Adekwatne pojęcie refleksyjności prawa

refleksyjna jest zawsze otwarta na kwestionowanie i refutacje. Dlatego też, jak stwierdza Giddens, „refleksyjność nowoczesności zawodzi oczekiwania myśli Oświecenia – chociaż sama jest tej myśli wytworem” (Giddens 2006, 29; zob. też Giddens 2008, 28–31).

3. Adekwatne pojęcie refleksyjności prawa

Przedkładana praca jest pracą z zakresu teorii prawa, co w tym wypadku oznacza przede wszystkim, że jest ona próbą przedstawienia adekwatnego po-jęcia refleksyjności prawa. Jak pisałem we Wprowadzeniu, jej celem jest objaś-nienie tego pojęcia, przede wszystkim na drodze rekonstrukcji jego rozumienia w wybranych koncepcjach z obszaru teorii społecznej. Praca ta nie ma natomiast na celu podejmowania bezpośrednio problematyki empirycznej (badania rzeczy-wistego stopnia refleksyjności istniejących instytucji prawnych) czy też proble-mów dogmatycznoprawnych (rozstrzygania konkretnych pytań, przed którymi stają szczegółowe nauki prawne w związku z prawną refleksyjnością). To wstęp-ne zastrzeżenie wydaje się ważwstęp-ne dla właściwego zrozumienia charakterystyki niniejszej książki; jest jednak niewystarczające, dopóki nie doprecyzuje się, co rozumie się tutaj pod szyldem „adekwatnego pojęcia”. Odpowiedź na to pytanie ujawni, że teoria prawa nie może jednak całkowicie zrezygnować z pewnych po-średnich związków z zarówno empirycznie, jak i normatywnie zorientowanymi szczegółowymi naukami prawnymi.

3.1. Hermeneutyczne i strukturalne komponenty pojęcia refleksyjności W naukach prawnych pojęcie adekwatne to zazwyczaj takie, które jest sa-tysfakcjonujące teoretycznie, empirycznie oraz praktycznie. W wymiarze teo-retycznym pojęcia winny być zatem oparte na spójnych i akceptowalnych za-łożeniach; w wymiarze empirycznym – posiadać odniesienie w rzeczywistości społecznego funkcjonowania prawa (stanowić opis istniejącego lub ewentualnie możliwego stanu porządku prawnego); w wymiarze praktycznym – prowadzić do pożądanych i legitymowanych konsekwencji normatywnych. Poszukując za-tem adekwatnego dla współczesnego prawoznawstwa pojęcia refleksyjności, na-leży mieć na względzie łącznie te trzy warunki. Stąd też analizowane w pracy teorie refleksyjności będą co do zasady poddawane ocenie według tych trzech kryteriów: na ile są one przekonujące od strony teoretycznej, czy znajdują po-twierdzenie w prawnej empirii oraz do jakich konsekwencji praktycznych może prowadzić ich przyjęcie.

Wymóg adekwatności teoretycznej wydaje się oczywisty, jeśli tylko pamię-tać, że rozważane pojęcie stanowi w sposób konieczny element pewnej koncepcji

36

teoretycznej; jako że koncepcja taka proponować musi jakieś rozumienie społe-czeństwa i społecznej roli prawa, można ją określić jako społeczną lub socjolo-giczną teorię prawa (rozumianą w tym miejscu nie jako dyscyplina naukowa, ale jako uporządkowany zbiór twierdzeń). Oczekiwanie, aby taka teoria – obok ewentualnych innych wymogów, dotyczących np. jej elegancji czy ekonomiczno-ści – posiadała spójne i akceptowalne założenia, jest, jak sądzę, na tyle jasne, że nie wymaga szerszego komentarza. Można natomiast zastanawiać się, skąd biorą się wymogi empirycznej oraz normatywnej adekwatności pojęć, a także na czym polega związek między nimi.

Na wstępie zauważmy, że uznanie związku między tymi wymogami jest dość popularną postawą metodologiczną w obrębie prawoznawstwa. Zgodnie z nią wiele podstawowych pojęć prawnych ma mieszany, analityczno-normatyw-ny bądź empiryczno-normatywanalityczno-normatyw-ny charakter19. Nie inaczej rzecz się ma, oczy-wiście, z teoriami budowanymi na bazie tychże pojęć. Ten specyficzny status twierdzeń nauk prawnych opisywał w jednej ze swoich prac Neil MacCormick, zauważając, że są to twierdzenia „o podwójnym obliczu: mają zarówno charakter normatywny, jak i mogą być […] uznane za opis norm rzeczywiście funkcjonują-cych w obrębie rozważanych systemów prawnych”20.

Bliższa analiza samego pojęcia prawa wydaje się potwierdzać i uzasadniać ta-kie powiązanie. Pojęcie to łączy w sobie komponenty, które można określić jako hermeneutyczny (lub kulturowy) oraz strukturalny. Z jednej zatem strony, prawo na-leży do pojęć określanych jako hermeneutyczne. Kategorie tego typu charakteryzuje m.in. to, że „są używane przez ludzi dla zrozumienia samych siebie oraz praktyk społecznych, w które ludzie się angażują” (Gizbert-Studnicki, Dyrda i Grabowski 2016, 83)21. Joseph Raz tak np. charakteryzował w tym duchu pojęcie prawa:

Jest to […] pojęcie zakorzenione w naszym społecznym samorozumieniu. […] Jest ono uży-wane przez każdego i wszystkich z nas na oznaczenie instytucji społecznej, z którą wszyscy jeste-śmy, na różne sposoby i w różnym stopniu, zaznajomieni. Odgrywa ono centralną rolę w naszym rozumieniu społeczeństwa, tak naszego własnego, jak i innych.

19 Na temat takich sądów zob. Alexy 1989, 180–183. Jakkolwiek Alexy przywiązuje większą wagę do sądów analityczno-normatywnych, to nie wyklucza również tych o charakterze empi-ryczno-normatywnym. Zob. także Grabowski 2009, 26–29.

20 Cała wypowiedź autora brzmi następująco: „Przedstawiam raczej opis niektórych cha-rakterystycznych rysów argumentacji prawniczej, które ujawniają się w konkretnych przykładach z orzecznictwa, i jednocześnie tłumaczę powody, dla których moim zdaniem powinny one pełnić rolę podstawowych wyznaczników tej argumentacji […]. Wnioski, do których dochodzę, są twier-dzeniami o podwójnym obliczu: mają zarówno charakter normatywny, jak i mogą być w moim odczuciu uznane za opis norm rzeczywiście funkcjonujących w obrębie rozważanych systemów prawnych” (MacCormick 1978, 13).

21 Anthony Giddens sugeruje, że hermeneutyczny charakter mają wszystkie podstawowe po-jęcia socjologiczne: „Obszarem badania socjologa są zjawiska, które już mają swój sens. Warun-kiem wkroczenia w ten obszar jest uzyskanie wiedzy o tym, co aktorzy już wiedzieli i wiedzieć musieli, by uczestniczyć w codziennej działalności” (Giddens 2003, 334).

37

To, co badamy, gdy badamy naturę prawa, to w znacznym stopniu natura naszego własnego samorozumienia. […] Jest to część samoświadomości, sposobu, w jaki postrzegamy i rozumiemy nasze społeczeństwo. […] Ta świadomość jest częścią tego, co badamy, gdy zgłębiamy naturę prawa (Raz 2008, 331).

Rzecz znamienna, że elementem takiego samorozumienia prawa jest uznanie go za instytucję normatywną. Normatywność rozumiem w tym miejscu w moż-liwie prosty sposób, zgodnie z którym reguła może być uznana za normatyw-ną, jeśli przysługuje jej walor obowiązku czy też, nieco innymi słowami, walor wiążącej racji działania. Takie pojmowanie normatywności, choć niejedyne, jest najbardziej rozpowszechnione w literaturze, szczególnie w teorii prawa oraz teo-rii moralności (Koorsgard 1992, 22–23; Delacroix 2006, ix–xv; Brożek 2012, 12). Mówienie o normatywności prawa należy więc uznać za pewien skrót myślowy, ponieważ predykat ten jest właściwie przypisywany do reguł prawnych. Można jednak sensownie twierdzić, że prawo jest postrzegane przez uczestników prakty-ki społecznej jako normatywne, tj. dostarczające taprakty-kich wiążących racji.

Z drugiej strony, pojęcie prawa może być również uznane za pojęcie struk-turalne, czyli wyznaczone przez „społeczne działania człowieka” (Gizbert--Studnicki, Dyrda i Grabowski 2016, 84). O pojęciach tego typu mówi się, że „przynależność jakichś obiektów do zakresu takich pojęć nie opiera się na intui-cjach użytkowników, lecz na kryteriach sformułowanych przez nauki społeczne” (Gizbert-Studnicki, Dyrda i Grabowski 2016, 84)22. W tej perspektywie nie od-nosi się już ono do treści społecznej świadomości, ale do empirycznie uchwyt-nych mechanizmów instytucjonaluchwyt-nych, bez których nie sposób wyobrazić sobie jakiegokolwiek porządku prawnego. W przypadku prawa szczególnie wyraźnie ujawnia się zatem bardziej ogólna prawidłowość dotycząca instytucji społecz-nych: składa się ono zarówno z pewnych poddających się zobiektywizowanemu opisowi mechanizmów, jak i z normatywnych uzasadnień, zgłaszających rosz-czenia do dostarczania prawu waloru prawomocności. Ta społeczna dwoistość prawa konceptualizowana była w przeszłości na wiele sposobów (Pichlak 2017) – w symbolice wagi i miecza dzierżonych przez Temidę, w tradycyjnych parach pojęć takich jak ius et lex lub ratio et voluntas czy w filozoficznych kategoriach wolności i przymusu u Kanta; we współczesnej teorii prawa zbliżone rozróż-nienia proponowali m.in. Robert Alexy (rzeczowy i krytyczny wymiar prawa), Jürgen Habermas (faktyczność i obowiązywanie) czy Philip Selznick (wymiar idealny i realny), którego poglądy omawiane są w dalszych partiach pracy.

To, co dotyczy prawa, odnosi się również do refleksyjności jako jednej z podstawowych jego własności. (Którą to własność dzieli ono zresztą z inny-mi instytucjainny-mi nowoczesnego społeczeństwa). Także refleksyjność może być

22 Na oznaczenie takich pojęć autorzy posługują się, za istniejącą literaturą, określeniem „pojęcia społeczne”, co jednak jest o tyle mylące, że zakłada z kolei zawężone pojęcie społeczeń-stwa, jako ograniczonego do wymiaru strukturalnego (z pominięciem wymiaru kulturowego).

38

analizowana zarówno jako pojęcie hermeneutyczne, jak i strukturalne (Stępień 2015, 292). Taką sugestię zawiera już w sobie opis wstępnych założeń na temat refleksyjności, jaki zaproponowałem na początku tego rozdziału. Jak wskazywa-łem, pojęcie to odnosi się zarówno do pewnego wyróżnionego sposobu poznania, którego spełnieniem miałaby być samoświadomość, jak i działania, które nosi znamiona samozwrotności. W pojęciu tym zawarty jest więc element empirycz-ny, poddający się opisowi, jak i normatywempirycz-ny, podległy hermeneutycznej inter-pretacji. Również w przypadku prawa jego ewentualna refleksyjność ujawnia się zarówno w jego strukturach, jak i w kulturowym samorozumieniu23.

Trzeba dobrze zrozumieć, na czym polega ten mieszany, opisowo-normatyw-ny charakter pojęcia refleksyjności, a także jakie konsekwencje metodologiczne z niego wynikają (zob. też Pichlak 2014; 2015a; 2016). Z jednej strony omawiane pojęcie wyznacza pewien ideał normatywny, który może pełnić funkcje regula-cyjno-krytyczne wobec zastanych praktyk. Innymi słowy, praktyki takie mogą być zarówno poddawane ocenie, jak i kształtowane z punktu widzenia spełniania wymogów refleksyjności. Z drugiej strony ideał ten ma sens o tyle, o ile znajduje – choćby cząstkowe – ucieleśnienie w istniejących praktykach. Dopiero to nadaje mu prawdziwy sens i rzeczywiste znaczenie. Refleksyjność nie interesuje mnie jako abstrakcyjna idealizacja, ale jako rzeczywisty ideał, wywierający wpływ na praktykę. Jego ucieleśnienie w praktykach nie musi być pełne ani całkowicie wierne, nadaje mu jednak charakter, by użyć sformułowania Habermasa, „obiek-tywnego roszczenia” (Habermas 2008, 110). Dopiero w takim połączeniu idealny i faktyczny aspekt pojęcia refleksyjności mają szansę wzajemnie „rezonować” (räsonieren)24 – i poprzez to pozwolić na uchwycenie pełnego znaczenia tego pojęcia.

3.2. Między błędami empiryzmu oraz estetyzmu

Cytowany powyżej Habermas jest jednym z tych autorów, którzy szczególnie mocno podkreślają potrzebę łączenia obu wymiarów analizy społecznych praktyk – faktycznego i idealnego. Może to być nieco zaskakujące na tle obiegowych opi-nii na temat twórczości tego autora, szczególnie tych dotyczących sformułowanej

23 Zbliżony sposób pojmowania refleksyjności prawa prezentuje Nigel Simmonds (2010), stwierdzając, że polega ona na tym, iż praktyka oraz doktryna prawnicza odnoszą się do „idei prawa”. Tak pojmowana, refleksyjność prawa i nauk prawnych okazuje się jednak mieć tylko połowiczny charakter: i praktyka, i doktryna prawnicza muszą się odnosić do idei prawa, lecz ta ostatnia jest określana niezależnie od praktyki i doktryny, pełniąc rolę fundamentu porządku prawnego. Ten prawnonaturalny rys wyraźnie odróżnia, skądinąd ciekawą, koncepcję Simmondsa od poglądów autorów omawianych w tej książce.

24 Wyrażenie ponownie pochodzi od Habermasa. Niemiecki wyraz räsonieren to nie tylko termin z zakresu akustyki, oznaczający wzmacnianie drgań (dźwięku); można tłumaczyć go także jako „rozprawiać, rozumnie dyskutować, deliberować” (por. Czyżewski 2008, XIV).

39 przezeń teorii działania komunikacyjnego; te zazwyczaj przypisują mu skłonność do wysoce abstrakcyjnych i cokolwiek spekulatywnych rozważań. Dokładniejsza lektura jego prac prowadzi jednak do odmiennych wniosków. Co przy tym zna-mienne – to ogólne podejście metodologiczne zostało przez Habermasa przed-stawione najczytelniej w jego pracy poświęconej właśnie problematyce prawnej (Habermas 2005a); stanowi to dodatkowy powód, by przyjrzeć się jego poglądom w tym zakresie.

Punktem wyjścia dla Habermasa jest stwierdzenie, wskazanej przeze mnie wyżej, dwoistej natury prawa, która łączy w sobie wymiar „faktyczności” oraz „obowiązywania”. Wynika z tego ważna zasada metodologiczna, głosząca, że właściwe zrozumienie instytucji społecznych w rodzaju prawa możliwe jest wte-dy, kiedy uwzględnione zostaną oba te wymiary: zarówno faktyczny (empirycz-ny), jak i normatywny (idealny). Z jednej zatem strony analiza istniejących prak-tyk prawnych wymaga uwzględnienia pytania o ich „normatywne presupozycje” (Habermas 2005a, 11), które z wewnętrznego punktu widzenia przyjmowane są jako racje legitymujące praktykę. Z drugiej strony zrozumienie tychże norma-tywnych podstaw (zasad, ideałów, praw podstawowych etc.) możliwe jest jedynie przy uwzględnieniu historycznego kontekstu funkcjonowania instytucji, w któ-rych znajdowały one dotąd swoje ucieleśnienie. Ich rekonstrukcja in abstracto, w sposób czysto dedukcyjny czy spekulatywny, byłaby jedynie „pewną sztuczką” (Habermas 2005a, 144), argumentacyjnym trickiem. Powyższa zasada nie odno-si odno-się wyłącznie do badania instytucji jako całości, ale także poszczególnych ich komponentów – w tym także pojęć lub zasad, które determinują ich kształt i spo-sób funkcjonowania. Taką właśnie rolę, i w prawie, i w innych najważniejszych instytucjach społecznych, odgrywa współcześnie kategoria refleksyjności.

Analizując zarówno instytucję prawa wziętą w całości, jak i jej podstawowe pojęcia (do jakich należy refleksyjność), trzeba zatem unikać dwojakiego rodzaju redukcjonizmu. Pierwszy jego typ – który można określić jako błąd empiryzmu25

– polega na wyrzuceniu poza obręb analizy idealnego wymiaru funkcjonowania społecznych instytucji. Takie podejście ignorować będzie wszelkie normatyw-ne racje działania oraz roszczenia ważnościowe, formułowanormatyw-ne z wewnętrznormatyw-nego punktu widzenia przez uczestników danej praktyki. W interesującym nas przy-padku oznacza to odrzucenie pytań o to, jakie racje przemawiają za refleksyjnoś-cią prawa, dlaczego właściwie miałoby nam na owej refleksyjności zależeć itp. Druga postać redukcjonizmu zostaje przez Habermasa określona jako „błąd este-tyzmu” (Habermas 2005a, 71–81). Polega on na zignorowaniu wymiaru faktycz-nego i koncentracji wyłącznie na aspektach idealnych. Na podstawie uwag autora można uznać, że w tego typu redukcję popada m.in. klasyczna filozofia polityczna

25 Sam Habermas określa go również mianem „redukcji scjentystycznej” lub „obiektywi-stycznej”; za przykład perspektywy teoretycznej, która popada w tego typu redukcjonizm, autor ten uznaje funkcjonalizm oraz teorię systemów (Habermas 2005a, 57–71).

40

czy filozofia prawa. Ideały społeczne próbuje się tu uzasadniać na sposób abs-trakcyjny, wierząc niejako, że akceptacja racji wyłożonych przez uczestników życia społecznego wystarczy dla zapewnienia owym ideałom efektywnej mocy. Innymi słowy, ugruntowania dla normatywnych podstaw życia społecznego po-szukuje się tu w ich jednostkowej lub kulturowej akceptacji. Tym, co się pomi-ja, jest konieczny w istocie warunek ucieleśnienia takich ideałów w konkretnych mechanizmach instytucjonalnych. (W przypadku prawa takimi mechanizmami, w których ucieleśnione są ideały normatywne, są np. wybrane reguły procedury czy instancyjność postępowania). Podczas gdy pierwsza postać redukcjonizmu prowadzi do pustego empiryzmu, druga skutkuje abstrakcyjnym idealizmem. Taki idealizm, choćby najszlachetniejszy, nie potrafi jednak wywrzeć realnego wpływu na świat społeczny. Odpowiedzią na bezduszność empiryzmu nie może być pięknoduchostwo.

Taką „przeestetyzowaną” kondycję współczesnej mu filozofii politycznej i prawnej trafnie rozpoznał i skrytykował już Hegel, pisząc o niej: „Filozofia jest pod tym względem wydzieloną świątynią, a jej słudzy tworzą izolowany stan ka-płański, któremu nie wolno stykać się ze światem”26. Szczególnie w odniesieniu do pojęcia refleksyjności zgoda na błąd estetyzmu byłaby w istocie powrotem do czasów „przedheglowskich”: byłoby to odejście od społecznej teorii refleksyjno-ści na powrót ku filozofii refleksji skoncentrowanej na dyspozycjach podmiotu. Że ta droga ostatecznie okazała się jałowa, byłoby stwierdzeniem za mocnym; jednak od dwóch stuleci wiadomo już, że jest ona nazbyt ograniczona. Teoria refleksyjności nie powinna popełniać dziś błędu ponownego wchodzenia na tę drogę – a dzieje się tak, jeśli refleksyjność jest zawężająco rozumiana wyłącznie jako kompetencja kulturowa przysługująca jednostkom27, nie zaś jako własność instytucji społecznych.

Podsumowaniem rozważań nad dwiema postaciami redukcjonizmu niech będą słowa samego Habermasa, który formułuje następującą konkluzję:

Filozoficzny dyskurs na temat sprawiedliwości nie uchwytuje owego wymiaru in-stytucjonalnego, na który od początku nakierowany jest dyskurs nauk społecznych na te-mat prawa. Bez spojrzenia na prawo jako empiryczny system działań pojęcia filozoficzne

26 Hegel, Georg W.F., Wykłady z filozofii religii, t. 2 (cyt. za: Habermas 2005b, 49).

27 Tego typu zawężające spojrzenie wydaje się być udziałem np. znacznej części reflek-sji z kręgu etyki prawniczej (zob. choćby Korzeniewska-Lasota 2015), ale także współczesnej filozofii analitycznej, która swoją tzw. ontologię społeczną decyduje się budować na kategoriach intencjonalności i mind-independence, poprzez to wpadając w – wyschły już dzisiaj – nurt filozofii świadomości. Filozofia analityczna przyjmuje zatem, że cały świat społeczny osadzony jest osta-tecznie na refleksyjności jednostek (refleksyjności aktów świadomości znajdujących swój wyraz w aktach językowych) – tym samym wkładając na barki jednostek ciężar, którego te nie są w sta-nie usta-nieść (por. np. Dyrda 2015). Por. także najbardziej wpływową w kręgu filozofii analitycznej ontologię społeczną Johna Searle’a (1995, passim). Ze zbliżoną do prezentowanej tu krytyką teorii Searle’a wystąpił też Artur Kozak (2010, 140–143).

41

pozostają puste. O ile jednak socjologia prawa upiera się przy obiektywizującym spojrzeniu z zewnątrz i jest niewrażliwa na dostępny tylko od wewnątrz sens wymiaru symboliczne-go, to ogląd socjologiczny popada w niebezpieczeństwo, że na odwrót, pozostanie ślepy (Habermas 2005a, 81).

Ta ślepota i ta pustka grożą także teoriom refleksyjności prawa, jeśli pod pojęciem tym będą one rozumieć, odpowiednio, wyłącznie pewien mechanizm instytucjonalny albo li tylko ideał normatywny.

3.3. Okrężna droga refleksji

Rozważania Habermasa prowadzą do istotnych wniosków dotyczących właściwej metody badania problemu refleksyjności, wychodząc od analizy relacji między dwoma aspektami tego pojęcia: jako dążenia normatywnego oraz jako mechanizmu instytucjonalnego. Do zbliżonych konkluzji dojść można także od innej strony: relacji między refleksyjnością jako dążeniem (ideałem) normatyw-nym a nami jako uczestnikami kultury przyjmującej to dążenie. Jest to punkt wi-dzenia obierany przez hermeneutyczną koncepcję refleksji28. Jego przyjęcie rzuca dodatkowe światło na rozważane tu kwestie metodologiczne.

Zrozumienie dążenia do refleksyjności powinno się dokonywać na wzór ro-zumienia najbardziej podstawowego dążenia etycznego: dążenia do poznania sa-mego siebie qua samoświadomości. Nabycie zaś samoświadomości jest możliwe jedynie na drodze refleksji. Co to jednak znaczy, że świadomość jest przedmiotem refleksji? Znaczy to w pierwszej kolejności, iż nie jest ona dostępna bezpośrednio. Owszem, istnieje jakaś forma pierwotnej, bezpośredniej pewności samego siebie, rozpoznana przez Kartezjusza jako Ego cogito. Pewność ta nie jest jednak przed-miotem poznania, ale jedynie intuicji, „apercepcji” (Ricoeur 2003c, 124; zob. też Ricoeur 2005, 11–21); intuicja ta ma charakter czysto formalny i treściowo pusty. Natomiast treść samoświadomości nie jest mi dostępna bezpośrednio – czy też, dokładniej mówiąc, samoświadomość, która jest mi dana bezpośrednio, jest naj-pierw świadomością fałszywą. Hermeneutyka przyjmuje tu lekcję psychoanalizy: moja świadomość nie jest dla mnie samego przejrzysta. Aby zrozumieć jej rze-czywistą treść, konieczne jest podjęcie refleksji. Refleksja jest okrężnym ruchem, na którym świadomość poznaje samą siebie w sposób pośredni: poprzez jej uze-wnętrznienia. Refleksja odsłania mi moją własną świadomość poprzez „przedsta-wienia, działanie, dzieła, instytucje, pomniki, które ją obiektywizują” (Ricoeur 2003c, 124)29. Paul Ricoeur, który jest głównym autorem takiego pojęcia reflek-sji hermeneutycznej, określa refleksję jako „okrężną drogę” (Ricoeur 2005, 30)

28 Chodzi tu, dokładniej rzecz biorąc, o koncepcję refleksji zawartą w projekcie hermeneu-tycznym Paula Ricoeura (zob. zwł. teksty tego autora zebrane w pracy: Ricoeur 2003b).

42

i podsumowuje: „Filozofia refleksji jest przeciwieństwem filozofii bezpośrednio-ści” (Ricoeur 2003c, 124).

Wydaje się, że ten sam lub zbliżony schemat można odnieść do zrozumie-nia także innych dążeń etycznych zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym. Jeśli zatem refleksyjność istotnie ma status takiego dążenia (ideału)30, przyjmowanego w naszej kulturze politycznej i prawnej, to fakt ak-ceptacji takiego ideału powinien być dostępny uczestnikom tej kultury w jakiejś bezpośredniej intuicji. Fakt akceptacji nie determinuje jednak jeszcze treści tego ideału: ta pozostaje mglista, dopóki nie podejmie się wysiłku refleksji nad nią w oparciu o jej uzewnętrznienia i obiektywizacje, które można zaobserwować w istniejących instytucjach prawnych. Próba bezpośredniego uchwycenia treści