Okres dorosłości obejmuje wczesną dorosłość do około 40. r.ż., śred-nią dorosłość do 60. r.ż. i późną dorosłość, określaną jako wiek starzenia się.
146
Wczesną dorosłością nazywamy fazę rozwojową, która następuje
po okresie burzliwych zmian, charakterystycznych dla okresu dojrzewania. Wkraczanie w dorosłość stawia przed młodymi ludźmi nowe zadania, które wymagają dojrzałości emocjonalnej, brania odpowiedzialności za własne decyzje i działania, uzyskania emocjonalnej i finansowej niezależności od rodziców. Najważniejsze cele w tym okresie to: zakończenie edukacji umożliwiającej podjęcie pracy zawodowej, założenie rodziny, podjęcie obowiązków obywatel-skich, znalezienie pokrewnej grupy społecznej, co oznacza wejście w nowe role społeczne, takie jak rola małżonka, pracownika i rodzica.
Dojrzałość psychiczną Z. Chlewiński rozpatruje w kontekście trzech wymiarów rozwojowych: autonomii, wglądu we własne motywy i stosunku do ludzi. Autonomia oznacza możliwość realizowania własnych celów, wynikających z indywidualnych potrzeb. Wgląd we własne motywy z kolei wiąże się z rozwojem samowiedzy, co umożli-wia przewidywanie skuteczności własnych działań w konkretnych sytuacjach zadaniowych i wyznaczanie sobie realistycznych celów. Dojrzały stosunek do innych wynika z poczucia własnej odrębności, niezależności i oznacza szacunek dla innych ludzi oraz branie odpowiedzialności za własne zachowania w stosunku do nich.
W okresie wczesnej dorosłości obserwuje się nadal wzrost sprawności fizycznej i doskonalenie się funkcjonowania narządów zmysłu (wzrost wrażliwości na światło, polepszenie słuchu). Jednak siedzący tryb życia, palenie papierosów i inne nałogi mogą powodować pogorszenie się sprawności fizycznej już w tej fazie rozwojowej. Podobną dynamikę wykazuje sprawność umysłowa. Na początku tego okresu utrzymuje się ona na stałym wysokim poziomie, aczkolwiek pod koniec wieku wczesnej dorosłości następuje powolny spadek pewnych funkcji intelektualnych, szczególnie w zakresie rozumowania abstrak-cyjnego. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że częste roz-wiązywanie różnorodnych problemów i konfliktów związanych z tym
147
wiekiem rozwojowym sprzyja kształtowaniu się takich cech myślenia jak: systemowy charakter, relatywizm i dialektyczność.
W okresie średniej dorosłości w sposób niezauważalny dla jedno-stki następują zmiany regresywne w obrębie funkcji czuciowych, psychomotorycznych i ogólnego stanu zdrowia. Do tych zmian należy obniżanie się ostrości widzenia oraz zdolność gałek ocznych do akomodacji oraz obniżenie wydolności słuchowej, co przejawia się gorszym słyszeniem dźwięków o wysokiej częstotliwości. W związku ze zmniejszaniem się ilości kubków smakowych i spadkiem ich wydolności funkcjonalnej, obniża się wrażliwość smakowa. Spadek siły mięśni oraz koordynacji psychoruchowej często odnotowywany w tym wieku nie ma jeszcze poważniejszych konsekwencji dla funkcji psychomotorycznych człowieka (np. wykonywanie prac wymagających koordynacji wzrokowo-ruchowej czy prowadzenie pojazdów). Wynika to z dwóch powodów: kompensowania zmian wzrastającym poziomem kompetencji i „wytrenowania” w zakresie często wykonywanych czynności, i hołdowaniu „zdrowemu” trybowi życia, oznaczającemu prawidłowe odżywianie oraz ruch fizyczny, który to trend staje się ostatnimi czasy coraz bardziej popularny.
Ogólny stan zdrowia w wieku średnim jest na ogół dobry. Jeżeli pojawiają się zmiany, dotyczą one głównie: ilości pompowanej przez serce krwi, poziomu hormonów i enzymów trawiących oraz wydolności nerek. U mężczyzn w tym wieku często pojawia się przerost gruczołu prostaty i spadek aktywności seksualnej. Typowe dla tego wieku są choroby układu krążenia, oddechowego i trawiennego. W badaniach ogólnych w tej grupie wiekowej stwierdza się niejednokrotnie podwyższony poziom cholesterolu we krwi i nadciśnienie tętnicze.
Lepszą kondycję psychofizyczną kobiet w tym wieku (w porównaniu z mężczyznami) można wytłumaczyć odwołując się do specyfiki fizjologii płci żeńskiej. Równie znaczące jednak okazują się czynniki psychospołeczne. Kobiety mają bowiem większe przyzwolenie społeczne
148
na wyrażanie obaw i lęków związanych z własnym zdrowiem, poza tym charakteryzują się większą świadomością własnego ciała i łatwiej dostrzegają niepokojące sygnały płynące z organizmu. Stąd częściej robią badania kontrolne i wykazują większą dyscyplinę w leczeniu.
Koniec wieku średniego oznacza dla kobiety wejście w okres klimakterium, co wiąże się z utratą zdolności prokreacji. Typowe objawy, wynikające ze zmian hormonalnych zachodzących w organizmie, to: niespodziewane fale gorąca, dysfunkcje układu moczowego i zmien-ność nastroju. Obniżony poziom estrogenu ponadto zwiększa ryzyko osteoporozy. Również u mężczyzn stwierdza się zmiany psycho-fizyczne, związane z obniżaniem się poziomu hormonów męskich, np. uczucie zmęczenia i mniejszą sprawność seksualną. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy tego typu zakłócenia rzeczywiście mają związek jedynie ze zmianami fizjologicznymi w organizmie. Równie istotne znaczenie mogą mieć czynniki psychospołeczne.
Wiek średni jest to okres dużego zaangażowania w pracę zawo-dową, co wiąże się często z poczuciem zawodowstwa, kompetencji, satysfakcji i zadowolenia z osiągniętego statusu społecznego i material-nego. Liczne badania wykazują, że istnieje znacząca korelacja między długością życia a zadowoleniem z pracy. Niestety istnieje wiele czynników, które w uzyskaniu tego zadowolenia przeszkadzają. Są to m. in.: utrata pracy, konieczność zmiany pracy, permanentny stres związany z wykonywaną pracą czy wypalenie zawodowe. U podstaw kryzysu związanego z pracą zawodową leży najczęściej rozbieżność między oczekiwaniami wobec zawodu a realiami.
W życiu rodzinnym pojawiają się zmiany, które można określić jako relacyjne. Zmienia się rola dziecko – rodzic. U osoby w wieku
średnim pojawia się konieczność przejęcia opieki nad starzejącymi się rodzicami i świadomość uniezależniania się własnych dzieci, które zaczynają żyć własnym życiem.
149
Późna dorosłość zwana jest często okresem starczym, ze względu
na coraz bardziej dostrzegalne zmiany związane z procesem starzenia się zarówno w sferze biologicznej, jak i psychicznej. Charakterystyczny dla tej fazy jest spadek siły mięśniowej, sprawności psychoruchowej i intelektualnej, aczkolwiek proces ten może ulec znacznemu spowolnieniu dzięki utrzymywaniu aktywności fizycznej i intelektualnej.
Jest to okres, w którym często występują zdarzenia krytyczne, związane z utratą: zdrowia i atrakcyjności fizycznej, bliskich osób, statusu społecznego i materialnego, prestiżu i przydatności. Wiążą się one z doświadczaniem dyskomfortu psychicznego z jednej strony, z drugiej natomiast stanowią wyzwanie i traktowane są jako przeszkody możliwe do przeskoczenia. Niewątpliwie najtrudniejszym problemem do przezwyciężenia jest lęk wynikający z uświadomienia sobie nie-uchronności śmierci. Na podstawie licznych obserwacji sformułowano kilka teorii wyjaśniających mechanizm adaptacji do starości:
• teoria aktywności – zakłada, że utrzymanie aktywności poz-wala jednostce na utrzymanie dotychczasowego zaangażowania
życiowego. Osoby starzejące się optymalnie znajdują szereg zajęć zastępczych, które pozwalają im się realizować i dają zadowolenie z życia;
• teoria wycofania się – zakłada, że wycofanie się z życia w wieku starszym wynika z naturalnej, rozwojowej potrzeby człowieka i niezbędne jest dla osiągnięcia psychicznej równo-wagi oraz dalszego rozwoju osobowości. Styl życia wynikający z tej potrzeby, nazywany jest potocznie stylem „bujanego fotela” i sprzyja analizie przeżyć, wspomnień, nierozwiązaniu dawnych konfliktów oraz odnajdywaniu nowych znaczeń;
• teoria stresu starości – zakłada, że krytyczne zdarzenia związane ze starzeniem się prowadzą do permanentnego stresu, zmuszają do readaptacji, pozbawiają człowieka nabytych cech, upraszczają
150
osobowość. Prowadzi to do konfliktu, z jednej strony bowiem jednostka ma potrzebę stymulacji, z drugiej natomiast potrzebę bezpieczeństwa i dobrostanu fizycznego. Prowadzi to do zacho-wań określanych metaforycznie „piętro w górę, piętro w dół”;
• teoria efektywnej adaptacji do starości pokazuje, że człowiek potrafi radzić sobie z problemami codzienności dzięki sprawo-waniu osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się. Podstawę adaptacji do starości stanowią: optymalizowanie sprawności funkcji psychicznych, podejmowanie działań kompensacyjnych, utrzymywanie optymizmu. Wynikiem efektywnej adaptacji jest „maksimum satysfakcji przy minimum kosztów psychicznych”.
151
PODSTAWY PSYCHOPATOLOGII
Psychopatologia jest działem psychologii klinicznej, zajmującym się zaburzeniami umysłowymi, emocjonalnymi i behawioralnymi [25].
Do lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku panowały w psy-chologii dwa główne podejścia do zjawisk psychopatologicznych. Pierwsze ujęcie (biologiczno-medyczne) wynika z założenia, że zjawiska psycho-patologiczne są chorobą ciała i można je leczyć jedynie środkami farmakologicznymi. Punktem wyjścia w przypadku drugiego podejścia natomiast jest przekonanie, że zjawiska psychopatologiczne są spowo-dowane czynnikami psychologicznymi, których wpływ można złagodzić bądź wyeliminować zmieniając zachowania, emocje i myśli za pomocą różnych form psychoterapii indywidualnej i grupowej.
Współczesna psychologia, hołdując holistycznemu podejściu do człowieka spostrzeganego jako jedność psychofizyczną, integruje oba ujęcia. Stąd też leczenie zaburzeń w zakresie psychicznego funkcjonowania człowieka polega zarówno na stosowaniu farmako-terapii, jak i różnych form psychoterapii i terapii zajęciowej.