusz Kulesza

8 _{F. B u j a k, W sprawie kartografii historycznej, „Kwartalnik Historyczny” 1906, t. 20, s. 483–497.} 9 _{Na prze³omie XIX i XX stulecia ukszta³towa³y siê dwa stanowiska metodologiczne:} determini-styczne (F. Ratzel) i posybilidetermini-styczne (P. Vidal de la Blache). Przesadne traktowanie roli œrodowiska geograficznego zaprowadzi³o F. Ratzla do nazbyt jednostronnych rozwi¹zañ poszczególnych zagadnieñ w sensie deterministycznym, „prostego stosunku miêdzy sta³¹ powierzchni a zmieniaj¹c¹ siê na niej ludzkoœci¹” (J. B a b i c z, Nauka o ludach Fryderyka Ratzla, Wroc³aw 1962, s. 84). Przeciwne stanowi-sko zajê³a francuska szko³a Vidal de la Blache'a, która odrzuci³a koniecznoœæ takiego, a nie innego rozwoju ¿ycia zbiorowego cz³owieka pod wp³ywem dzia³ania œrodowiska geograficznego, widz¹c w nim jedynie pewne mo¿liwoœci rozwojowe. Mimo to niezaprzeczaln¹ zas³ug¹ antropogeografii Ratzla by³o posta-wienie problemu, nad którym dyskusja doprowadzi³a do powstania tak w³aœnie nazwanego nowego dzia³u w geografii historycznej. Wysuniêcie przez antropogeografów nowych zagadnieñ, tak œciœle zwi¹-zanych z dziejami cz³owieka, poszerzy³o zakres zadañ geografii historycznej, która poprzednio mia³a na celu tylko przedstawienie kartograficzne lub opisowe zmian terytorialnych zachodz¹cych w dziejach. Jak zauwa¿y³ Jan Tyszkiewicz, antropogeografiê mo¿na krytykowaæ, ale trzeba do niej nawi¹zywaæ (J. Ty s z k i e w i c z, Geografia historyczna zamiast antropogeografii…, s. 569). Tym bardziej ¿e wy-wodz¹ca siê z antropogeografii wspó³czesna geografia historyczna bywa³a z ni¹ nieraz wrêcz uto¿samia-na. Polscy badacze niejednokrotnie pozostawali pod wp³ywami tych kierunków. F. Bujak reprezento-wa³ tzw. posybilizm, tzn. uwa¿a³, ¿e warunki geograficzno-przyrodnicze nie determinuj¹ bezwzglêdnie rozwoju stosunków spo³ecznych, lecz ich wp³yw na nie zale¿y od charakteru i postêpu kulturowego ludzi (por. F. B u j a k, Wp³yw warunków fizjograficznych na ¿ycie gospodarcze i kulturalne [w:] Polska wspó³czesna, Lwów 1926, s. 52–53; H. M a d u r o w i c z ­ U r b a ñ s k a, Franciszek Bujak – O nowy kszta³t historii [w:] F. B u j a k, Wybór pism, t. 1, Warszawa 1976, s. 141).

10 _{D. P r z y b y t e k, op. cit., s. 14.}

11 _{S. A r n o l d, Geografia historyczna, jej zadania i metody, „Przegl¹d Historyczny” 1929, t. 28, nr 1,} s. 95–96.

czu; K. B¹kowski – omawiaj¹cy dawne kierunki rzek; O. Hedemann – analizuj¹cy dawne pusz-cze i nawodnienie; K. H³ady³owicz, który bada³ zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa; M. Do-browolska – podkreœlaj¹ca znaczenie metod kartograficznych w badaniach osadniczych; B. Zaborski, który jako jeden z pierwszych geografów rozpocz¹³ szczegó³owe studia nad kszta³-tami wsi w Polsce i ich rozmieszczeniem; S. Namczyñski, £. Charewiczowa i A. Walawender – badaj¹cy istotê klêsk elementarnych w przedrozbiorowej Polsce i w krajach z ni¹ s¹siaduj¹-cych; J. Jakubowski – poruszaj¹cy zagadnienie zmiennoœci granic administracyjnych w prze-sz³oœci; T. Manteuffel –pisz¹cy o metodzie oznaczania granic w geografii historycznej; podobnie problemem granic interesowali siê J. Natanson-Leski i W. Godziszewski; rozwojem terytorialnym i osadnictwem poszczególnych dzielnic historycznych ówczesnej Polski – S. Ar-nold, K. Buczek, J. Paradowski, F. Bujak, M. Dobrowolska, K. Dobrowolski, F. Duda, C. Piet-kiewicz, F. Piaœcik, drogami handlowymi – S. Weyman; A. Brückner i S. Kozierowski poœwiêcili swe badania nazwom miejscowym i topograficznym; B. Olszewicz dokona³ przegl¹du i omó-wi³ dzieje polskiej kartografii w okresie przedrozbiorowym; S. Paw³owski wyda³ atlas nazw S³owiañszczyzny Zachodniej;J. Czekanowski zaœ analizowa³ miejsce cz³owieka w czasie i prze-strzeni12_{. Wymienion¹ grupê badaczy uzupe³niæ mo¿na jeszcze o szereg nazwisk, g³ównie}

hi-Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

12 _{Z . G 1 o g e r, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, wyd. 2, Kraków 1903 (repr. Warszawa} 1991); W. S e m k o w i c z, O potrzebie i metodzie badañ nad krajobrazem pierwotnym [w:] Pamiêtnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, Referaty, Lwów 1925, s. 1–8; idem, Rola czynników geograficznych w rozwoju dziejowym Polski, Pamiêtnik II Zjazdu S³ow. Geogr. I Etnogr. w r. 1927, Kraków 1930; idem, Zagadnienie klimatu w czasach historycznych, „Przegl¹d Geograficzny” 1922, t. 3, s. 18–42; idem, Geograficzne podstawy Polski Chrobrego, „Kwartalnik Historyczny” 1925, t. 39; S. S o k o ³ o w s k i, Lasy w Polsce przedrozbiorowej i w okresie niewoli, Warszawa 1938; H. M o c h -n a c k i, Zasiêg pralasu -na Œred-niogórzu Polskim, „Sprawozda-nie Akademii Umiejêt-noœci” 1923, t. XXVIII, nr 10; M. P o l a c z k ó w n a, Wahania klimatu w Polsce w wiekach œrednich [w:] Prace geograficzne, t. 5, Lwów 1925, s. 1–80; K. B ¹ k o w s k i, Dawne kierunki rzek pod Krakowem, „Rocznik Krakowski” 1902, t. V; O. H e d e m a n n, Dawne puszcze i wody, Wilno 1934; K. H ³ a d y ³ o w i c z, Zmiany krajobra-zu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, „Badania z Dziejów Spo³ecznych i Gospo-darczych”, Lwów 1932, nr 12; M. D o b r o w o l s k a, Metody kartograficzne w badaniach osadniczych [w:] Pamiêtnik IV Zjazdu Historyków…; B. Z a b o r s k i, O kszta³tach wsi polskich i ich rozmieszczeniu, Kraków 1927; S. N a m a c z y ñ s k i, Kronika klêsk elementarnych w Polsce i w krajach s¹siednich w latach 1648–1696, Lwów 1937; £. C h a r e w i c z o w a, Klêski elementarne w dawnym Lwowie, Lwów 1930; A. Wa l a w e n d e r, Kronika klêsk elementarnych w Polsce i w krajach s¹siednich w latach 1450–1586, Lwów 1932; J. J a k u b o w s k i, Przyk³ad zmiennoœci granic administracyjnych na Litwie w XVI wieku, „Ateneum Wileñskie” 1935, t. 10, s. 161–164; T. M a n t e u f f e l, Metoda oznaczania granic w geografii historycznej [w:] Ksiêga pami¹tkowa ku czci M. Handelsmana, Warszawa 1929, s. 221–227; J . N a t a n s o n - L e s k i, Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, cz. I, Granica moskiewska w epo-ce jagielloñskiej, Lwów 1922; W. G o d z i s z e w s k i, Granica polsko-moskiewska wedle pokoju pola-nowskiego (wytyczona w latach 1634–1684), „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski Polskiej Akademii Umiejêtnoœci” 1935, t. 3, s. 1–98; S. A r n o l d, Terytoria plemienne w ustroju administracyj-nym Polski piastowskiej (XII–XIII), „Prace Komisji Atlasu Historycznego Akademii Umiejêtnoœci” 1927, z. 2; K. B u c z e k, Geograficzno-historyczne podstawy Prus Wschodnich, Toruñ 1936; idem, Z nowszych badañ nad osadnictwem ziem polskich w œredniowieczu, „Przegl¹d Historyczny” 1937, t. 34; J. P a r a -d o w s k i, Osa-dnictwo ziemi che³miñskiej w wiekach œre-dnich, Lwów 1936; F. B u j a k, Stu-dia na-d osadnictwem Ma³opolski, „Rozprawy Akademii Umiejêtnoœci”, Wydzia³ Historyczno-Filozoficzny, t. 47, cz. 1, Kraków 1905, s. 172–438; M. D o b r o w o l s k a [w:] Drugi Zjazd Sprawozdawczo-Naukowy poœwiêcony œrodkowym i wschodnim Karpatom polskim w Krakowie dnia 30 i 31 paŸdziernika 1938 roku, Warszawa 1938; K. D o b r o w o l s k i, Najstarsze osadnictwo Podhala, „Badania z Dziejów

Spo-storyków, którzy bezpoœrednio nie zajmowali siê geografi¹ historyczn¹, ale histori¹ osadnic-twa, a wyniki, które osi¹gali, w nastêpnych latach stanowiæ bêd¹ czêsto „podstawê wyjœciow¹” do dalszych, ale ju¿ pog³êbionych badañ geograficzno-historycznych.

Mimo niew¹tpliwych sukcesów i wartoœciowych osi¹gniêæ okresu miêdzywojennego i lat powojennych dzieje rozwoju geografii historycznej w Polsce, kszta³towania jej przedmiotu, metod i teorii s¹ – co s³usznie zauwa¿y³ w latach 80. XX w. J. Tyszkiewicz – „…prawie zupe³-nie zazupe³-niedbane”13_{. Mo¿e to wynikaæ z faktu, ¿e w pojêciu „geografia historyczna” zawarta}

jest pewna dwuznacznoœæ w zale¿noœci od tego, kto siê ni¹ zajmuje: historycy czy geografo-wie. Zdaniem historyków jej celem jest opracowanie i kartograficzne przedstawienie zmian terytorialnych pañstw i ich podzia³ów administracyjnych, zobrazowanie miejsc i obiektów dzia³alnoœci cz³owieka (np. plany miast, budowli, bitew itp.), nakreœlenie kierunków rozwoju osadnictwa, opisów statystyczno-topograficznych itp.14 _{Oprócz geografii historycznej,}

dys-cypliny stworzonej na u¿ytek historyków i przez nich nazwanej „pomocnicz¹ nauk¹ historii”, wyodrêbni³a siê jeszcze inna geografia historyczna, stworzona na u¿ytek geografów i przez nich nazwana „pomocnicz¹ nauk¹ geografii”. W odró¿nieniu od geografii w³aœciwej, która bada g³ównie aktualne ukszta³towanie powierzchni ziemi, ta czêœæ geografii, badaj¹ca prze-obra¿enia powierzchni ziemi w przesz³oœci, nosi miano geografii historycznej. Na samym wiêc

Mariusz Kulesza

³ecznych i Gospodarczych”, t. XX, Lwów 1935; F. D u d a, Rozwój terytorialny Pomorza polskiego XI–XIII w., Kraków 1909; C. P i e t k i e w i c z, Polesie rzeczyckie, cz.1, Kraków 1928; F. P i a œ c i k, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939; S. We y m a n, C³a i drogi handlowe w Polsce Piastowskiej, Poznañ 1938; A. B r ü c k n e r, O nazwach miejscowych, Kraków 1935; S. K o z i e r o w -s k i, Badania nazw topograficznych na ob-szarze dawnej zachodniej i œrodkowej Wielkopol-ski, t. 1–2, Poznañ 1921–1922; Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. 1–2, Poznañ 1926–1927; B. O l s z e w i c z, Polska kartografia wojskowa. Zarys historyczny, Warszawa 1921; Kartografia polska XV i XVI w. Przegl¹d chronologiczno-bibliograficzny, „Polski Przegl¹d Kartograficz-ny” 1929/20, t. 4, s. 147–168; Kartografia polska XVII wieku. Przegl¹d chronologiczno-bibliograficzny, „Polski Przegl¹d Kartograficzny” 1931, t. 5, s. 109–138; Kartografia polska XVIII wieku. Przegl¹d chronologiczno-bibliograficzny, „Polski Przegl¹d Kartograficzny” 1931/32, t. 5, s. 181–208, 245–310; S. P a w ³ o w s k i, Atlas nazw S³owiañszczyzny Zachodniej, z. II A, Poznañ 1935; J. C z e k a n o w s k i, Cz³owiek w czasie i przestrzeni, Warszawa 1934.

13 _{J. Ty s z k i e w i c z, Cz³owiek w œrodowisku geograficznym Polski œredniowiecznej, Warszawa} 1981, s. 21.

14 _{Problematyka badawcza tak pojêtej geografii historycznej „…pochodzi³a czêœciowo od} geogra-fów, którzy na prze³omie XVIII–XIX w. tak¹ w³aœnie geografiê uprawiali (Busching), czêœciowo od historyków, których zgodnie z ówczesnym stanem metodologicznego rozwoju historiografii takie w³a-œnie formalne zagadnienia interesowa³y. Tak wiêc statystyczno-topograficznie pojêta geografia poli-tyczna z jednej, a wybitnie politycznie zorientowana problematyka badawcza historii (tj. historia pañ-stwa, a w jego obrêbie g³ównie historia polityczna i historia ustroju) z drugiej strony wycisnê³y swoje piêtno na pierwocinach badañ geograficzno-historycznych. Takiemu te¿ zasiêgowi zainteresowañ histo-riografii odpowiadaj¹ najbardziej reprezentatywne atlasy historyczne drugiej po³owy XIX w., jak Lon-gnona, Kieperta, Sprunera i Menkego, Droysena i innych. Pog³êbieniu reprezentowanej w nich tematyki s³u¿y³y badania monograficzne, z których najbardziej reprezentatywne s¹ studia Longona i Desjardina we Francji, Freemana w Anglii, Richtera, Bottgera, Schultzego w Niemczech. Zaspokojeniu tych potrzeb s³u¿¹ te¿ programy pierwszych zbiorowych prac nad atlasami historycznymi ró¿nych krajów i regio-nów niemieckich, których typ bez wiêkszych zreszt¹ zmian po dziœ dzieñ siê utrzyma³” (G. L a b u d a, Uwagi o przedmiocie i metodzie geografii historycznej, „Przegl¹d Geograficzny” 1953, t. XXV, z. 1, s. 5– 7).

pocz¹tku rozwoju geografii historycznej ukszta³towa³y siê tym samym dwie jakby odrêbne nauki: pierwsza z nich k³ad³a nacisk g³ównie na przestrzenne przejawy dzia³alnoœci cz³owieka w œrodowisku geograficznym w przesz³oœci, druga natomiast koncentrowa³a siê na rozwoju samego œrodowiska geograficznego, utrzymuj¹c doœæ luŸny zwi¹zek z przeobra¿eniami œrodowiska ludz-kiego. Obie nauki ³¹czy³ jednak geograficzny przedmiot badañ i historyczna metoda ustalania faktów. Wyniki ich badañ s¹ do dyspozycji i geografii, i historii15_.

Wspomniana „dwuznacznoœæ” pojmowania geografii historycznej przez geografów i hi-storyków mia³a (i chyba ma?) wp³yw na jej zdefiniowanie. Jednej z pierwszych prób zdefinio-wania geografii historycznej – jak wspomniano – dokona³ w latach 30. XX w. Stanis³aw Arnold, rozszerzaj¹c j¹ w 1951 r. (wersja marksistowska) w swym podrêczniku poœwiêconym geografii historycznej Polski. W tym przypadku geografia historyczna okreœlona zosta³a jako niezale¿-na niezale¿-nauka, do obowi¹zków której w³¹czono czêœæ zadañ antropogeografii i ekonomii politycz-nej. „Geografia historyczna jest nauk¹, która przedstawiaj¹c dzieje krajobrazu kulturalnego i historyczno-politycznego, bada rolê i znaczenie danego œrodowiska geograficznego w roz-woju si³ wytwórczych i odpowiadaj¹cych im stosunków produkcyjnych poszczególnych spo³e-czeñstw ludzkich”16_.

Nale¿y jednak zauwa¿yæ, i¿ rozwa¿ania teoretyczne dotycz¹ce geografii historycznej po-dejmowano w Polsce sporadycznie, bardzo rzadko na konferencjach, czêœciej, ale nie tak czê-sto, w artyku³ach i polemicznych recenzjach. Jednym z wa¿niejszych spotkañ geografów i historyków by³a konferencja metodologiczna w Warszawie w paŸdzierniku 1952 r. Zwo³anie jej by³o skutkiem ¿ywej dyskusji, jak¹ wywo³a³ podrêcznik Arnolda. Niestety nie uzgodniono stanowisk co do przedmiotu, charakteru i zadañ tej dyscypliny17_{. Nie uleg³ te¿ dot¹d zmianie}

stan praktyczny, tzn. równoleg³e uprawianie podobnej lub identycznej problematyki histo-rycznej przez geografów i historyków. Propozycja G. Labudy chronologicznego podzia³u na strefy badawcze – historycy do prze³omu XVIII/XIX w., geografowie od tego prze³omu do wspó³czesnoœci – nie zosta³a zaaprobowana i zrealizowana18_{. Jednoczeœnie badacz ten,}

³¹cz¹c problematykê badawcz¹ geografii i historii w odniesieniu do œrodowiska geograficzne-go i spo³ecznegeograficzne-go, zaproponowa³ w³asn¹ definicjê geografii historycznej, która „…bada œro-dowisko geograficzne w rozwoju metodami historycznymi i geograficznymi oraz przedstawia na jego pod³o¿u wszystkie przejawy ludzkiej dzia³alnoœci, nadaj¹ce siê do zobrazowania iloœciowego i przestrzennego w ujêciu kartograficznym”. W ten sposób umo¿liwia ona nauce geografii ustalenie czynników kszta³tuj¹cych aktualne œrodowisko geograficzne, a nauce hi-storii ustalenie roli œrodowiska geograficznego w rozwoju œrodowiska ludzkiego. Przyjmuj¹c powszechnie przyjêt¹ terminologiê, zadania geografii historycznej okreœli³ jako badania nad:

Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

15 _{G. L a b u d a, op. cit.; J. B o h d a n o w i c z, M. D z i ê c i e l s k i, Zarys geografii historycznej} i po-litycznej cywilizacji. Podstawy metodologiczne, Gdañsk 1998.

16 _{S. A r n o l d, Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951, s. 13.}

17 _{Bardzo krytycznie ocenia³ wyniki tej konferencji J. Janczak, pisz¹c „…dziœ, po latach, wydaj¹ siê} byæ raczej doœæ kontrowersyjne. Bo np. w roku 1953, a wiêc w rok po konferencji, skreœlono z progra-mów uniwersyteckich studiów historycznych prowadzone na uczelniach wyk³ady i æwiczenia z geogra-fii historycznej…” (J. J a n c z a k, Geografia historyczna – samodzielna dyscyplina czy tylko nauka pomocnicza? [w:] Ojczyzna bli¿sza i dalsza, red. J. C h r o b a c z y ñ s k i, A. J u r e c k i, M. Œ l i w a, Kraków 1993, s. 84).

18 _{G. L a b u d a, op. cit., s. 5–56; M. D o b r o w o l s k a, Przedmiot i metoda geografii historycznej,} „Przegl¹d Geograficzny” 1953, t. XXV, nr 1; uzupe³nienie, s. 57–77.

a) krajobrazem naturalnym i kulturalnym, rejestruj¹cym wszystkie zmiany zachodz¹ce w kraj-obrazie ziemi;

b) osadnictwem ludzkim w œrodowisku geograficznym, stwarzaj¹cym pewien okreœlony typ krajobrazu osadniczego;

c) krajobrazem spo³eczno-politycznym, ujmuj¹cym kartograficznie ca³okszta³t tych stosun-ków spo³ecznych i faktów ¿ycia gospodarczego, które nie bêd¹c bezpoœrednio zwi¹zane z prze-obra¿eniami œrodowiska geograficznego, s¹ jednak niezbêdne do zrozumienia zmian, którym uleg³o spo³eczeñstwo w toku swego rozwoju19_.

Wartym podkreœlenia jest równie¿ fakt, ¿e najwiêkszym sukcesem tej konferencji by³o powo³anie z jej inspiracji Zak³adu Atlasu Historycznego przy Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Komórki organizacyjne tego zak³adu powsta³y wówczas w Warszawie, Wro-c³awiu, Toruniu, Krakowie i Poznaniu (przy czym dwie ostatnie by³y to pracownie s³ownika geograficzno-historycznego, luŸno jedynie powi¹zane z w³aœciw¹ geografi¹ historyczn¹)20_.

Dziesiêæ lat póŸniej H. Rutkowski, autor has³a „geografia historyczna” zamieszczonego w Wielkiej encyklopedii powszechnej21_{, zaproponowa³ kolejn¹ definicjê, która okaza³a siê jak}

dotychczas najpe³niej oddaj¹c¹ istotê problemu. Badacz ten okreœli³ geografiê historyczn¹ jako naukê badaj¹c¹ œrodowisko geograficzne w przesz³oœci, jego przemiany i zwi¹zki z hi-stori¹ spo³eczeñstw oraz przemiany zjawisk przyrodniczych, jak równie¿ przestrzennych form zasiedlenia i zagospodarowania ziemi, sk³adaj¹cych siê na œrodowisko geograficzne i wyra¿a-j¹cych siê w krajobrazie naturalnym22_{. Podobnie jak H. Rutkowski pojêcie „geografia}

histo-ryczna” rozumie inny wielki geograf historyczny J. Janczak23_.

Definicja geografii historycznej (jako dyscypliny nauki zawieraj¹cej w sobie elementy zarówno geografii, jak i historii, a nie jako subdyscypliny geografii) sformu³owana przez H. Rut-kowskiego jest syntetycznym ujêciem tego rozumienia geografii historycznej, które by³o podzielane zarówno przez historyków (np. S. Arnold, S. Herbst), jak i geografów (np. M. Do-browolska). Jest ono uznawane i stosowane w œrodowisku naukowym wspó³czeœnie dzia³a-j¹cych badaczy. J. Janczak, postawiwszy pytanie, czy geografia historyczna jest dyscyplin¹ nauki, czy tylko nauk¹ pomocnicz¹, stwierdzi³, ¿e jest dyscyplin¹, a tak¿e swoist¹ mieszanin¹ geografii i historii24_{. W zwi¹zku z powy¿szym terminu „geografia historyczna” nale¿y}

u¿y-waæ w znaczeniu przyjêtym, uznanym, obecnym w œwiadomoœci ogó³u zainteresowanych. Autor rozumiej¹cy dane pojêcie w sposób odmienny od powszechnie przyjêtego powinien to wyraŸnie zaznaczyæ na wstêpie swojego tekstu lub u¿ywaæ innego terminu, w przeciwnym razie wprowadza czytelnika w b³¹d lub nara¿a siê na zarzuty25_{. WyraŸnie geografiê historyczn¹}

Mariusz Kulesza

19 _{G. L a b u d a, op. cit., s. 45.} 20 _{J. J a n c z a k, op. cit.}

21 _{Wielka encyklopedia powszechna, t. IV, Warszawa 1964, s. 184–185.}

22 _{K. C h ³ a p o w s k i, W sprawie pojêcia „geografia historyczna”, „Przegl¹d Geograficzny” 1996,} t. LXVIII, z. 3–4.

23 _{J. J a n c z a k, op. cit., s. 83–89.} 24 _{Ibidem, s. 89.}

25 _{K. C h ³ a p o w s k i, op. cit. W póŸniejszej opisowej definicji geografii historycznej z 1976 roku za} przedmiot jej badañ uznano „krajobraz geohistoryczny” w trzech wymienionych wy¿ej rodzajach. Za cel jej dzia³añ przyjmowano nadal: rekonstrukcjê, okreœlanie zasiêgu i charakteru zmian krajobrazu, badanie horyzontu geograficznego oraz rozwijanie kartografii historycznej (J. S z y m a ñ s k i, Nauki pomocnicze historii od schy³ku X do koñca XVIII w., Warszawa 1976, s. 176–177). Jest to w praktyce powrót do programu Joachima Lelewela z 1. po³owy XIX w., k³ad¹cego nacisk w³aœnie na kartografiê

jako samodzieln¹ dyscyplinê nauki okreœli³ S. Leszczycki, który w swym podziale nauk geo-graficznych dzieli j¹ na paleografiê (jako ga³¹Ÿ przyrodnicz¹ przed pojawieniem siê cz³owie-ka), geografiê archeologiczn¹ (prehistoryczn¹) i geografiê historyczn¹ (zwi¹zan¹ z dzia³alnoœci¹ cz³owieka w œrodowisku)26_{. Tak m.in. pojmowa³ tê dyscyplinê inny wielki powojenny}

geo-graf – J. Dylik, który sw¹ pracê poœwiêcon¹ geogeo-grafii historycznej województwa ³ódzkiego zaczyna od dziejów geologicznych27_{. W kwestiach metodologicznych i o stanie badañ}

geo-grafii historycznej wypowiadali siê ponadto m.in. H. Szulc28_{, M. Rokosz}29_{, S. Herbst}30_,

J. K³o-czowski31_.

Pierwsze lata po II wojnie œwiatowej zapisa³y siê pojawieniem – jak chc¹ jedni pierwsze-go, a jak inni drugiego – podrêcznika geografii historycznej Polski, pióra wymienianego ju¿ Stanis³awa Arnolda32_{. Przedstawiono w nim wzajemne relacje pomiêdzy histori¹, geografi¹}

i geografi¹ historyczn¹, które kszta³towa³y siê w zwi¹zku z rozwojem historii i geografii. Naj-wa¿niejsza czêœæ pracy poœwiêcona by³a metodom badañ geograficzno-historycznych s³u¿¹-cych rekonstrukcji krajobrazów: naturalnego, kulturalnego i historyczno-politycznego. Rekonstrukcja krajobrazu „kulturalnego”, zdaniem Arnolda, obejmuje: l) badanie rozmieszcze-nia i po³o¿erozmieszcze-nia geograficznego osiedli ludzkich i 2) badanie po³o¿erozmieszcze-nia topograficznego oraz kszta³tów osiedli. W stosunku do okresu miêdzywojennego mo¿na siê tu dopatrzyæ pewne-go drobnepewne-go postêpu, ale ówczeœni badacze byli ju¿ w tym czasie na drodze do podjêcia znacznie bardziej pog³êbionych badañ.

Wspomina o nich Maria Dobrowolska w swej wa¿nej pracy pt. Przemiany œrodowiska

geograficznego Polski do XV wieku, podkreœlaj¹c, i¿ „odtworzenie […] zmieniaj¹cego siê

w rozwoju dziejowym wzajemnego oddzia³ywania przyrody i spo³eczeñstwa jest przedmiotem

Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

i dzieje horyzontu geograficznego, a tak¿e do praktyki twórczej Franciszka Bujaka z prze³omu stuleci XIX i XX (por. J. Ty s z k i e w i c z, Ludzie i przyroda w Polsce œredniowiecznej, Warszawa 1983, s. 171–174). W podrêcznikach s³u¿¹cych studentom historii na uniwersytecie podtrzymano pierwotny zakres i zadania geografii historycznej. Mia³y one polegaæ na poznaniu i odtworzeniu trzech rodzajów krajobrazu: l) krajobrazu naturalnego, tj. pierwotnego œrodowiska geograficznego nie przekszta³conego przez dzia³alnoœæ ludzk¹, 2) krajobrazu kulturalnego, a œciœlej mówi¹c, zmian, jakim on podlega³ w wy-niku ¿ycia i gospodarowania cz³owieka i 3) krajobrazu historyczno-politycznego, tzn. wystêpuj¹cych i zmieniaj¹cych siê podzia³ów terytorialnych, politycznych, administracyjnych, w³asnoœciowych i in., bêd¹cych wynikiem wielostronnych potrzeb spo³eczeñstwa. Za nieodzowne uzupe³nienie badañ geo-graficzno-historycznych uznano mapy i plany syntetycznie przedstawiaj¹ce wyniki rozwa¿añ lub ustaleñ. „Dlatego kartografia historyczna wchodzi w zakres wszelkich rozwa¿añ na te tematy” (W. S e m -k o w i c z, Ency-klopedia nau-k pomocniczych historii, oprac. H. Wy r o z u m s -k a, Kra-ków 1999, s. 199–205).

26 _{S. L e s z c z y c k i, Geografia powszechna, t. 1, Warszawa 1962.}

27 _{J. D y l i k, Województwo ze stolic¹ bez antenatów. Geografia historyczna województwa ³ódzkiego,} £ódŸ 1971.

28 _{H. S z u l c, O nowych drogach badañ w geografii historycznej, „Czasopismo Geograficzne” 1964,} t. 35, s. 21–28.

29 _{M. R o k o s z, O dalszej potrzebie i aktualnych metodach badañ nad krajobrazem pierwotnym} [w:] Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, Kraków 1995, s. 229–238.

30 _{St. H e r b s t, Dzieje geografii historycznej od XIV do XVIII w. [w:] idem, Potrzeba historii, czyli} o polskim stylu ¿ycia, t. 2, Warszawa 1978, s. 470–474.

31 _{J. K ³ o c z o w s k i, Rozwój i problematyka badañ nad geografi¹ historyczn¹ Koœcio³a katolickiego,} „Roczniki Humanistyczne” 1962, t. 11, z. 2, s. 5–93.

badañ szeregu dyscyplin: historii i geografii historycznej, ale tak¿e archeologii, paleobotaniki i geologii, geografii fizycznej i klimatologii”33_{, zauwa¿aj¹c jednoczeœnie, ¿e ka¿da z}

wymienio-nych dyscyplin wnios³a w swoim zakresie i we wspó³pracy z innymi dyscyplinami swój wa¿-ny wk³ad do poznania œrodowiska geograficznego ziem polskich w ró¿wa¿-nych fazach dziejowych oraz do poznania si³, jakie na jego obraz i kszta³t wp³ywa³y. Jeszcze dobitniej o powi¹zaniach geografii historycznej z innymi naukami pisze J. Tyszkiewicz: „Geografia historyczna korzysta g³ównie z ustaleñ nauk przyrodniczych, geografii i jej wyspecjalizowanych dzia³ów (geogra-fia osadnictwa, geogra(geogra-fia ludnoœci itp.), gleboznawstwa, klimatologii, ekologii, leœnictwa i in. Z nauk pomocniczych historii w najbli¿szym zwi¹zku z geografi¹ historyczn¹ pozostaj¹: kar-tografia historyczna, archeologia i metrologia, z innych nauk humanistycznych: jêzykoznaw-stwo, zw³aszcza onomastyka, etnologia i socjologia”34_{. Przyk³adem ogólniejszych studiów,}

które podjêto z geografii historycznej, s¹ m.in. prace: A. Piskozuba35_{, H. Samsonowicza}36_,

J. Topolskiego37 _{czy teksty zawarte w tomie studiów pod redakcj¹ A. Galosa i J. Janczaka}38_.

Dorobek badawczy pierwszych dwudziestu piêciu lat powojennych, patrz¹c z naszej per-spektywy, mo¿na okreœliæ jako znacz¹cy. Badania fizjograficzne poszczególnych terenów w hi-storii cz³owieka prowadzili geografowie, m.in. J. Dylik, J. Mitkowski, S. Zajchowska39_{. Bardzo}

istotny jest wk³ad w powy¿sze badania archeologów40_{. Niestety niewystarczaj¹ca iloœæ}

da-nych i ich jakoœæ powoduj¹, ¿e rola badañ historyczda-nych w odtworzeniu warunków

przyrod-Mariusz Kulesza

33 _{M. D o b r o w o l s k a, Przemiany œrodowiska geograficznego Polski do XV wieku, Warszawa} 1961, s. 6.

34 _{J. Ty s z k i e w i c z, Badanie zwi¹zków miêdzy spo³eczeñstwem a œrodowiskiem geograficznym,} [w:] idem, Cz³owiek w œrodowisku geograficznym Polski œredniowiecznej. Zwi¹zki i uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe, Warszawa 1981, s. 7–33.

35 _{A. P i s k o z u b, Dziedzictwo polskiej przestrzeni. Geograficzno-historyczne podstawy struktur} przestrzennych ziem polskich, Wroc³aw 1987.

36 _{H. S a m s o n o w i c z, Pojêcie przestrzeni w mieœcie œredniowiecznym [w:] Problemy nauk} pomoc-niczych historii, t. 3, Katowice 1974, s. 7–15.

37 _{J. To p o l s k i, Czynnik geograficzny w wyjaœnianiu historycznym [w:] Studia historyczne. Ksiêga} jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin St. Arnolda, Warszawa 1965, s. 345–356; idem, Metodologia historii, Warszawa 1968.

38 _{Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z geografii historycznej, Wroc³aw 1978.}

39 _{J. D y l i k, Rozwój osadnictwa w okolicach £odzi, £ódŸ 1948; J. M i t k o w s k i, Dawne warunki} geograficzne jako pod³o¿e, na którym rozwin¹³ siê zespó³ osad krakowskich [w:] Kraków. Studia nad rozwojem miasta, red. J. D ¹ b r o w s k i, s. 41–64; S. Z a j c h o w s k a, Próba rekonstrukcji œrodowiska geograficznego okolic Bonikowa z okresu wczesnego feudalizmu, Poznañ 1954.

40 _{S. K u r n a t o w s k i, T. Wi œ l a ñ s k i, Rola archeologii w badaniach historyczno-przyrodniczych} nad przemianami œrodowiska geograficznego, „Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego” 1966, t. 8, s. 49–55; J. P y r g a ³ a, Zastosowanie metod archeologicznych i przyrodniczych w studiach nad osadnic-twem prahistorycznym na przyk³adzie badañ na Mazowszu, „Folia Quaterneria” 1971, t. 39, s. 101–120; W. A n t o n i e w i c z, Problem rozk³adu wspólnoty pierwotnej na ziemiach polskich, I Sesja Archeologicz-na Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, 1955; J. B r o d a, Gospodarka zrêbowo-wypaleniskowa w Beskidzie ¯ywieckim, „Slavia Antiqua” 1951–1952, t. III; H. B u r c h a r d t, Roœliny uprawne w pradzie-jach Polski, „Przegl¹d Archeologiczny” 1953, t. IX, z. 2–3; A. K o z ³ o w s k a, Rola roœlin uprawnych w historii rozwoju kultury materialnej Polski. Szata roœlinna Polski, Warszawa 1959; M. S t r z e m s k i, Przemiany œrodowiska geograficznego Polski jako t³a przyrodniczego rozwoju rolnictwa na ziemiach polskich (od po³. III tysi¹clecia p.n.e. do naszych czasów), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1961, nr 2, s. 331–355.

Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

niczych minionych epok jest raczej skromna. Wiêksze mo¿liwoœci pod tym wzglêdem maj¹ badania geograficzno-historyczne, g³ównie dziêki stosowaniu ró¿norodnych metod – histo-rycznych, kartograficznych i fizjograficznych. Ich wynikiem w tym czasie by³y udane próby np. rekonstrukcji rzeŸby wybrze¿a, uk³adu jezior, sieci wodnej, klimatu i zalesienia, w tym bardzo ciekawy syntetyczny obraz przeobra¿eñ œwiata przyrody ziem polskich w odniesieniu do szaty roœlinnej opracowany w latach 50. XX w. pod kierunkiem W. Szafera41_{. Spoœród studiów}

zajmuj¹cych siê zmianami zachodz¹cymi w krajobrazie wymieniæ mo¿na prace m.in. K. Bucz-ka, M. Dobrowolskiej, K. Tymienieckiego, A. Schwartza, S. Jarosza42_.

We wspomnianym okresie rozwinê³y siê bardzo intensywnie i ze znacz¹cymi osi¹gniêcia-mi geograficzno-historyczne badania osadnicze, odtwarzaj¹ce historyczny proces zasiedla-nia i zagospodarowywazasiedla-nia ziemi w poszczególnych okresach historycznych. Problematyk¹ t¹ zajmowa³a siê grupa najwybitniejszych uczonych, g³ównie historyków, wœród których wymieniæ nale¿y: wspomnianych ju¿ w tym opracowaniu F. Bujaka, K. Potkañskiego, W. Sem-kowicza, S. Arnolda, tak¿e T. Wojciechowskiego, H. £owmiañskiego, K. Tymienieckiego, S. Za-charowskiego oraz ich uczniów: Z. Koz³owsk¹-Budkow¹, M. Dobrowolsk¹, A. Gieysztora, G. Labudê, S. Zaj¹czkowskiego, K. Buczka, H. Muncha, Z. Kaczmarczyka, S. Herbsta, H. Sam-sonowicza i innych. „Skupiaj¹c siê zrazu w szkole krakowskiej pod kierunkiem historyków: Potkañskiego, Bujaka i Semkowicza oraz w szkole lwowskiej pod przewodnictwem Bujaka, w oœrodku warszawskim pod kierunkiem Arnolda, Gieysztora i Herbsta, w oœrodku poznañ-skim pod kierunkiem Wojciechowskiego, Kaczmarczyka, Labudy – doprowadzi³y one do osi¹-gniêcia specyficznych metod pracy. Powa¿ny trud w³o¿yli tu historycy – daj¹c analizê Ÿróde³ historycznych, geografowie historyczni – grupuj¹c materia³ kartograficzny, oraz lingwiœci przez prace rekonstrukcyjne w oparciu o materia³y jêzykowe”43_.

Pozostawili oni po sobie – w szczególnoœci historycy i geografowie – wiele wybitnych prac analitycznych i opracowañ syntetycznych, m.in. ogólnie dotycz¹cych zagadnieñ osadnictwa44_,

41 _{R. G a l o n, Wstêpna wiadomoœæ o opracowaniu dotycz¹cym zanikania jezior w Polsce, „Przegl¹d} Geograficzny” 1954, t. XXVI, z. 2; W. S z a f e r, Podstawy geobotanicznego podzia³u Polski. Szata roœlinna Polski, t. II, Warszawa 1959; idem, Analiza py³kowa w zastosowaniu do badañ historii kultury materialnej cz³owieka, „Kultura i Spo³eczeñstwo” 1958, t. 2, z. 1, s. 50–64; K. Œ l a s k i, Zasiêg lasów Pomorza w ostatnim tysi¹cleciu, „Przegl¹d Zachodni” 1951, , t. 2, s. 207–263; A. ¯ a b k o P o t o p o -w i c z, Historia leœnict-wa, Warsza-wa 1960; J. B r o d a, Gospodarka leœna -w dobrach ¿y-wieckich do koñ-ca XVIII w., Warszawa 1956; M. K i e ³ c z e w s k a - Z a l e s k a, O powstaniu i przeobra¿aniu kszta³tów wsi Pomorza Gdañskiego, „Prace Geograficzne IG PAN”, Warszawa 1956; K. G ó r s k i, Z problematyki geografii historycznej. Wp³yw klimatu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1965, t. 13, z. 3, s. 545–551; M. D o b r o w o l s k a, Przemiany œrodowiska geograficznego Polski…, tam równie¿ litera-tura przedmiotu.

42 _{K. B u c z e k, Ziemie polskie przed 1000 lat. Zarys geograficzno-historyczny, Warszawa 1960;} idem, Ziemie polskie przed tysi¹cem lat, Kraków 1967; M. D o b r o w o l s k a, Dynamika krajobrazu kulturalnego, „Przegl¹d Geograficzny” 1948, XXI, t. I; K. Ty m i e n i e c k i, Ziemie polskie w staro¿ytno-œci, Poznañ 1951; A. S c h w a r t z, Zmiany krajobrazu krainy zielonogórskiej na tle rozwoju osadnictwa od XI do XX wieku, Poznañ 1966; S. J a r o s z, Krajobrazy Polski i ich pierwotne fragmenty, Warszawa 1956.

43 _{M. D o b r o w o l s k a, Przemiany œrodowiska geograficznego Polski…, s. 9.}

44 _{K. B u c z e k, Kilka uwag o zagadnieniach teoretycznych badañ historycznych w ogóle a} historyczno-­osadniczych w szczególnoœci, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1962, t. 10, s. 15–3l; idem, O teorii badañ historyczno-osadniczych, „Kwartalnik Historyczny” 1958, t. 65, s. 65–86; J. B u r s z t a, Od osady s³owiañskiej do wsi wspó³czesnej. O tworzeniu siê krajobrazu osadniczego ziem polskich

Mariusz Kulesza

charakteryzuj¹cych proces zasiedlania i zagospodarowywania ziemi45_{, przedstawiaj¹cych}

sto-sunki spo³eczno-gospodarcze w poszczególnych okresach historycznych46_{, odtwarzaj¹cych}

kra-jobraz historyczny47 _{czy te¿ prace geograficzno-historyczne poœwiêcone poszczególnym miastom,}

osiedlom, oœrodkom dóbr œwieckich i koœcielnych48_{, uk³adom przestrzennym, rozplanowaniu oraz}

topografii miast i wsi49_{, ich za³o¿eñ mierniczych, które szeroko „otworzy³y drzwi” w przysz³oœci}

i rozplanowañ wsi, Wroc³aw 1958; M. Kie³czewska-Zaleska, Nowe kierunki studiów geograficznohistorycznych nad osadnictwem wiejskim, „Przegl¹d Geograficzny” 1963, t. 35, z. 1, s. 3–19; S. K u r -n a t o w s k i, T. Wi œl a ñ s k i, op. cit., s. 49–55; F. P e r s o w s k i, Uwagi o metodach i zakresie badañ osadniczych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1964, t. 12 , z. 2, s. 221–234; Z. P o d w i ñ s k a, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczeœniejszym œredniowieczu (Ÿreb, wieœ, opole), Wroc³aw 1971; A. R u t k o w s k a - P ³ a c h c i ñ s k a, O kierunkach zainteresowania osadnictwem wœród historyków i geografów, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1966, t. 14, s. 171–177; S. Z a j ¹ c z k o w s k i, W sprawie przedmiotu i problematyki badañ nad dziejami osadnictwa, „Kwartal-nik Historii Kultury Materialnej” 1956, t. 4, z. 2, s. 205–239; idem, Z zagadnieñ teoretycznych historii osadnictwa, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1960, t. 8, z. 3, s. 361–372.

45 _{K. P o t k a ñ s k i, op. cit.; J. D y l i k, Rozwój osadnictwa…, idem, Województwo ze stolic¹ bez} antenatów…; S. Z a j c h o w s k a, Rozwój osadnictwa na ziemi lubuskiej, „Przegl¹d Zachodni” 1951, nr 11–12.

46 _{K. Ty m i e n i e c k i, Ziemie polskie w staro¿ytnoœci…; H. £ o w m i a ñ s k i, Podstawy gospodarcze} formowania siê pañstw s³owiañskich, Warszawa 1955; J. Wi e l o w i e j s k i, Zagadnienia prze³omu w tech-nice uprawy roli w pierwszym tysi¹cleciu n.e. na ziemiach polskich, „Kwartalnik Historii Kultury Mate-rialnej” 1955, nr 1, s. 153–165; W. £ ê g a, Obraz gospodarczy Pomorza Gdañskiego w XII i XIII w., Poznañ 1949; M. P o l l a k ó w n a, Osadnictwo Warmii w okresie krzy¿ackim, Poznañ 1953; W. K o -z ³ o w s k a, Wc-zesnoœredniowiec-zne grody woj. opolskiego na tle warunków fi-zjografic-zno-gospodar- fizjograficzno-gospodar-czych, „Kwartalnik Opolski” 1956, nr 1; Z. K a c z m a r c z y k, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznañ 1945; T. £ a d o g ó r s k i, Studia nad zaludnieniem Polski XIV w., Wroc³aw 1958; K. Œ l a-s k i, Zaludnienie pua-szcz Pomorza Zachodniego w okrea-sie do XIV w., „Roczniki Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych”, t. XVI, Poznañ 1954; Dzieje hutnictwa ¿elaznego na ziemiach polskich, Katowice– Wroc³aw 1947.

47 _{K. Œ l a s k i, Dzieje Ziemi Ko³obrzeskiej do czasów jej germanizacji, „Rocznik TN”, z. 1, Toruñ} 1946.

48 _{J. M i t k o w s k i, op. cit.; A. G i e y s z t o r, Najstarsze grody przed X wiekiem, uk³ad urbanistyczny} w wiekach X–XII i pocz¹tki jego przebudowy w wieku XIII [w:] Dzieje sztuki polskiej. Sztuka polska przedromañska i romañska do schy³ku XIII wieku, red. M. Wa l i c k i, Warszawa 1971, s. 56–70; S. P a z y r a, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959; L. L e c i e j e w i c z, Pocz¹tki nad-morskich miast na Pomorzu Zachodnim, Wroc³aw–Warszawa–Kraków 1962; S. Z a j ¹ c z k o w s k i, Studia z dziejów osadnictwa ziemi sieradzkiej i ³êczyckiej w XII–XIV w. [w:] Studia z dziejów osadnictwa, t. IV, Wroc³aw 1966; R. R o s i n, Studia z dziejów miast dawnych województw ³êczyckiego i sieradzkiego XIII–XIV w., £ódŸ 1959; K. M y œ l i ñ s k i, Pocz¹tki miast na obszarze miêdzy Wis³¹ œrodkow¹ a Bugiem [w:] Miêdzynarodowy Kongres Archeologii S³owiañskiej, t. IV, Wroc³aw 1968, s. 337–349; S. P i e k a r -c z y k, Studia z dziejów miast polski-ch w XII–XIV w., Warszawa 1955; K. D ¹ b r o w s k i, Uformowanie siê wielkiej w³asnoœci feudalnej klasztoru cystersów w Henrykowie, „Roczniki Historyczne” 1956, s. 109– 148; J. Wa r ê ¿ a k, Osadnictwo kasztelanii ³owickiej 1136–1847, cz. I, £ódŸ 1952; J. K a m i ñ s k a, Grody wczesnoœredniowieczne ziem Polski œrodkowej na tle osadnictwa, £ódŸ 1953.

49 _{M. K o t e r, Geneza uk³adu przestrzennego £odzi przemys³owej, „Prace Geograficzne IG PAN”,} nr 79, Warszawa 1969; T. L a l i k, Przegl¹d badañ nad histori¹ rozplanowania osad wiejskich w Polsce, Warszawa 1953; Studia nad pocz¹tkami i rozplanowaniem miast nad œrodkow¹ Odr¹ i doln¹ Wart¹ (województwo zielonogórskie), t. I, Ziemia lubuska, Nowa Marchia, Wielkopolska, red. Z . K a c z m a r c z y k i A. W ê d z k i, Z ielona Góra 1967; H. M u n c h, Geneza rozplanowania miast

Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

ku wnikliwej rekonstrukcji œrodowiska kulturowego, tak w skali lokalnej, jak i regionalnej50_.

Wartymi wymienienia s¹ jeszcze prace poœwiêcone zagadnieniom klêsk elementarnych51_,

daw-nym granicom i podzia³om – polityczdaw-nym, administracyjdaw-nym, koœcieldaw-nym i w³asnoœciowym52_,

wielkopolskich XIII i XIV wieku, Kraków 1946; idem, Wczesnoœredniowieczny uk³ad miejski w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1958, t. III, z. 3–4; idem, Pocz¹tki œredniowiecznego uk³adu miejskiego w Polsce ze szczególnym uwzglêdnieniem Œl¹ska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, t. V, z. 3; J. P u d e ³ k o, Rynki w planach miast œl¹skich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1959, t. IV, z. 3–4; idem, Zagadnienie wielkoœci i proporcji rynków w badaniach nad rozplanowaniem miast œredniowiecznych, „Zeszyty Naukowe Politechniki Wroc³awskiej” 1960, nr 36, „Architektura” z. 4; idem, Niektóre zagadnienia rozplanowania miast œredniowiecznych w œwietle studiów nad uk³adem Œrody Œl¹skiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1962, t. VII, z. 1; idem, Rynki w planach miast Œl¹ska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. IX, nr 3–4; idem, Dzia³ka lokacyjna w strukturze przestrzennej miast œl¹skich w XIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. IX, z. 2; idem, Ewolucja œredniowiecznego miasta w Polsce (maszynopis w Zak³adzie Historii Kultury Materialnej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk), Wroc³aw 1965; idem, Zagadnienie wielkoœci powierzchni œredniowiecznych miast Œl¹ska, Wroc³aw 1967; idem, Znaczenie badañ na œredniowiecznymi miastami Œl¹ska dla historii budowy miast w Polsce, „Miasto” 1970, z. 12; S. Wi t k o w s k i, Struktura przestrzenna miasta na przyk³adzie Radomia, Warszawa 1967; idem, Uwagi o rozplanowaniu wczesnoœredniowiecznej osady podgrodowej w Radomiu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1962, nr 1, s. 125–132; H. S z u l c, Typy wsi Œl¹ska Opolskiego na pocz¹tku XIX w. i ich geneza, „Prace Geograficzne IG PAN” 1968, nr 66; J. T k o c z, Geneza uk³adu dzia³ek podmiejskich g³ogówieckiej niwy u¿ytków specjalnych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1966, t. XIV, z. 3; idem, Z badañ nad dziewiêtnastowiecznymi roz³ogami miast województwa opolskiego, „Kwartalnik Opolski” 1966, z. 1; S. G o l a c h o w s k i, Niektóre formy uk³adu pól we wsiach œredniowiecznych Œl¹ska, „Sprawozdania Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego”, Wroc³aw 1963, s. 97–106; idem, Dawne wzory i nowe modele wsi, „Czasopismo Geograficzne” 1964, t. XXXV, z. 3–4, s. 371–386; M. K i e ³ c z e w s k a - Z a l e s k a, O powstaniu i przeobra¿aniu kszta³tów wsi Pomorza Gdañskiego, „Prace Geograficzne IG PAN” 1956, nr 5, s. 9–178; S. G o l a c h o w s k i, G³os w dyskusji nad genez¹ rozplanowania œredniowiecznego Wroc³awia, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1956, t. I; idem, Studia historyczno-geograficzne nad Wroc³awiem na prze³omie XVIII i XIX w., „Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego” 1957, seria A, t. XII; idem, Studia nad miastami i wsiami œl¹skimi, Opole 1969; S. G o l a c h o w s k i, H. S z u l c, Roz³ogi miejskie jako przedmiot badañ historyczno-geograficznych, „Studia Geograficzne” 1963, t. I; S. Wo j t k o w i a k, Badania nad kszta³tami osiedli wiejskich ziemi ³êczyckiej, £ódŸ 1966 (maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu £ódzkiego); idem, W sprawie wystêpowania owalnic w ziemi ³êczyckiej w œredniowieczu, „Rocznik £ódzki” 1966, t. XI (XIV).

50 _{J. P u d e ³ k o, O analizie metrologiczno-geometrycznej planów osiedli œredniowiecznych,} „Kwar-talnik Architektury i Urbanistyki” 1963, t. VIII, z. 3–4; idem, Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast œredniowiecznych w oparciu o zagadnienie dzia³ki, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. IX, z. 1; T. K o z a c z e w s k i, Rozplanowanie, uk³ad przestrzenny i rozwój miasta œredniowiecznego, Wroc³aw 1973; idem, Program budowy œredniowiecznego miasta œl¹skiego, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wroc³awskiej” 1972, nr 4, s. 4–50. 51 _{S. H o s z o w s k i, Klêski elementarne w Polsce w latach 1587–1648 [w:] Prace z dziejów Polski} feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicê urodzin, Warszawa 1960, s. 453–465.

52 _{J. N a t a n s o n - L e s k i, Struktura geograficzno-historyczna granicy zachodniej Polski [w:]} Pa-miêtnik VII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, Warszawa 1948, s. 1–20; idem, Zarys granic i podzia³ów Polski najstarszej, Wroc³aw 1953; idem, Rozwój terytorialny Polski, Warszawa 1964; J. S z y m a ñ s k i, W sprawie badañ nad œredniowiecznymi granicami w Karpatach polskich, „Acta Archeologica Carpathica” 1965, t. 7, s. 35–68; Z. K a c z m a r c z y k, Najstarsza granica Polski pod Szczecinem, „Przegl¹d Zachodni” 1947, t. 3, z. 4, s. 353–357; Z. S u ³ k o w s k i, Najstarsza granica

Mariusz Kulesza

regionom historycznym53_{, podzia³om terytorialnym w Polsce}54_{, szlakom komunikacyjnym}55_,

toponomastyce56 _{oraz – co szczególnie wa¿ne – kartografii historycznej}57_{. W przypadku}

kar-tografii historycznej godnym podkreœlenia by³a dzia³alnoœæ Zak³adu Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN oraz prace Instytutu Geografii Historycznej Koœcio³a w Polsce na Ka-tolickim Uniwersytecie Lubelskim. Stosunkowo nieŸle rozwija³y siê w okresie powojennym studia nad rejonizacj¹ ¿ycia gospodarczego w Polsce w ró¿nych epokach dziejowych (np. w oœrodku krakowskim zespó³ pod kierownictwem C. Bobiñskiej, w £odzi zespó³ Bohda-na Baranowskiego, we Wroc³awiu Julian Janczak i Aleksander Nyrek)58_{. Mimo tych}

niew¹tpli-wych osi¹gniêæ wymieniony ju¿ J. Janczak oceni³ je krytycznie „…pozosta³e nasze osi¹gniêcia na tym polu, niekiedy niema³e, mog¹ byæ – niestety – traktowane jedynie jako namiastka, czasa-mi bardzo istotna, ale tylko naczasa-miastka autentycznych studiów geograficzno-historycznych”59_.

zachodnia Polski, „Przegl¹d Zachodni” 1952, nr 3–4; A. K a m i ñ s k i, Pogranicze polsko-rusko-jaæwie-skie miêdzy Biebrz¹ i Narwi¹, „Rocznik Bia³ostocki” 1963, t. 4, s. 9–41; B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji polskich (966–1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Koœcielne” 1969, t. 18, s. 285–352; t.19, 1969, s. 271–351; t. 20, 1970, s. 253–374; t. 21, 1970, s. 309–404; t. 22, 1971, s. 319–402; t. 23, 1971, s. 361–399; t. 24, 1972, s. 361–404; K. M a l e c z y ñ s k i, Najstarsza zachodnia granica Polski na podstawie Ÿróde³ X w. [w:] Pocz¹tki pañstwa polskiego. Ksiêga tysi¹clecia, t. I, Poznañ 1962, s. 213–232. 53 _{K. B u c z e k, O regionach historycznych, „Ma³opolskie Studia Historyczne” 1964, t. 6, z. 3/4,} s. 143–156; A. K a m i ñ s k i, Jaæwie¿. Terytorium, ludnoœæ, stosunki gospodarcze i spo³eczne, £ódŸ 1953; J. To p o l s k i, Pojêcie regionu historycznego. Cechy odrêbnoœci historycznej Wielkopolski [w:] Dzie-je Wielkopolski, t. 1, Poznañ 1969, s. 23–30.

54 _{St. A r n o l d, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII–XIII),} [w:] idem, Z dziejów œredniowiecza, Warszawa 1968, s. 233–404; M. B i s k u p, Podzia³y administracyj-ne województwa che³miñskiego w drugiej po³owie XVI wieku, „Studia i Materia³y do Dziejów Wielkopol-ski i Pomorza” 1956, t. 1, z. 2, s. 105–127; T. L a l i k, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i pocz¹tków XII wieku [w:] Studia z dziejów osadnictwa, t. 5, Wroc³aw 1967, s. 5–51; A. G ¹ s i o r o w -s k i, Powiat w Wielkopol-sce XIV–XVI wieku. Z zagadnieñ zarz¹du terytorialnego i podzia³ów Pol-ski póŸnoœredniowiecznej, Poznañ 1965; K. O r z e c h o w s k i, Terytorialne podzia³y na Œl¹sku, „Kwartalnik Opolski” 1971, t. 17, z. 2, s. 53–69 z. 3, s. 74–91, z. 4, s. 83–105; t. 18, 1972, z. 1, s. 5–21, z. 2, s. 28–44, z. 3, s. 5–22; K. Œ l a s k i, Podzia³y terytorialne Pomorza w XII–XIII wieku, Poznañ 1960; S. Z a j ¹ c z k o w s k i, Podzia³y plemienne Polski w okresie powstania pañstwa (Geografia plemienna ziem polskich) [w:] Pocz¹tki pañstwa polskiego. Ksiêga tysi¹clecia…, s. 73–110.

55 _{J. N o w a k o w a, Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Œl¹sku do koñca} XIV wieku, Wroc³aw 1951; T. W ¹ s o w i c z, Wczesnoœredniowieczne przeprawy przez œrodkow¹ Wis³ê, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1957, nr 3–3; S. L i s z e w s k i, Rozwój sieci drogowej woje-wództwa ³ódzkiego w okresie od 1770 do 1963 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1965, nr 2. 56 _{S. R o s p o n d, Toponomastyka w badaniach historyka a jêzykoznawcy, „Prace Filologiczne” 1963,} t. 18, s. 117–122; K. Ry m u t, Toponomastyka w s³u¿bie badañ historycznoosadniczych, „Onomastica” 1970, t. 15, s. 289–297; H. G ó r n o w i c z, Rodowe nazwy miejscowe Wielkopolski, Ma³opolski i Mazow-sza, Gdañsk 1967; J. S t a s z e w s k i, Nazwy geograficzne na obszarze Polski, „Przegl¹d Geograficzny” 1956, t. XXVIII, z. 1.

57 _{K. B u c z e k, Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny,} Wroc³aw 1963; idem, Stan i potrzeby badañ nad dziejami kartografii polskiej [w:] Problemy nauk pomocniczych historii, t. 3, Katowice 1974, s. 143–157; I. G i e y s z t o r, Etudes cartographiques de l'histoire de Pologne, „Acta Poloniae Historica” 1959, t. 2, s. 70–99; J. J a n c z a k, Zarys dziejów kartografii œl¹skiej do koñca XVIII wieku, Opole 1976.

58 _{J. J a n c z a k, Geografia historyczna – samodzielna dyscyplina} 59 _{Ibidem, s. 86.}

Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej

W przeciwieñstwie do innych obszarów geografii historycznej tak surowo ocenionych przez J. Janczaka dynamicznie rozwija³a siê geografia historyczna miast w Polsce. Rozwój ten mo¿e byæ zrozumia³y jedynie w kontekœcie nies³ychanego rozkwitu badañ nad dziejami miast polskich60_{. Sta³y siê one wówczas przedmiotem zainteresowania nie tylko urbanistów i}

archi-tektów, ale tak¿e przedstawicieli wielu pokrewnych dyscyplin naukowych: archeologii, histo-rii, archiwistyki, historii sztuki, demografii i in. Zorganizowana w 1950 r. przez Instytut Urbanistyki i Architektury, Naczeln¹ Dyrekcjê Muzeów i Ochrony Zabytków oraz Kierownic-two Badañ nad Pocz¹tkami Pañstwa Polskiego pierwsza „Krajowa narada historyków i urba-nistów w sprawie badañ nad histori¹ budowy miast polskich” zaowocowa³a ustaleniem podstaw metodologicznych oraz zakresu i problematyki badañ historyczno-urbanistycznych61_.

Zapocz¹tkowa³a ona równie¿ trwaj¹c¹ do dzisiaj œcis³¹ wspó³pracê ró¿nych dyscyplin na-ukowych nad dziejami miast polskich, rozszerzaj¹c zarazem pola badawcze geografii histo-rycznej62_.

Równolegle z badaniami historycznymi i geograficznymi kontynuowane by³y – przerwane II wojn¹ œwiatow¹ – prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, zapocz¹tkowane w 1921 r. przez Polsk¹ Akademiê Umiejêtnoœci pod kierunkiem W. Semkowicza i S. Arnolda, F. Bujaka, K. Tymie-nieckiego, a kontynuowane przez Z. Wojciechowskiego, A. Gieysztora i S. Herbsta w Komisji Atlasu Historycznego Polski PAN. Analogiczne badania prowadzi³ ówczeœnie zespó³ archeolo-gów pod kierunkiem W. Antoniewicza oraz etnografów pod kierunkiem J. Gajka63_.

Wa¿n¹ rolê w rozwoju geografii historycznej w Polsce po II wojnie œwiatowej odgrywa³ wroc³awski oœrodek naukowy. Przyj¹³ on „rolê promotora” tej dyscypliny, postrzeganej jako samodzielna, interdyscyplinarna dziedzina badawcza64_{. Abstrahuj¹c od politycznych podstaw}

decyzji zwi¹zanych ze zmianami politycznymi i ustrojowymi, wyst¹pi³a potrzeba badañ regio-nalnych, m.in. nad Œl¹skiem. Realizowaæ szeroko pojête badania regionalne, w tym i

geogra-60 _{Wzrost zainteresowania histori¹ budowy miast po drugiej wojnie œwiatowej wi¹za³ siê z faktem} przy³¹czenia do Polski ok. 300 miast œl¹skich, pomorskich i warmiñsko-mazurskich, których dzieje, rozplanowanie i zabudowa nie by³y w Polsce znane. Chodzi³o zw³aszcza o „dokopanie siê”, dos³ownie i w przenoœni, do polskiego rodowodu czêœci tych miast, zabezpieczenie zachowanych w nich reliktów z czasów piastowskich oraz o przygotowanie dokumentacji historyczno-urbanistycznej niezbêdnej do odbudowy zniszczonych zespo³ów zabytkowych. W tym kontekœcie zrozumia³e jest, ¿e g³ówne interdyscyplinarne zainteresowania badawcze koncentrowa³y siê wokó³ zagadnieñ genezy miast oraz ich po³o¿enia, budowy i rozwoju w okresie wczesnoœredniowiecznym i œredniowiecznym. W tym równie¿ kierunku posz³y póŸniejsze, szeroko zakrojone prace badawcze maj¹ce stanowiæ naukow¹ podbudowê obchodów Tysi¹clecia Pañstwa Polskiego.

61 _{W. K a l i n o w s k i, Badania nad histori¹ budowy miast polskich w trzydziestoleciu, „Kwartalnik} Architektury i Urbanistyki” 1975, t. 20, z. 2.

62 _{M. K o t e r, M. K u l e s z a, Badania geograficzno-historyczne osadnictwa miejskiego w Polsce} w latach 1918–1993 [w:] Geografia osadnictwa i ludnoœci w niepodleg³ej Polsce. Lata 1918–1993, t. II, Kierunki badañ naukowych, red. S. L i s z e w s k i, £ódŸ 1994, s. 131–161.

63 _{M. D o b r o w o l s k a, Przemiany œrodowiska geograficznego Polski}

64 _{Potwierdzeniem tradycji Wroc³awia jako wa¿nego oœrodka badañ geograficzno-historycznych} by³o powo³anie podczas XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich we Wroc³awiu w 1999 r. sekcji geografii historycznej (zg³oszono 23 referaty). To, ¿e geografia historyczna po raz pierwszy sta³a siê oddzielnym tematem obrad zjazdu PTH, jest bez w¹tpienia zas³ug¹ œrodowiska naukowego Wroc³a-wia, który w ostatnich dziesiêcioleciach by³ oœrodkiem przoduj¹cym, w którym dzia³a³o wielu wybit-nych geografów historyczwybit-nych i w którym powsta³o wiele wa¿wybit-nych prac z interesuj¹cej nas dyscypliny naukowej.

Mariusz Kulesza

ficzno-historyczne, mieli wybitni badacze, którzy przybyli do Wroc³awia g³ównie z Uniwersy-tetu Jana Kazimierza we Lwowie (ale tak¿e z innych oœrodków), którzy po³o¿yli najwiêksze zas³ugi na polu geografii historycznej, w tym Œl¹ska: historycy Ewa i Karol Maleczyñscy oraz Stanis³aw Inglot, geografowie Boles³aw Olszewicz i Stefan Golachowski oraz demograf i geo-graf historyczny Tadeusz £adogórski. Pamiêtaæ trzeba równie¿, ¿e Œl¹sk jako jedyny region Polski mia³ ju¿ w okresie miêdzywojennym swoje syntetyczne opracowanie z zakresu geogra-fii historycznej autorstwa W. Semkowicza65 _{oraz tradycje w zakresie regionalnej geografii}

historycznej uprawianej tu od koñca XIX w. (m.in. Joseph Partsch, Herbert Schlenger, Walter Kuhn)66_.

Po 1952 r. uniwersyteckie badania geograficzno-historyczne „wzmocnione” zosta³y insty-tucjonalnie. W zwi¹zku z powo³aniem do ¿ycia Polskiej Akademii Nauk we Wroc³awiu pojawi³y siê: Zak³ad Historii Œl¹ska (pocz¹tkowo przy PAN, póŸniej na Wydziale Filozoficzno-Histo-rycznym Uniwersytetu Wroc³awskiego), Pracownia Atlasu Historycznego Œl¹ska Instytutu Historii PAN oraz Pracownia Historii Geografii i Kartografii Instytutu Historii Nauki, Oœwiaty i Techniki PAN67_{. W latach 70. i 80. XX w. powsta³y dwie kolejne placówki: Samodzielna}

Pracownia Badañ Regionalnych przy Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Wroc³awskie-go (Antoni ZaWroc³awskie-go¿d¿on) oraz Centrum Badañ Œl¹skoznawczych i Bohemistycznych równie¿ przy Uniwersytecie Wroc³awskim, obie wa¿ne dla regionalistyki œl¹skiej i otwarte na tematy-kê historyczno-geograficzn¹.

O powojennej znacz¹cej roli Wroc³awia jako oœrodka badañ z zakresu geografii i kartogra-fii historycznej zadecydowa³a jednak w du¿ej mierze dzia³alnoœæ Pracowni Atlasu Historycz-nego Œl¹ska IH PAN, najmocniejszej placówki wroc³awskiej w zakresie omawianej dyscypliny. Pierwszym jej kierownikiem zosta³ T. £adogórski, a po jego przejœciu na emeryturê przej¹³ j¹ J. Janczak68_{. Najwa¿niejszym zadaniem Pracowni by³o opracowanie map dla regionu w koñcu}

XVIII w. Koncepcja atlasu przewidywa³a kompleksowy obraz Œl¹ska w tym okresie. Dodatko-wo planowano zakoñczyæ w grudniu 1955 r. problemowy Atlas historyczny miasta

Wroc³a-wia, rozpoczêty pod kierunkiem S. Golachowskiego, uznawanego za twórcê nowoczesnej

kompleksowej analizy historyczno-geograficznej miast, z udzia³em miêdzy innymi H. Szulcówny. Efektem d³ugich i ¿mudnych prac by³o wydanie m.in. dwóch tomów atlasu Œl¹sk w koñcu

XVIII w., formalnie traktowanego jako czêœæ Atlasu historycznego Polski, a faktycznie

stano-wi¹cego samoistne dzie³o (tom I ukaza³ siê w 1976 r., tom II – w 1984 r.) oraz podjêcie w po-³owie lat 80. XX w. decyzji o realizacji monumentalnego Atlasu dziejów Polski jako trzeciego z serii wielkich polskich syntez kartograficznych po Atlasie œwiata S³u¿by Topograficznej

65 _{W. S e m k o w i c z, Historyczno-geograficzne podstawy Œl¹ska, Kraków 1950.}

66 _{T. B o g a c z, Rola Wroc³awia jako oœrodka geografii i kartografii historycznej w okresie} powojen-nym [w:] Prze³omy w historii, XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wroc³aw 15–18 wrzeœnia 1999 r., Pamiêtniki, red. K. R u c h n i e w i c z, J. Ty s z k i e w i c z, W. Wr z e s i ñ s k i, t. III, cz. 4, Toruñ 2001, s. 540.

67 _{T¹ ostatni¹ placówk¹ kierowa³ do 1972 r. wybitny geograf Boles³aw Olszewicz. Szczególn¹} wartoœæ dla badaczy posiada przygotowywana przez Pracowniê Bibliografia historii geografii i karto-grafii (ukaza³o siê dotychczas 5 tomów obejmuj¹cych lata 1945–1990), zawieraj¹ca tak¿e dane o wa¿-niejszych pozycjach z zakresu geografii historycznej.

68 _{W 1976 roku powierzono mu funkcjê sekretarza Komisji Geografii Historycznej przy Komitecie} Nauk Historycznych PAN; od 1975 r. by³ przewodnicz¹cym Ogólnopolskiego Zespo³u Historyków Kartografii utworzonego przy Instytucie Historii Nauki, Oœwiaty i Techniki PAN. W dorobku zespo³u znalaz³o siê 19 konferencji oraz 11 tomów materia³ów.