Pojęcie „adolescencja” (z łaciny adolescere to wzrastanie ku doj-rzałości) obejmuje okres od ok. 11. r.ż. do 20. r.ż. Pojęcia „dorosłość” i „dojrzałość” zdecydowanie się różnią, chociaż niejednokrotnie używane są zamiennie. Kryterium dorosłości jest osiągnięcie odpowiedniego wieku, dojrzałość natomiast odnosi się głównie do parametrów osobowości. Adolescencja jest to okres bardzo intensywnych zmian fizycznych, fizjologicznych i psychospołecznych. W ramach tego długiego, (bo obejmującego dziewięć lat) okresu życia, wyróżnia się dwie fazy: wczesną adolescencję (do ukończenia 15. r.ż) oraz późną adolescencję, określaną jako wiek młodzieńczy (do 20. r.ż.)
Wczesna adolescencja
W okresie adolescencji następuje intensywny rozwój fizyczny. Między 12. a 15.r.ż. ma miejsce tzw. skok pokwitaniowy, charaktery-zujący się szybkim przyrostem wzrostu i masy ciała, który u chłopców wynosi około 20 cm i 20 kg wagi. U dziewcząt skok pokwitaniowy zaczyna się o dwa lata wcześniej i jest mniej nasilony. Dostrzegane zmiany w wyglądzie związane z procesem dojrzewania wpływają na obraz własnej osoby i sferę emocjonalną. Zmiany wyglądu zew-nętrznego mogą być zarówno przyczyną zadowolenia (przyrost masy mięśniowej u chłopców), jak i kompleksów (dysproporcje w budowie ciała), szczególnie w przypadku porównywania się do „idealnych” wzorców lansowanych w środkach masowego przekazu. Liczne badania wykazują, że wygląd zewnętrzny w wieku adolescencji w znaczący sposób wpływa na samoocenę młodych ludzi. Spostrze-ganie siebie jako odbiegających od stereotypu kulturowego niejedno-krotnie powoduje jej obniżenie.
Emocjonalne i społeczne konsekwencje rozwoju fizycznego zależą również od jego tempa. Dziewczyny wcześniej rozwijające się ponoszą
141
większe koszty psychologiczne niż te, u których rozwój przebiega wolniej. Wstydzą się bowiem swojego wzrostu, dużego biustu i wcześniej-szego niż u rówieśniczek pojawienia się menstruacji. W tej grupie osób częściej występują dolegliwości psychosomatyczne, tendencja do
spo-żywania alkoholu i narkotyków. Innym problemem wcześnie dojrzewa-jących dziewcząt jest ewentualność molestowania seksualnego.
Rozwój emocji i osobowości
Wczesna adolescencja to okres negatywizmu i przekory, niezbędny do ukształtowania się poczucia autonomii i odrębności. Na tym etapie rozwojowym młodzież buntuje się przeciwko niektórym wartościom wyznawanym przez rodziców, często też pojawia się nieufność i dystans (tzw. kryzys zaufania). Nieumiejętne postępowanie rodziców, najczęściej wynikające z lęku, braku tolerancji i zrozumienia, może nasilać buntownicze zachowania ich dzieci, czego wyrazem są kon-flikty, słabe postępy w nauce oraz nieposłuszeństwo i upór.
Zmiany psychologiczne w okresie wczesnej adolescencji związane są głównie z kształtowaniem się własnej tożsamości, na którą składa się poczucie spójności, ciągłości i odrębności. Wiele pojawiających się u dorastających problemów emocjonalnych i egzystencjalnych wynika właśnie z tego procesu. Kształtowanie się poczucia tożsamości wiąże się bowiem z konfliktem wewnętrznym, którego źródłem są sprzeczne potrzeby. Z jednej strony pojawia się silna potrzeba autonomii, która wyzwala tendencję do uniezależnienia się od dorosłych, z drugiej strony potrzeba bezpieczeństwa uruchamia tendencje odwrotne. Z tej, jak to określił K. Lewin [28], marginalnej pozycji młodzieży (pozycja między dzieciństwem a dorosłością) mogą wynikać następujące konsekwencje:
• nieśmiałość, wrażliwość, agresywność,
• konflikty między wartościami, ideologiami i stylami życia i wynikające z tego negatywne napicie,
• skłonność do ekstremizmu, radykalizmu, rygoryzmu w myśleniu i działaniu.
142
Przejście z roli dziecka do roli dorosłego jest bardzo ważnym, jeżeli nie najważniejszym etapem rozwoju. Świadczą o tym choćby rytuały z tym związane, praktykowane w społeczeństwach nazywanych prymitywnymi, podczas których młodzi ludzie poddawani są różnym próbom i praktykom, niekoniecznie przyjemnym. W społeczeństwach cywilizowanych tego typu rytuały raczej nie występują, aczkolwiek są pewne wydarzenia, którym przypisuje się symboliczną dojrzałość, np. matura, otrzymanie prawa jazdy lub dowodu osobistego bądź inicjacja seksualna.
Rozwój społeczny
W okresie późnego dzieciństwa przyjaźnie nawiązywane są przy-padkowo i cechują się nietrwałością. Okres adolescencji natomiast to wiek wielkich przyjaźni, trwających niejednokrotnie przez całe życie. W tej fazie rozwoju, którą można nazwać okresem detronizacji rodziców, najważniejszą grupą odniesienia stają się rówieśnicy. D. Hamachek wyróżnił następujące funkcje, jakie spełnia grupa rówieśnicza:
• zastępuje rodzinę – w grupie społecznej młody człowiek ma poczucie bezpieczeństwa i określony status,
• stabilizuje osobowość,
• wzbudza poczucie własnej wartości,
• określa standardy zachowania, co przygotowuje dorastających do funkcjonowania w szerszym społeczeństwie,
• zapewnia bezpieczeństwo wynikające z liczebności, czyli do pewnego stopnia chroni przed przymusem ze strony dorosłych „skoro inni mogą, dlaczego ja nie”?,
• rozwija społeczne kompetencje dzięki wspólnemu uczestni-czeniu w imprezach, dyskutowaniu, słuchaniu,
143
Na gruncie życia klasowego wyrastają różne formy kontaktów społecznych. E. Hurlock opisuje kilka kategorii w tym okresie rozwojo-wym, typowych dla grup rówieśniczych:
• najbliżsi przyjaciele, czyli odpowiednio wyselekcjonowane osoby, wybierane zazwyczaj na zasadzie podobieństwa zainteresowań i wyznawanych wartości;
• kliki (paczki), które łączy wspólna aktywność, uznawane normy i tendencja do unikania nadzoru rodziców. Charakteryzują się one dużą konformizacją zachowania w obrębie własnej grupy. Ich członkowie ubierają się w podobnym stylu, preferują podobną muzykę, spędzają wolny czas i zachowują się w sposób regulowany przez ustalone wewnętrznie normy grupowe. Z drugiej jednak strony wykazują nonkonformizm w stosunku do dorosłych;
• grupy towarzyskie, których członkowie dobierają się ze względu na pokrewieństwo kulturowe i zainteresowania. Są one większe niż kliki i posiadają zdecydowanie luźniejszą strukturę organi-zacyjną, co oznacza, że ich członkowie mają większą swobodę w zakresie sposobu bycia, ubierania się i wyznawanych poglądów. Przykładem grupy towarzyskiej może być klub
żeglarski, snowboardowy, dyskusyjny klub filmowy bądź stowarzyszenie nudystów lub wielbicieli bluesa;
• bandy są to spontanicznie organizujące się grupy, które łączy wspólny cel, wynikający z przeciwstawiania się, negacji i nie-akceptowania pewnych grup społecznych lub osób określonej kategorii, co sprowadza się do ich atakowania i niejednokrotnie prześladowania. Od członków bandy wymagana jest solidarność, absolutne podporządkowanie się i lojalność. Najczęstszym powodem przyłączania się do band jest odrzucenie przez środo-wisko, brak akceptacji i niepowodzenia szkolne.
144
W okresie wczesnej adolescencji, po burzliwym okresie tzw. antagonizmu płci, pojawiają się pierwsze miłości, które E. Hurlock dzieli na: miłość szczenięcą, gdy ważniejsze jest samo kochanie, a nie obiekt, i cielęcą, polegającą na obdarzaniu obiektu uczucia bez-granicznym uwielbieniem. Następująca po nich faza miłości roman-tycznej przypada na wiek młodzieńczy.
Rozwój moralny
W wieku wczesnoszkolnym dzieci traktują powinności i wartości jako bezwzględne, od których nie można odstępować. Stąd też ich
pryncypializm i surowość w ocenach. Jest to faza w rozwoju moralnym
określana jako rygoryzm moralny, który w okresie adolescencji systematycznie maleje, osiągając najniższy poziom ok. 20. r.ż. Dziecięca odmiana rygoryzmu wg A. Głąba wynika z niedojrzałości poznawczej, egocentrycznej motywacji i surowego treningu wychowawczego. Spadek rygoryzmu w wieku adolescencji wiąże się ze złożonością problemów, jakich młodzi ludzie doświadczają i dzięki którym wzrasta ich tolerancja.
Okres wczesnej adolescencji nazywany jest wiekiem idealizmu młodzieńczego, charakteryzującego się potrzebą czynienia dobra. S. Szuman wyróżnił trzy fazy idealizmu młodzieńczego:
• idealizm antycypacyjny, którego istotą jest oczekiwanie dobra i tworzenie idealnego modelu rzeczywistości,
• idealizm kompensacyjny, będący wyrazem protestu i ucieczki od brutalnej rzeczywistości (występuje najczęściej po negatywnych doświadczeniach),
• idealizm praktyczny (normatywny), w której on staje się świa-domie przyjęta normą, a pragnienie naprawy świata kieruje się ku realnym celom.
145 Późna adolescencja
W okresie późnej adolescencji, zwanym wiekiem młodzieńczym (od 15. r.ż. do 20. r.ż.), następują bardzo znaczące zmiany w sferze emocjonalnej. Największą zdobyczą rozwojową na tym etapie jest osiągnięcie stabilizacji uczuciowej, co oznacza przejście od zależności uczuciowej do niezależności, od spontanicznego uzewnętrzniania uczuć do kontrolowania ekspresji, od nieumiejętności odraczania gratyfikacji do umiejętności czekania. W tym wieku następuje rozwój tzw. uczuć wyższych, takich jak: uczucia estetyczne, moralne, patriotyczne itp. Jest to również okres, w którym najczęściej pojawia się pierwsza miłość, określana jako miłość romantyczna, której istotą jest idealizowanie ukochanej osoby. Krytykowanie obiektu uczuć przez osoby dorosłe lub zabranianie spotykania się nie tylko nie zniechęca osoby zakochanej, lecz wręcz powoduje jeszcze większe zaangażowanie.
Rozwój społeczny w okresie adolescencji polega głównie na roz-szerzaniu kontaktów społecznych, rozwijaniu umiejętności inter-personalnych oraz znacznym złagodzeniu konfliktu pokoleń, co wynika z uświadomienia sobie przez młodzież zależności od osób dorosłych (nie tylko materialnej).
Bardzo ważne zmiany w wieku młodzieńczym dotyczą sfery moralnej. Na tym etapie rozwoju bowiem kształtuje się nie tylko
światopogląd, ale również autonomia moralna polegająca, na zrozumie-niu i akceptacji pewnych wartości moralnych i ich internalizacji, czyli uwewnętrznieniu. Ten poziom rozwoju moralnego nazywany jest post-konwencjonalnym. Zasady moralne są wówczas niezależne od autorytetów.