Z AKRES OCHRONY LASU I OCHRONY PRZYRODY

P

OCHRONALASU

W rozporządzeniu o zagospodarowaniu lasów niestanowiących własności państwa z 1927 roku wymieniono „szkodliwe owady leśne” i „klęski żywio-łowe” (Rozporządzenie 1927 – art. 13 i 18), za negatywne uważane jest także

„pasanie inwentarza” i „zbiór ściółki” (art. 16-17, 45). Rok później, w roz-porządzeniu o zagospodarowaniu lasów państwowych, również przywołano

„pasanie inwentarza” i „zbieranie ściółki” (Rozporządzenie 1928 – art. 6), na-tomiast nie odniesiono się do pozostałych zagrożeń, które wymieniono w roz-porządzeniu z 1927 roku. W dekrecie o państwowym gospodarstwie leśnym z 1936 roku – poza „szkodliwymi owadami leśnymi”, „wypasem inwentarza”

i „zbiorem ściółki” (Dekret 1936 – art. 11-12) – dodatkowo zwrócono uwa-gę na zagrożenie lasu ze strony „pasożytów roślinnych” (art. 12), a także na konieczność takiego prowadzenia gospodarki łowieckiej, by nie przyniosła szkody gospodarstwu leśnemu (art. 15). W tym ostatnim przypadku nie zostało jednak doprecyzowane, czy chodzi o szkody w lesie powodowane przez zwie-rzynę, czy też o aspekt np. wyłącznie finansowy. Jednocześnie nie odniesiono się do problemu klęsk żywiołowych. W dekrecie o ochronie lasów niestano-wiących własności państwa z 1948 roku – podobnie, jak w dekrecie z 1936 roku – zwrócono uwagę na zagrożenia lasu ze strony „szkodliwych owadów leśnych”, „pasożytów roślinnych”, powodowane „wypasem zwierząt gospo-darskich”, „zbiorem ściółki” i „klęskami żywiołowymi” (Dekret 1948 – art. 9, 12-14, 18.3), dodano „przegon zwierząt gospodarskich” (art. 12-13), natomiast nie odniesiono się do szkód wyrządzanych przez zwierzynę. W ustawie o pań-stwowym gospodarstwie leśnym z 1949 roku odniesiono się wyłącznie do „pa-sania i przegonu zwierząt gospodarskich” (Ustawa 1949a – art. 8), a w ustawie

o zagospodarowaniu lasów niestanowiących własności państwa z 1973 roku wymieniono „szkodliwe owady leśne”, „pasożyty roślinne”, „pożary” (Ustawa 1973 – art. 9.2.3), „przegon i wypas zwierząt gospodarskich”, „zbieranie ściół-ki” (art. 10) oraz „inne klęski żywiołowe” (art. 17.6). W ustawie o lasach z 1991 roku uwzględniono szerszą listę czynników zagrażających trwałości lasu: „po-żary” (Ustawa 1991a – art. 9.1), „organizmy szkodliwe” (art. 9.2), „zwierzynę”

(art. 9.3), człowieka (art. 11), gazy i pyły przemysłowe (art. 12) oraz klęski ży-wiołowe spowodowane przez „czynniki biotyczne” lub „abiotyczne” (art. 12).

Znalazły się także zapisy odnoszące się do „zbierania ściółki” i „wypasu zwie-rząt gospodarskich” (art. 30.1.8-9). Znacząca zmiana tej ustawy z 1997 roku wprowadziła tylko jedną poprawkę w powyższych zapisach: z art. 9 wycofano

„zwierzynę” (Ustawa 1997 – art. 1.4 i 1.18.a). Aktualna wersja ustawy o lasach (z początku 2017 roku) nie wnosi do w/w zapisów żadnych merytorycznych zmian (Ustawa 1991b – art. 9.1.1-2, 11, 12, 30.1.8-9).

W tabelach 1 i 2 zestawiono przedmioty zainteresowania kolejnych instrukcji ochrony lasu w podziale na organizmy czy czynniki, które powinny być ograni-czane lub zwalograni-czane oraz organizmy i czynniki, które powinny być objęte szcze-gólną opieką lub promowane.

Tabela 1. Spis ograniczanych i zwalczanych organizmów i czynników będących przedmiotem szczegółowego zainteresowania kolejnych instrukcji ochrony lasu (Instrukcja 1954, 1960, 1972, 1988, 1999, 2004, 2012)

Przedmiot zainteresowania 1954 1960 1972 1988 1999 2004 2012 Szkodliwe bezkręgowce, np.

Przedmiot zainteresowania 1954 1960 1972 1988 1999 2004 2012 Szkodliwe grzyby/choroby, np.

osutki sosny opieńka [miodowa]

korzeniowiec wieloletni – huba korzeni (+) – problem (temat) słabo rozwinięty

W kolejnych instrukcjach ochrony lasu – szczególnie w kontekście szkod-ników wtórnych – wymieniano następujące czynniki osłabiające las, z któ-rych część – dokładniej opisana – zaznaczona została w tabeli 1: pożar, imisje

zanieczyszczeń przemysłowych, zakłócenia stosunków wodnych, zwierzynę, ży-wicowanie, szkodniki pierwotne i grzyby pasożytnicze oraz czynniki abiotyczne, jak śnieg, wiatr, susza itp. (Instrukcja 1954 – par. 194, Instrukcja 1960 – par. 235, 279, Instrukcja 1972 – rozdz. I.1, par. 18, 83, 354, Instrukcja 1988 – cz.1.II, par.

204, Instrukcja 2004 – par. 389). W Instrukcji z 1972 roku zwrócono dodatko-wo uwagę na zagrożenia wynikające z nieuporządkowanego ruchu turystycznego i wypoczynkowego (Instrukcja 1972 – rozdz. I.1), co podtrzymano także w kolej-nych instrukcjach (Instrukcja 1988 – cz. 1.II, Instrukcja 1999 – par. 79, Instrukcja 2004 – rozdz. III.22, Instrukcja 2012 – rozdz. III.6.6.1). W przypadku pożarów, w instrukcjach ochrony lasu nie zamieszczono dokładniejszych wytycznych ze względu na fakt, że były one publikowane w formie osobnych dokumentów do-tyczących ochrony przeciwpożarowej (Instrukcja 1972 – par. 9.2, Instrukcja 2004 – par. 81, rozdz. III.22.1, Instrukcja 2012 – rozdz. III.6.6.1).

Tabela 2. Spis chronionych i propagowanych organizmów i obiektów będących przedmiotem szczegółowego zainteresowania kolejnych instrukcji ochrony lasu (Instrukcja 1954, 1960, 1972, 1988, 1999, 2004, 2012)

Przedmiot zainteresowania 1954 1960 1972 1988 1999 2004 2012 Zwierzęta pożyteczne

dziki (gdy dużo szkodliwych owadów)

drapieżne owady (m.in. w korze) pszczoły

Przedmiot zainteresowania 1954 1960 1972 1988 1999 2004 2012 Rośliny pożyteczne

drzewa (drewno)

wierzby (skraj lasu na ubogich siedl.)

borówka czernica (na gr.

porolnych)

Gleba (w drzewostanach po

klęsk-ach żywiołowych) + + + +

Siedliska nieleśne, np. bagna + + +

Kępy starodrzewu na zrębach + +

(+) – problem (temat) słabo rozwinięty; * do 1960 roku na skraju lasu na ubogich siedliskach, od 2012 r. w remizach, ** do 1988 r. w remizach, od 2004 r. – też na ubogich siedliskach

OCHRONAPRZYRODY

W tabeli 3 zestawiono zasoby przyrody, które w kolejnych ustawach o ochro-nie przyrody wymieniano w definicji i celach ochrony przyrody jako te, któ-re powinny podlegać szczególnemu traktowaniu. Należy zaznaczyć, że wy-kazom tych zasobów towarzyszyły początkowo pewne zawężenia. W ustawie o ochronie przyrody z 1934 roku uznano, że ochrona powinna dotyczyć tych zasobów, „których zachowanie leży w interesie publicznym ze względów na-ukowych, estetycznych, historycznych, pamiątkowych, albo też ze względu na swoiste cechy krajobrazu, i które władza państwowa uznała za podlegające

ochronie” (Ustawa 1934 – art. 1). Natomiast w ustawie o ochronie przyrody z 1949 roku dodano jeszcze względy zdrowotne i społeczne (Ustawa 1949b – art. 1). W kolejnych ustawach takich ogólnych zastrzeżeń nie podano, można je jednak w różnych konfiguracjach znaleźć w definicjach poszczególnych form ochrony przyrody.

Tabela 3. Spis zasobów przyrody będących szczególnym przedmiotem zainte-resowania kolejnych ustaw o ochronie przyrody (Ustawa 1934, 1949b, 1991c, 2000, 2004a, 2004b)

Zasób przyrody 1934 1949 1991 2000 2004 2017

Ziemia (jej ukształtowanie i formacje) minerały Wody (stojące, płynące, ich brzegi,

wodospady) + (+) (+) (+) (+) (+)

Zwierzęta (gatunki i ich zbiorowiska) siedliska chronionych zwierząt Rośliny (gatunki i ich zbiorowiska)

siedliska chronionych roślin twory przyrody ożywionej zieleń w miastach i wsiach zadrzewienia

siedliska chronionych grzybów + +

+ + +

Siedliska przyrodnicze + + +

Ekosystemy + + + +

Różnorodność biologiczna + + +

Kompleksy przyrodnicze +

Procesy ekologiczne + + + +

Zasoby przyrody + + + + +

(+) – ujęte pośrednio, w ramach przyrody nieożywionej

ZBIEËNOÄCIIRÓËNICE

ZBIEËNOÄCI:

■ W ramach ochrony lasu, jak również ochrony przyrody, zabezpieczane są ta-kie grupy organizmów, jak np. mrówki, ptaki, nietoperze – zarówno ich oka-zy, jak i siedliska, miejsca rozrodu (mrowiska, budki lęgowe, dziuple, mar-twe drewno, drzewa ekologiczne itp.).

■ W przypadku mrówek czy ptaków, w ochronie przyrody i ochronie lasu ist-nieje podobny motyw ich ochrony jako organizmów pożytecznych dla gospo-darki człowieka.

■ Od 1988 roku – uwzględniając potrzebę dopasowania lasu do siedliska – zwraca się uwagę nie tylko na drzewostan, ale także na inne elementy flory oraz faunę (Instrukcja 1988 – rozdz. I.III.3). Cele ochronne w ochronie lasu odnoszą się zatem współcześnie nie tylko do drzewostanu, ale też do biotopu i całej biocenozy leśnej (Instrukcja 2012 – wprowadzenie, rozdz. I.2), co jest zbieżne z potrzebami ochrony przyrody.

■ Poza lasami, od 1972 roku w ochronie lasu przedmiotem opieki są m.in. źród-ła, cieki i zbiorniki wodne – mają być chronione przed chemicznymi skaże-niami (Instrukcja 1972 – par. 461, 489, Instrukcja 1988 – par. 17.6, 410.4).

Od 1999 roku szczególnej opiece powinny podlegać także torfowiska, bag-na, łąki śródleśne, murawy kserotermiczne, wydmy i inne ekosystemy (In-strukcja 1999 – par. 73.1.2-3, In(In-strukcja 2004 – par. 220.2, In(In-strukcja 2012 – rozdz. I.2, I.3.2). Przybliża to ochronę lasu do ochrony przyrody, która odnosi się do szerszej różnorodności siedlisk.

■ Współcześnie w ramach profilaktyki w ochronie lasu zwraca się uwagę na różnorodność ekosystemów leśnych, a w szczególności na zachowanie za-grożonych gatunków roślin i zwierząt (Instrukcja 2012 – rozdz. I.1).

RÓËNICE:

■ W ochronie przyrody pielęgnujemy (obejmujemy specjalną ochroną) stawicieli świata zwierząt, roślin i grzybów, w ochronie lasu – głównie przed-stawicieli świata zwierząt, w mniejszym zakresie świata roślin.

■ Z punktu widzenia współczesnej ochrony przyrody, niektóre początkowe wska-zania z instrukcji ochrony lasu nie były korzystne – np. stwierdzenie, że żmija zygzakowata nie zasługuje na pełną ochronę (Instrukcja 1954 – par. 54, In-strukcja 1960 – par. 56, InIn-strukcja 1972 – par. 798, InIn-strukcja 1988 – par. 339).

Z

OCHRONALASU

W rozporządzeniu o zagospodarowaniu lasów niestanowiących własności państwa z 1927 roku nałożono na właścicieli tych lasów obowiązek informowa-nia władz o „gromadnym pojawieniu się szkodliwych owadów leśnych”, przewi-dziano także reakcję na taką informację w postaci zapobiegania rozmnażaniu się

i tępienia tych owadów (Rozporządzenie 1927 – art. 18). Ograniczono również możliwość wypasu „inwentarza” w lesie (art. 16-17) i zbierania ściółki (art. 45).

Rok później, w rozporządzeniu o zagospodarowaniu lasów państwowych, zawar-to wyłącznie ograniczenia dla „pasania inwentarza” i „zbierania ściółki” (Roz-porządzenie 1928 – art. 6). W dekrecie o państwowym gospodarstwie leśnym z 1936 roku wymieniono takie działania, jak „czuwać stale”, „w razie potrzeby podejmować stosowanie odpowiednich środków ochronnych, mających na celu zapobieganie rozwojowi […] szkodników i pasożytów oraz ich tępienie” (Dekret 1936 – art. 12), podtrzymano jednocześnie ograniczenia w „pasaniu inwentarza”

i „zbiorze ściółki” (art. 11). Zapobieganie rozmnażaniu się i zwalczanie szkodli-wych organizmów są wymienione także w dekrecie o ochronie lasów niestano-wiących własności państwa z 1948 roku (Dekret 1948 – art. 9), jednak bez wyróż-nienia elementu „czuwania” (monitoringu, kontroli). Do ograniczeń związanych z użytkowaniem ściółki i wypasem zwierząt gospodarskich dodano ograniczenia związane z „przegonem” tych zwierząt przez las (art. 12-13). W ustawie o pań-stwowym gospodarstwie leśnym z 1949 roku wyłącznie ograniczono pasanie i przegon zwierząt gospodarskich (Ustawa 1949a – art. 8), nie ma w niej wzmian-ki o innych typach działań na rzecz ochrony lasów. W ustawie o zagospodaro-waniu lasów niestanowiących własności państwa z 1973 roku – poza zapobiega-niem „rozmnażaniu się szkodliwych owadów leśnych i pasożytów roślinnych”, ich „zwalczaniem” – uwzględniono także „zapobieganie pożarom” i „usuwanie posuszu, wywrotów i złomów” (Ustawa 1973 – art. 9.2.3), dodatkowo całkowi-cie zabroniono przegonu i wypasu zwierząt gospodarskich oraz zbierania ściółki (art. 10). W ustawie o lasach z 1991 roku, w ramach powszechnej ochrony la-sów, wymieniono obowiązek podnoszenia naturalnej odporności drzewostanów, wykonywania zabiegów profilaktycznych i ochronnych, wykrywania zagrożeń, ich ograniczania/zwalczania (Ustawa 1991a – art. 9), w tym usuwania drzew opanowanych przez organizmy szkodliwe, złomów i wywrotów (art. 24.3.a), wprowadzania okresowych zakazów wstępu do lasu (art. 26.3.2), stałego zaka-zu używania ognia poza wyznaczonymi miejscami i określonymi przypadkami (art. 30.3), zbierania ściółki (art. 30.1.8), wypasu zwierząt gospodarskich (art.

30.1.9), a także obowiązek naprawy szkód (art. 11-12). Jednocześnie zastrzeżo-no, że podejmowanie działań związanych z występowaniem organizmów szkod-liwych czy szkód powodowanych przez zwierzynę powinno być brane pod uwa-gę dopiero w sytuacji zagrożenia trwałości lasu (art. 9-10). W ustawie odniesiono się także do finansowych kwestii związanych z wybranymi działaniami ochrony lasu. W przypadku zagrożenia trwałości lasów w wyniku oddziaływania gazów i pyłów przemysłowych lub klęski żywiołowej, zadania z zakresu ochrony la-sów mogą być objęte dotacjami celowymi z budżetu państwa (art. 12.1, 54.2).

Przewidziano także środki z funduszu leśnego w sytuacji, gdy działania z za-kresu ochrony lasu miałyby charakter wspólnych przedsięwzięć jednostek orga-nizacyjnych Lasów Państwowych (art. 58). Znacząca zmiana tej ustawy z 1997

roku wprowadziła następujące poprawki i uzupełnienia w powyższych zapisach:

w ramach powszechnej ochrony lasów w art. 9 dodano obowiązek kształtowania równowagi w ekosystemach leśnych, ochrony gleb i wód, a usunięto zapis do-tyczący zwierzyny (Ustawa 1997 – art. 1.4), a w przypadku środków funduszu leśnego na wspólne przedsięwzięcia nadleśnictw zgeneralizowano cel do gospo-darki leśnej, bez wyodrębnienia ochrony lasu (art. 1.42). Aktualna wersja ustawy o lasach (z początku 2017 roku) nie wnosi do w/w zapisów żadnych merytorycz-nych zmian (Ustawa 1991b – art. 9, 11, 12, 24, 26, 30, 54, 58).

Jednym z działań przewidzianych dodatkowo przez instrukcje ochrony lasu jest edukacja społeczeństwa. Proponowana tematyka obejmuje rolę ptaków w le-sie (Instrukcja 1954 – par. 36.c, Instrukcja 1960 – par. 37.c, Instrukcja 1972 – par. 776.d – dodatkowo też potrzebę ochrony ptaków, podobnie jak w Instruk-cji 1988 – par. 324.2d i w InstrukInstruk-cji 2004 – par. 233), zwalczanie przesądów o szkodliwości węży i padalca (Instrukcja 1954 – par. 54.2, Instrukcja 1960 – par.

56.2), znaczenie płazów i gadów w środowisku (Instrukcja 2012 – rozdz. I.7.3), wyjaśnienie roli remiz poprzez tablice informacyjne (Instrukcja 1972 – par. 833, Instrukcja 1988 – par. 358.2, Instrukcja 2004 – par. 241) oraz negatywnego wpły-wu człowieka na lasy w obrębie drzewostanów uszkodzonych przez czynniki an-tropogeniczne (Instrukcja 2012 – rozdz. III.6.6.2).

Specyficznym rozwiązaniem, zalecanym przez instrukcje ochrony lasu, jest czynna ochrona zwierzyny z myślą o jej „odciągnięciu” od obiektów ważnych dla gospodarki leśnej. Dotyczy to takich działań, jak uprawa łąk, zakładanie po-letek karmowych, zimowe dokarmianie, zakładanie wodopojów itp. (Instrukcja 1960 – par. 71.3, Instrukcja 1972 – par. 845-847, Instrukcja 1988 – par. 388-389, 391, Instrukcja 1999 – par. 73.1.5, Instrukcja 2004 – par. 220.4, 497, Instrukcja 2012 – rozdz. I.3.2, III.6.3.2) czy też ochrona ostoi (Instrukcja 1988 – par. 390, Instrukcja 2004 – par. 497) i zapewnienie spokoju zwierzynie (Instrukcja 1960 – par. 71.3, Instrukcja 1972 – par. 848, Instrukcja 2012 – rozdz. III.6.3.2).

Jednym z działań ochrony lasu, wzbudzającym w niektórych przypadkach kontrowersje z punktu widzenia ochrony przyrody, jest chemiczne zwalczanie organizmów szkodzących lasom. Jednak już w pierwszej Instrukcji ochrony lasu zawarto zalecenie, by poprzedzać je analizą skutków dla biocenozy lasu ze względu na szkodliwość i nie dość dobrze rozpoznane skutki działania trucizn (Instrukcja 1954 – par. 20 i 256). Proponowano wówczas stosowanie w niektó-rych przypadkach preparatów DDT (par. 264.2) czy arsenianu wapnia (par. 262).

Kolejne instrukcje podtrzymały konieczność analizy – przed zastosowaniem che-micznych metod walki z zagrożeniami lasu – ich skutków dla biocenozy (Instruk-cja 1960 – par. 20 i 304, Instruk(Instruk-cja 1972 – par. 3.1), zalecając jednocześnie dal-sze stosowanie wspomnianych preparatów DDT (Instrukcja 1960 – par. 312.2, Instrukcja 1972 – Tab.18) czy arsenianu wapnia (Instrukcja 1960 – par. 310).

Instrukcja z 1988 roku zaleca ostrożność przy stosowaniu metody chemicznej ochrony lasu, zauważając jednocześnie, że jest to metoda najbardziej efektywna

(Instrukcja 1988 – rozdz. I.V.4). Proponuje także w pewnych przypadkach me-todę rotacyjną w zwalczaniu kornika drukarza, co pozwala na wyeliminowanie użycia insektycydów, a co za tym idzie – na zmniejszenie zagrożenia środowi-ska przyrodniczego (Instrukcja 1988 – par. 274.1, 308). Zwraca również uwagę na ostateczność chemicznej metody zwalczania gryzoni, ze względu na jej silnie toksyczne oddziaływanie na organizmy stałocieplne (Instrukcja 1988 – par. 409, 410.4). W tekście nie są podane konkretne preparaty służące ochronie lasu, ich dobór uzależniono od decyzji Instytutu Badawczego Leśnictwa lub zwierzchniej jednostki Lasów Państwowych (Instrukcja 1988 – np. par. 305.2, 411.3, Instruk-cja 2004 – rozdz. III.16, par. 330). Coraz silniejsze ograniczanie stosowania che-micznych metod ochrony lasu zauważalne jest także w Instrukcji ochrony lasu z 1999 roku, gdzie wszystkie pozostałe metody – wraz z profilaktyką – uznaje się za priorytetowe (Instrukcja 1999 – par. 14). W Instrukcji z roku 2004 jeszcze bardziej zawęża się te najważniejsze działania w ochronie lasu – do działań pro-filaktycznych i metod biologicznych (Instrukcja 2004 – par. 3, 215.5), a wśród ogólnych zasad ochrony lasu wymienia się minimalizację skutków ubocznych prowadzonych zabiegów (Instrukcja 2004 – cz. I.3, par. 331). Podobne podejście – z podkreśleniem roli profilaktyki – reprezentowane jest w Instrukcji ochrony lasu z 2012 roku (Instrukcja – cz. IA). Warto zauważyć, że np. w odniesieniu do szkółek zaleca się aktualnie stosowanie chemicznych środków ochrony roślin tylko w wyniku bezwzględnej konieczności, a nie z zasady (Instrukcja 2012 – rozdz. III.5). Znaczne ograniczenie stosowania środków chemicznych w ochro-nie lasu wynika także z wymogów systemów certyfikacji gospodarki leśnej, w szczególności systemu FSC (Forest Stewardship Council – Krajowy Standard Gospodarki Leśnej FSC w Polsce, 2013).

Drugim typem działań, który także wiąże się z różnym społecznym odbio-rem, jest usuwanie drzew ze względu na potrzeby ochrony lasu. W pierwszych instrukcjach ochrony lasu zalecano terminowe usuwanie drzew chorych, obumie-rających, martwych, wywrotów, śniego- i wiatrołomów, a także złomów, w kolej-nych instrukcjach – dodatkowo wadliwych przedrostów i przerostów – bez okre-ślania wyjątków czy ograniczeń dla tych czynności (Instrukcja 1954 – par. 24.3.c-d, Instrukcja 1960 – par. 24.3.c-d, Instrukcja 1972 – par. 16, 19, 24, 31, 419, In-strukcja 1988 – par. 212.11, 251.5, 282-283). Należy zwrócić także uwagę, że wymagano uprzątania lasu z gałęzi po cięciach gospodarczych, sanitarnych itp.

(Instrukcja 1954 – Zał. 6, Instrukcja 1960 – Zał. 6, Instrukcja 1972 – par. 22, 30, Instrukcja 1988 – par. 212.3, 248.3, 282-283, 430.6), co zweryfikowano dopie-ro w Instrukcji z 2004 dopie-roku (Instrukcja 2004 – par. 13, 212.5c, Instrukcja 2012 – rozdz. I.2, II.11). W przeszłości obecność tzw. „posuszu jałowego” uważano wręcz za świadectwo źle prowadzonej walki ze szkodnikami wtórnymi (Instruk-cja 1972 – dopisek do par. 402), choć dopuszczano pozostawienie go jako ścia-ny ochronnej przed działaniem wiatru (Instrukcja 1972 – par. 402, Instrukcja 1988 – par. 242.3) i nasłonecznieniem ściany lasu w górach (Instrukcja 1988

– par. 242.3). Z czasem złagodzono postępowanie i pozostawianie martwych i za-mierających drzew dla zapewnienia warunków rozwoju wszystkim organizmom związanym z rozkładającym się drewnem uznano wręcz za powinność (Instruk-cja 1999 – par. 73.1.1, Instruk(Instruk-cja 2004 – par. 4, 212.5b, cz. III.9.2, par. 374.3, Instrukcja 2012 – wprowadzenie, rozdz. I.2, I.3.2, I.11.4.5, II.4.2), aczkolwiek pozostawiono też wymóg usuwania drzew np. zasiedlonych przez kambiofagi (Instrukcja 2004 – par. 361.2, Instrukcja 2012 – rozdz. I.11.4). We wszystkich instrukcjach ochrony lasu przewiduje się także ścinanie drzew próbnych, które mają pomóc w ustaleniu stopnia zagrożenia ze strony danego gatunku owada, przy czym np. w Instrukcji z 1988 roku w niektórych przypadkach dopuszcza się stosowanie metod zastępczych, niewymagających ścięcia drzewa (Instrukcja 1988 – np. par. 160.6).

Od 2004 roku realizowany jest proekologiczny model ochrony lasu. Prze-widuje on zintegrowane działania z zakresu hodowli, ochrony, użytkowania i urządzania lasu, obejmujące m.in. „oddziaływanie na obieg materii i przepływ energii w ekosystemie (pozostawianie drzew martwych, wprowadzanie podszy-tów…)”, „ochronę i zwiększenie różnorodności ekosystemów leśnych (zachowa-nie najcen(zachowa-niejszych drzewostanów i zagrożonych składników flory i fauny)” oraz

„preferowanie działań wzmagających trwałość lasu – naturalność, różnorodność gatunkową i genetyczną, rodzimość (…), zgodność z siedliskiem” (Instrukcja 2004 – cz. I.2, Instrukcja 2012 – rozdz. I.1-2). Wprowadzono wymóg minima-lizacji szkód ekologicznych w następstwie wykonywanych zabiegów ochrony lasu, w tym szkód w odniesieniu do różnorodności biologicznej (Instrukcja 2004 – cz. I.3, Instrukcja 2012 – wprowadzenie, rozdz. I.2). Przedmiot zainteresowa-nia i działazainteresowa-nia w ramach proekologicznego modelu ochrony lasu, wiążące się z ochroną przyrody, zostały ujęte odpowiednio w tabeli 2.

OCHRONAPRZYRODY

W ustawie z 1934 roku skupiono się głównie na aspekcie ochrony konser-watorskiej, opierającej się na ograniczeniach dla człowieka wynikających z po-trzeb ochrony danych zasobów przyrody i obszarów (Ustawa 1934 – art. 2).

Wykonywanie prac i urządzeń ochronnych, także przewidziane w tekście usta-wy, po części – patrząc na przykłady – wiąże się z potrzebami człowieka, a nie przyrody (np. budowa wałów, uregulowanie spadku wód – art. 2.7). Natomiast prace związane z potrzebami ochrony przyrody (bez określenia, jakie) zosta-ły wspomniane głównie w kontekście finansowym (art. 4). W ustawie z 1949 roku duży nacisk położono na jakość gospodarowania zasobami przyrody, aby w jego efekcie uzyskać „zabezpieczenie i wzmożenie naturalnych sił wytwór-czych przyrody” (Ustawa 1949b – art. 9.1). Pokreślono przy tym znaczenie lasów dla interesu publicznego (art. 10.1). Poza określeniem kierunku gospo-darowania zasobami, ustawa z 1949 roku zawiera podobne wskazania, jak usta-wa z 1934 roku, a zatem listę ograniczeń dla działalności człowieka (Ustausta-wa

1949b – art. 18), przykłady prac ochronnych, częściowo chroniących raczej interesy człowieka (wspomniane też w 1934 roku wały i regulacja spadku wód – art. 19.1) oraz finansowy kontekst prac wynikających z potrzeb ochrony przy-rody (art. 24 i 25).

Ustawa o ochronie przyrody z 1991 roku przewiduje zarówno ochronę za-chowawczą (ograniczenia dla działalności człowieka – Ustawa 1991c – art. 36-38, 41.3), jak i działania ratownicze w przypadku zagrożenia cennej przyrody (art. 2.2.6, 38, 41.1.2, 41.3, 46) oraz racjonalną gospodarkę zasobami natural-nymi, szczególnie lasami (art. 41.1-2, 47), ale także przyrodą nieożywioną (art. 43).

Zwrócono dodatkowo uwagę na zagrożenie ze strony gatunków obcych, zabraniając wprowadzania ich do środowiska naturalnego (art. 42), a wśród celów ochrony przyrody równorzędnie – w stosunku do działań „ochroniarskich” – potraktowa-no „kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody” (art. 2.2.5).

W cytowanej ustawie odniesiono się także do wybranych chronionych gatunków zwierząt (żubr, niedźwiedź, bóbr) wyrządzających szkody w gospodarce czło-wieka. Aby ograniczyć sytuacje konfliktowe, przewidziano wypłaty odszkodo-wań ze środków Skarbu Państwa (art. 52.1). Znacząca nowelizacja tej ustawy z roku 2000 podtrzymała, a w niektórych przypadkach uszczegółowiła, zapi-sy z roku 1991, np. dotyczące gatunków obcych (Ustawa 2000 – art. 1.41) czy ochrony ex situ zagrożonych gatunków (art. 1.43).

Kolejna ustawa – uchwalona w 2004 roku – zawiera wszystkie typy działań, co ustawa poprzednia (wraz z jej nowelizacją), przedstawione najczęściej w jeszcze większych szczegółach. Dodatkowo jednak uwzględniono monitoring przyrodni-czy różnorodności biologicznej i krajobrazowej (Ustawa 2004a – art. 112) oraz dodano zapisy o warunkach zabezpieczenia gatunków i ich siedlisk nieobjętych formami ochrony przyrody (art. 125). Do gatunków objętych odszkodowaniami ze Skarbu Państwa dodano wilka i rysia, określając jednocześnie dla wszystkich ga-tunków okoliczności (miejsca, przedmiot) szkód, za które należą się wspomnia-ne odszkodowania (art. 126.1). Podobnie, jak wcześniej, podkreślono potrzebę ochrony, utrzymania i racjonalnego zagospodarowania ekosystemów, w tym la-sów (art. 117.1). Odniesiono się także do tematyki regulacji stosunków wodnych, budowy wałów przeciwpowodziowych itp., ale – w przeciwieństwie do ustaw z roku 1934 i 1949 – uzależniono ich realizację od decyzji wojewody, aby uniknąć ich negatywnego wpływu na zasoby cennej przyrody (Ustawa 2004a – art. 118).

Aktualna wersja ustawy z 2004 roku (styczeń 2017 roku) – w rozdziale 8 „Wy-konywanie ochrony przyrody” – uwzględnia proces uspołeczniania ochrony śro-dowiska, z którym mamy do czynienia w Polsce w efekcie ratyfikacji Konwencji z Aarhus o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (Konwen-cja 2003). Przejawia się to w dodaniu zapisu o konieczności zapewnienia udziału społeczeństwa w procesie sporządzania projektu programu ochrony i zrównowa-żonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z projektem planu działań

(Ustawa 2004b – art. 111.2). W rozdziale 9 „Gospodarowanie zasobami i składni-kami przyrody” uzupełniono paragrafy o kolejny, znacznie ograniczający możli-wość krzyżowania gatunków chronionych, łownych i obcych z innymi gatunkami i ich odmianami (art. 119a), a paragraf poświęcony problematyce gatunków obcych znacznie uszczegółowiono (art. 120), wprowadzając m.in. wymóg publikowania li-sty gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodnicze-go mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (art. 120.f).

Dodano możliwość wypalania łąk, pastwisk, nieużytków, rowów, pasów przydroż-nych, szlaków kolejowych oraz trzcinowisk i szuwarów, jeśli podyktowane jest to względami czynnej ochrony zapisanej w adekwatnych dokumentach dla par-ków narodowych, rezerwatów przyrody oraz obszarów Natura 2000 (art. 124.2).

W odniesieniu do szkód w gospodarce człowieka, powodowanych przez wybrane

W odniesieniu do szkód w gospodarce człowieka, powodowanych przez wybrane