W języku potocznym pojęcie „grupa” jest dość szerokie i oznacza pewną ilość ludzi, których coś łączy, np. wspólne oglądanie akcji ratowniczej na ulicy bądź uczenie się, czy też odbywanie podróży jednym środkiem lokomocji. W tym kontekście możemy mówić o grupie gapiów stojących na chodniku lub o grupie dziekańskiej na Wydziale Technicznym Kolegium Karkonoskiego albo o pasażerach jadących autobusem do Wrocławia. W naukach społecznych pojęcie to ma zdecydowanie węższe znaczenie.
Kryteria grupy społecznej
W psychologii społecznej [19] funkcjonują dwa pojęcia: grupa społeczna i niespołeczna. Grupa niespołeczna to dwie lub więcej osób, które znajdują się w tym samym miejscu i tym samym czasie, lecz nie współdziałają ze sobą (np. osoby oglądające przedstawienie w teatrze).
91
Grupa społeczna natomiast to grupa, w której dwie lub więcej osób współdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym sensie, że w zas-pokajaniu potrzeb i osiąganiu celów muszą na sobie polegać. Aby więc mówić o konkretnej zbiorowości ludzi jako o grupie społecznej, muszą być spełnione określone kryteria.
Przede wszystkim pomiędzy członkami grupy musi zachodzić
interakcja, czyli osoby muszą się komunikować. Ponadto komunikacja
ta powinna być bezpośrednia, czyli nie przez internet lub osoby trzecie, lecz wprost. Komunikaty, które pojawiają się w interakcjach wewnątrz- grupowych, można podzielić na dwie główne kategorie: komunikaty zadaniowe i relacyjne. Komunikaty zadaniowe występują podczas wykonywania przez grupę określonych zadań i obejmują:
• wyrażanie opinii, ocenianie,
• udzielanie informacji, wyjaśnianie, tłumaczenie,
• prośby o informacje.
Komunikaty relacyjne występują podczas interakcji społecznych, w których następuje ustalanie wzajemnych relacji wewnątrzgrupowych, np.:
• zadawanie pytań, wyrażanie próśb,
• dokonywanie oceny, wyrażanie własnych postaw wobec innych członków grup,
• wyrażanie akceptacji, zgadzanie się,
• emocjonalne, które pojawiają się podczas konfrontacji pomiędzy osobami należącymi do grupy,
• wyrażanie własnych emocji i uczuć oraz badanie emocji i uczuć innych,
• ujawnianie antagonizmów, prowokowanie,
• tłumaczenie się, bronienie,
• atakowanie innych, krytykowanie, obwinianie.
Drugim ważnym kryterium odróżniającym grupy społeczne od niespołecznych jest wspólny cel rozumiany jako punkt w przestrzeni o wartości pozytywnej dla co najmniej większości członków grupy [19].
92
Może być narzucony z zewnątrz, przez instytucję, której elementem jest dana grupa. Ma to miejsce w grupach formalnych, czyli zadaniowych lub zawodowych. Dobrą ilustracją tego typu celu jest np. zorganizowanie konferencji zlecone przez dziekana pracownikom Zakładu Psychologii.
Cel może też być wyznaczony przez daną grupę, stanowiąc wypadkową potrzeb jej członków i wewnątrzgrupowych interakcji. Tak właśnie dzieje się w grupach nieformalnych, takich jak: rodzina, grono przyjaciół, znajomych, grupy spotkaniowe czy subkulturowe. Przy-kładem może być planowana wycieczka rowerowa po Skandynawii, zainicjowana przez osoby, które łączy wspólna pasja, albo kupno upragnionego przez rodzinę domku.
Cele można podzielić na krótkoterminowe (np. napisanie wspólnego projektu) i długodystansowe (np. zrobienie kariery w show-biznesie). Wyznaczony cel motywuje grupę do podjęcia określonych działań po opracowaniu planu działania i rozdzieleniu obowiązków pomiędzy członków grupy.
W języku potocznym często słowo „cel” stosuje się zamiennie ze słowem „zadanie”. W psychologii te dwa pojęcia rozróżnia się, przy czym „cel” jest nadrzędny w stosunku do „zadania”. Celem grupowym może być np. wygranie konkursu na najlepszą firmę deweloperską. Zadania, jakie się z tym wiążą dotyczą: znalezienia odpowiedniej lokalizacji inwestycji, rzetelnego i niedrogiego wykonawcy, przekonania potencjalnych nabywców do zakupienia oferowanych lokali i wykonania inwestycji w terminie.
I. D. Steiner [19] wyróżnia trzy typy zadań grupowych:
• addytywne, które polegają na dodaniu do siebie wysiłku wszy-stkich członków grupy, np. szukanie odpowiedniej lokalizacji nowego centrum handlowego. Okazuje się, że w przypadku celów addytywnych rzeczywista suma wysiłków wszystkich członków grupy nie jest równa potencjalnej sile wszystkich jej członków. Oznacza to, że osoby wykonujące zadanie addytywne
93
nie wkładają w nie takiej siły lub energii, na jaką je stać. Można to wyjaśnić odwołując się do zjawiska dyfuzji odpowie-dzialności, co oznacza, że inni mogą pozwolić sobie na zde-cydowanie mniejszy wysiłek w zadanie, zakładając że pozostali członkowie grupy są bardziej zaangażowani;
• dysjunktywne, których poziom wykonania zależy od pracy najsprawniejszego członka grupy (np. opracowanie najskute-czniejszej strategii reklamowej). Największe szanse na wygraną ma ta grupa, która ma świetnego specjalistę, eksperta w danej dziedzinie;
• koniunktywne, których wynik zależy od tego, jak dobrze pra-cuje najsłabszy członek grupy, np. początkujący murarz lub stolarz. Tak zwane najsłabsze ogniwo może opóźniać pracę bądź wręcz zepsuć efekt końcowy.
Następnym kryterium jest ustalona struktura grupy, rozumiana jako zorganizowany, ukształtowany, względnie stały układ, w którym każdy z członków grupy pełni określoną funkcję i zajmuje pewną pozycję w hierarchii. Podobnie jak w przypadku celów grupowych, struktura grupy też może być odgórnie narzucona. Przykładem jest przedsiębiorstwo, w którym pracownicy zajmują określone stanowiska (tzw. struktura władzy), wynikające np. z ich kompetencji (są eks-pertami w danej dziedzinie) albo też innych kryteriów ustalanych przez decydentów. Im wyższa pozycja w strukturze władzy, tym większe możliwości kontrolowania innych.
W grupie nieformalnej z kolei o miejscu zajmowanym w hierarchii decydują preferowane przez jej członków cechy psychofizyczne lub umiejętności. Jest to struktura socjometryczna, w której poszczególne pozycje wiążą ze sobą stosunki lubienia się, nielubienia lub odrzucenia. Centralną pozycję w takiej grupie zajmują osoby cieszące się największą sympatią lub uznaniem. Są to tzw. gwiazdy socjometryczne. Najniższą pozycję w grupie nieformalnej natomiast zajmują osoby negatywnie
94
oceniane lub obojętne, nie budzące szczególnego zainteresowania (np. outsiderzy lub tzw. kozły ofiarne).
Ostatnim istotnym kryterium odróżniającym grupę społeczną od niespołecznej są obowiązujące wszystkich członków normy grupowe, czyli przepisy określające sposób zachowania się poszczególnych jednostek należących do danej grupy.
Dotyczą one głównie:
• zasad postępowania (co jest pożądane, a co niewskazane, lub wręcz zabronione),
• sposobu bycia (używanie określonego języka, sposób ubierania się, preferowanie określonych form aktywności),
• zasad komunikowania się (tematy tabu, stopień otwartości i bezpośredniości),
• uznawanych wartości.
Normy mogą być narzucone przez kulturę, w której żyjemy, przez instytucje lub organizacje albo stanowić efekt procesów wewnątrz-grupowych, jak ma to miejsce w przypadku grup nieformalnych, których członkowie w procesie interakcji wypracowują własne zasady regulujące zachowania. Dotyczą one m.in.:
• nazw, którymi członkowie chętnie się posługują. Mają one znaczenie w przypadku, kiedy dana grupa chce się wyraźnie odróżnić od innych podobnych grup, np. gangi i subkultury, bądź osoby które łączą wspólne zainteresowania;
• insygniów wskazujących na przynależność do tej, a nie innej grupy, np. koszulki z wydrukowaną nazwą uczelni;
• wyglądu, np. noszenie skórzanych strojów przez harleyowców lub fryzury w stylu irokez u punków;
• lojalności i solidarności wobec grupy, co oznacza popieranie się, przeciwstawianie się jakimkolwiek formom nacisku naru-szającym integralność grupy itd.
95
Normy grupowe pełnią dwie zasadnicze funkcje: przyczyniają się do osiągnięcia przez grupę celu i pozwalają na utrzymywanie się grupy przy życiu. Nieprzestrzeganie norm prowadzi do różnych negatywnych konsekwencji, np. sankcji prawnych, dezaprobaty lub po prostu wyklu-czenia z grupy.