Schizofrenia, w dosłownym tłumaczeniu z łaciny oznacza rozszczepienie osobowości (schizo – rozszczepienie, fren – umysł). Nazwa ta dobrze oddaje naturę choroby, ponieważ chorzy faktycznie
żyją w dwóch odrębnych światach, rzeczywistym i wyimaginowanym (urojonym), i wraz z postępem choroby świat urojony staje się dla nich coraz bardziej prawdziwy.
152
Etiologia choroby nie jest do końca znana. Udział czynników dziedzicznych okazuje się być marginalny. W przypadku, gdy oboje z rodziców chorowali na schizofrenię, ryzyko zapadnięcia na nią wynosi 50 %. Zdecydowanie większą rolę przypisuje się zaburzeniom czynnościowym i strukturalnym mózgu. U chorych na psychozy stwierdzono nadmierne wydzielanie dopaminy, poza tym ich mózgi mają wyraźnie powiększone przestrzenie wypełnione płynem mózgo-wym, czego nie stwierdzono u osób zdrowych.
Istotną rolę w etiopatogenezie schizofrenii przypisuje się również czynnikom środowiskowym. Analizując warunki, w jakich chorzy byli wychowywani, wskazuje się na niepełną rodzinę, napięcia emocjonalne między rodzicami, wrogość, uczuciową izolację, nadopiekuńczą matkę maskującą pozornym zaangażowaniem utajoną wrogość do dziecka.
Choroba ujawnia się najczęściej między 15. a 30. rokiem życia, ale odmienność zachowania potencjalnych chorych obserwuje się już w dzieciństwie. Mają oni trudności w nawiązywaniu kontaktów, poczu-cie niższości, skłonność do marzeń i fantazjowania, są nieśmiali, wycofujący i przesadnie ulegli.
Schizofrenia jest chorobą, w której występuje ogromna różno-rodność objawów, w zależności od odmiany choroby. Charaktery-styczne dla wszystkich postaci jest poczucie pustki, wyalienowania, apatia, natrętne myśli, urojenia, dziwaczne zachowania.
Początek choroby może być nagły. Wskutek pojawienia się omamów lub urojeń, chory zaczyna zachowywać się w sposób dziwny i niekontrolowany. Wybuch choroby może być też poprzedzony dziwnym zachowaniem, sprzecznym z charakterem i dotychczasowym stylem życia (tzw. paragnomen). Choroba może również ujawniać się stopniowo. Wybuchy niekontrolowanych emocji, urojeniowe podej-rzenia, zaniedbywanie obowiązków, brak inicjatywy, izolowanie się od otoczenia na początku zazwyczaj traktowane są jako przejściowa reakcja na sytuacje trudne. W miarą ich nasilania się i częstotliwości
153
występowania wzrasta zaniepokojenie otoczenia. Początek choroby może mieć też charakter nerwicowy. Pacjent wykazuje objawy hipo-chondryczne, neurasteniczne lub histeryczne, typowe dla nerwicy i niejednokrotnie zaczyna być leczony tak, jak ma to miejsce w zabu-rzeniach nerwicowych (czyli lękowych).
Rodzaje schizofrenii
Choroba może występować w kilku postaciach: prostej, hebefre-nicznej, katatonicznej i urojeniowej.
Schizofrenia prosta – wbrew nazwie – nie jest łatwa w leczeniu
i daje najgorsze rokowania, bo jest trudna do wykrycia. Jej objawy są utajone. Zmiany w zachowaniu chorego są bardziej wyczuwalne niż obserwowalne. Chory początkowo nie zaniedbuje swoich obowiązków i pozornie przejawia typową dla siebie aktywność. Stopniowo jednak narasta zobojętnienie, apatia i obniżenie nastroju, obserwuje się również sztywność zachowania, przejawiającą się w kompulsywnym trwaniu przy swoich przyzwyczajeniach i stereotypach. Bardzo często w tej postaci schizofrenii ciało staje się centralnym punktem zaintereso-wania. Chory spostrzega je nieadekwatnie i często w tym właśnie obszarze pojawiają się urojenia. Bywa, że wstydzi się wychodzić z domu i myśli o operacji plastycznej.
Hebefrenia (hebe – młodość, krzepkość, wesołość) charakteryzuje
się nadmiarem inicjatywy, ruchliwością i wesołkowatością. Chory szokuje otoczenie swoimi niedorzecznymi pomysłami, nieadekwatnymi reakcjami, neologizmami, „wisielczym humorem”. Jednak dynamika zachowania hebefrenika jest monotonna. Cyklicznie pojawiają się te same zachowania i reakcje (tzw. perseweracja zachowania). Wesołkowatość jest pozorna, ponieważ tak naprawdę kryje się pod nią pustka i niechęć do życia. Nie wynika ona z rzeczywistej radości, lecz raczej z napięcia między własnym światem wewnętrznym a otaczającym.
154
W katatonii dominują objawy dotyczące dynamiki ruchu. Ta odmia-na choroby występuje w dwóch postaciach. Pierwsza z nich to postać hipokinetyczna, dla której charakterystyczne jest zahamowanie ekspresji (od spowolnienia mowy i ruchów do całkowitego zastygnięcia w bezruchu, tzw. stuporu). W tym stanie często pojawia się tzw. gibkość woskowata, polegająca na tym, że ciało chorego można układać w różnych, nawet bardzo niewygodnych pozycjach i potrafi on trwać w nich przez wiele godzin. Innym specyficznym objawem jest tzw. poduszka powietrzna (chory godzinami leży z głową uniesioną nad poduszką). W osłupieniu pacjent nie odczuwa dyskomfortu ani potrzeby jedzenia i picia. Nie reaguje na polecenia, pytania, uwagi. Zmuszany do aktywności stawia opór.
Druga postać katatonii (hiperkinetyczna) stanowi odwrotność poprzedniej. Istotą jej są gwałtowne wyładowania ruchowe, przejawia-jące się w chaotycznych, bezcelowych ruchach. Może towarzyszyć im ekstaza religijna, seksualna lub poczucie niezwykłej mocy. Innym objawem jest rozkojarzenie mowy, określane jako tzw. sałata słowna, charakteryzująca się chaotycznością, niespójnością i niezrozumiałością wypowiedzi chorego.
W katatonicznej postaci schizofrenii fazy osłupienia często przeplatają się z fazami pobudzenia. Ich wspólnym mianownikiem jest lęk i występowanie objawów endokrynno-wegetatywnych (rozszerzone
źrenice, zimne i sine stopy, wzmożony łojotok, zaburzenia menstruacji).
Schizofrenia paranoidalna jest najczęściej spotykaną odmianą
schizofrenii (ok. 70% przypadków). Nazwa pochodzi z łaciny (para – poza, obok, wbrew, na przekór; noys – umysł, rozum, sens). Podstawowym objawem tej postaci choroby są urojenia, czyli przekonania utrzymujące się mimo argumentów i dowodów im zaprzeczających. Mogą to być
urojenia wielkościowe, których istotą jest przekonanie o własnej
ważności, wyjątkowości i wszechmocy. Pacjent może czuć się bogiem, szatanem, niejednokrotnie też przejmuje tożsamość osób znaczących
155
(Jan Paweł II, Napoleon, Presley itd.). Równie często pojawiają się
urojenia prześladowcze, wynikające z przeświadczenia, że jest się
prześladowanym, śledzonym, oszukiwanym. Urojenia ksobne natomiast wiążą się z patologicznie egocentrycznym poczuciem bycia w centrum zainteresowania innych ludzi, którzy w przekonaniu chorego mają wgląd w jego myśli i wpływ na jego zdrowie, itp.
Urojenia w schizofrenii nie są krótkotrwałymi psychotycznymi epizodami, lecz stanowią trwałą strukturę, będącą wynikiem procesu, w którym można wyodrębnić trzy zasadnicze fazy: oczekiwania, olśnienia i uporządkowania. W fazie uporządkowania chory odczuwa napięcie i niepokój, że coś nastąpi. W fazie olśnienia pojawia się nowy sposób widzenia siebie i otaczającego świata. W fazie uporządkowania urojenia układają się w spójną całość.
Urojeniom towarzyszą omamy słuchowe (doświadczanie dźwięków lub głosów przy braku zewnętrznego bodźca), wzrokowe, polegające na spostrzeganiu osób lub obiektów nie istniejących w aktualnej rzeczy-wistości, i inne doznania zmysłowe, nie mające racjonalnej przyczyny.
Fazy schizofrenii
Choroba rozwija się przechodząc przez trzy fazy o różnym czasie trwania. W fazie owładnięcia chory odkrywa nowy sposób widzenia siebie i otaczającego świata, w fazie adaptacji przyzwyczaja się do nowej rzeczywistości. Na tym etapie doświadcza tzw. podwójnej orientacji, czyli funkcjonowania w dwóch światach: realnym i wyima-ginowanym. Zachowanie chorego w tym okresie odznacza się perse-weratywnością i dziwacznością.
W ostatniej fazie degradacji wyróżnia się trzy etapy. Pierwszy z nich to otępienie uczuciowe i intelektualne. Pacjent staje się osowiały i obojętny, jego reakcje werbalne i niewerbalne są słabe i nieadekwatne do bodźca. Następny etap to wygasanie, w którym objawy bledną, aczkolwiek utrzymują się jeszcze fragmenty urojeń i halucynacji.
156
Końcowym etapem fazy degradacji jest rozpad osobowości, w którym następuje utrata kontaktu z rzeczywistością (tzw. dereizm). Chory zamyka się w swoim własnym świecie. Nie można scharakteryzować jego psychologicznej sylwetki, bo przedstawia ona jedynie zbiór niepo-wiązanych ze sobą reakcji.