Do zaburzeń nastroju, zwanych inaczej afektywnymi, zalicza się m.in. depresję i cyklofrenię, czyli psychozę maniakalno-depresyjną.
Depresja
W ogólnym znaczeniu depresja to stan usposobienia, charaktery-zujący się uczuciem przygnębienia, smutku, obniżeniem aktywności i pesymizmem. Biorąc pod uwagę przyczynę zaburzenia, wyróżnia się depresję anaklityczną, dużą, inwolucyjną i połogową. Depresja
anaklityczna występuje u dzieci, które straciły matkę i nie otrzymały
odpowiedniego „zastępstwa”. Depresja duża z kolei wynika z osobo-wości charakteryzującej się dużą wrażliosobo-wością i nieadekwatną reakcją na bodźce psychospołeczne (ma charakter chroniczny). Depresja
inwolucyjna z kolei ma swoje podłoże w zmianach hormonalnych,
które zachodzą w okresie menopauzy. Nie stanowi odrębnej jednostki psychopatologicznej, lecz ograniczony w czasie epizod. Podobne pod-łoże ma depresja połogowa, występująca ok. trzeciego miesiąca po uro-dzeniu dziecka.
Dla depresji charakterystyczne są zmiany w sterze emocjonalnej. Osiowym objawem jest obniżenie nastroju. Chory odczuwa niepokój, ma poczucie beznadziejności i poczucie winy, przeżywa stany głębo-kiego smutku. W sferze poznawczej z kolei typowe jest negatywne myślenie, pesymistyczne spostrzeganie rzeczywistości, niska
samo-157
ocena, osłabienie pamięci i koncentracji uwagi. Zmiany w sferze behawioralnej sprowadzają się głównie do spowolnienia ruchowego i braku motywacji do działania. Podobne objawy mogą również pojawić się jako naturalna reakcja na stratę bliskiej osoby (śmierć, rozstanie) albo czegoś, co stanowi dużą wartość dla człowieka (wolność lub chociażby majątek). W sytuacji straty jednak smutny i pusty jest świat, w depresji natomiast smutne i puste jest „ego”.
Charakterystycznym objawem występującym w depresji jest ponadto obniżenie poczucia własnej wartości, tendencja do nasilania się i chroniczność. W przypadku obniżenia nastroju spowodowanego stratą te elementy nie występują. Przeżycie żałoby czy też rozwiązanie sytuacji problemowej powoduje powrót do równowagi. Aby więc przygnębienie zdiagnozować jako depresję kliniczną, obniżenie nastroju musi być trwałe, czyli utrzymywać się przez jakiś czas, a ponadto konieczne jest stwierdzenie występowania co najmniej pięciu z poniżej wymienionych objawów:
• brak apetytu lub utrata wagi bądź wzmożony apetyt i przyrost wagi,
• bezsenność lub nadmierna senność,
• utrata energii, przemęczenie lub osłabienie,
• spowolnienie czynności lub pobudzenie,
• niechęć do wykonywania zwyczajnych czynności i unikanie kontaktów społecznych i seksualnych,
• obwinianie siebie, nadmierne lub nieadekwatne poczucie winy,
• rzeczywiste lub subiektywne zmniejszenie zdolności myślenia, koncentracji uwagi, trudności w podejmowaniu decyzji,
• nawracające myśli o śmierci lub samobójstwie.
Bardzo ważnym problemem społecznym związanym z depresją w wieku młodzieńczym są działania autodestrukcyjne. Mogą one przybierać formę samookaleczania się, nadużywania alkoholu, używania
158
narkotyków lub skrajnego eksploatowania organizmu. Stanowią one rodzaj samokarania. U ich podstaw leży najczęściej samodewaluacja, przejawiająca się w przekonaniach deprecjonujących własną osobę. Może ona dotyczyć sfery fizyczności („Jestem gruba i brzydka”), sfery seksualnej („Jestem kiepskim kochankiem”), intelektualnej („Nie spełnię oczekiwań rodziców”) oraz moralnej („Jestem złym człowiekiem”). W skrajnych przypadkach działania autodestrukcyjne polegają na pró-bach pozbawienia się życia. Próby samobójcze młodzi ludzie tłumaczą najczęściej niemożnością rozwiązania sytuacji problemowej (nie potrafi przeciwstawić się rodzicowi, nie spełnia oczekiwań) lub pogodzenia się z deprywacją (odrzucenie przez ukochaną osobę). Nie wszystkie próby samobójcze wynikają z rzeczywistego pragnienia śmierci. Niektóre z nich podejmowane są w celu sprawdzenia reakcji otoczenia i mają na celu zwrócenie na siebie uwagi. Tak bywa u osób, które czują się niekochane i nieważne dla osób znaczących. Próby samobójcze mogą również stanowić swego rodzaju szantaż, mający na celu wymuszenie ustępstw lub określonych gratyfikacji.
Leczenie depresji polega nie tylko na podawaniu środków farma-kologicznych, ale głównie na psychoterapii. W związku z tym, że jest to rodzaj zaburzenia emocjonalnego, którego istotą jest zniekształcone i nieadekwatne myślenie o sobie i świecie, skuteczna jest terapia poznawcza, której celem jest:
• nauczenie pacjenta rozpoznawania napływu depresyjnych myśli,
• motywowanie do czynności, których unika,
• motywowanie do podejmowania działań mających na celu zwery-fikowanie negatywnych myśli lub przekonań,
• odkrycie możliwych przeszkód powodujących unikanie pewnych czynności i poznanie emocji leżących u podstaw tego unikania,
• opracowanie strategii radzenia sobie w wyobrażonych sytuacjach trudnych.
159 Psychoza maniakalno-depresyjna
Psychoza maniakalno-depresyjna znana jest pod krótką nazwą „cyklofrenia”. Charakterystyczne dla niej jest naprzemienne, cykliczne występowanie faz: depresji i manii. W fazie depresyjnej występują podobne objawy jak w depresji reaktywnej. Pacjent ma obniżony nastrój, jest apatyczny, nie przejawia zainteresowania jakąkolwiek formą aktywności. Faza manii natomiast jest jej absolutnym przeciwień-stwem. Chory jest nadmiernie pobudzony, nadaktywny, ma podwyż-szony nastrój i pod tym względem przypomina hebefrenika. Jednak podobieństwo jest pozorne. Zasadnicze różnice dotyczą m.in. dynamiki zachowań, która u osób chorych na hebefrenię jest monotonna, z cechami perseweracji (uporczywe powtarzanie takich samych czynności). Reakcje chorego na cyklofrenię natomiast są adekwatne do zmieniających się bodźców. Nawet najmniej istotne elementy sytuacji są w stanie przykuć jego uwagę i wzbudzić zainteresowanie. Taki brak selektywności łączy się oczywiście z dużym wydatkiem energii, która wydaje się być niespożyta. Zarówno u hebefrenika, jak i cyklofrenika, występuje nadmierna gadatliwość. Jednak chory na schi-zofrenię zazwyczaj mówi od rzeczy, chory w fazie maniakalnej natomiast co prawda skacze z tematu na temat i trudno nadążyć za jego myślami, ale wynika to z faktu, że cały czas coś innego go interesuje. Inna różnica polega na tym, że wesoły nastrój u cyklofrenika w fazie manii jest autentyczny, byle drobiazg wywołuje w nim radość, zachwyt. Wesołkowatość hebefrenika natomiast, jak już wcześniej wspomniano, jest pozorna i kryje się za nią lęk.