W
STÊPUsługi ekosystemowe stały się podstawową koncepcją w zarządzaniu zaso-bami przyrodniczymi i odzwierciedlają całościowe podejście do korzyści i war-tości dostarczanych i utrzymywanych przez ekosystem.
Leśnikom od dawna bliskie są terminy funkcji oraz świadczeń (usług) lasów jako podstawowych elementów trwałej gospodarki leśnej. Zasadniczo między tymi koncepcjami istnieją sprzeczności. Obie są antropocentryczne, co oznacza, że w centrum uwagi znajduje się użytkowanie zasobów i korzystanie z usług eko-systemowych przez człowieka, co pociąga za sobą obowiązek trwałego utrzy-mania systemów naturalnych. O ile trwała gospodarka leśna opiera się na filarze ekonomicznym, ekologicznym i społecznym, koncepcja usług ekosystemowych wiąże się z usługami wpływającymi na jakość życia człowieka.
Oryginalna charakterystyka usług ekosystemowych obejmuje ich wspoma-ganie, zaopatrywanie, regulowanie oraz usługi kulturowe. Wszystkie te kompo-nenty są wbudowane w różnorodność biologiczną jako główną usługę ekosyste-mową (rycina 1).
Przekładając na realia leśnictwa, możemy następująco zidentyfikować funk-cje lasów powiązane z usługami ekosystemowymi (Lexer i in. 2014):
■ Zaopatrywanie w usługi ekosystemowe
□ drewno oraz biomasa na cele energetyczne
□ niedrzewne użytki leśne
□ woda pitna
□ wypas zwierząt gospodarskich
1 Tłumaczył: Adam Kaliszewski
Rycina 1. Definicja usług ekosystemowych za Milenijną Oceną Ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment 2005) Źródło: Millenium Ecosystem Assessment
■ Regulowanie usług ekosystemowych
□ gromadzenie węgla
□ ochrona (obrywy skalne, osuwiska, lawiny)
□ ochrona siedlisk (ptaki) i ochrona przyrody
□ ochrona wód
□ ochrona przeciwpowodziowa
■ Kulturowe usługi ekosystemowe
□ łowiectwo
□ rekreacja
□ edukacja leśna.
Wezwanie do zintegrowania usług ekosystemowych z planowaniem urządze-niowym i procesem decyzyjnym opiera się na potencjale przeniesienia koncepcji wielofunkcyjności na poziom operacyjny. Brak wiedzy o wielu usługach i ich interakcjach jest przedstawiany jako główna bariera w uwzględnianiu usług eko-systemowych w podejmowaniu decyzji operacyjnych (Quine i in. 2013). Jednak poza sektorem leśnym usługom ekosystemowym poświęca się wiele uwagi.
M
ARKETING USÔUG EKOSYSTEMOWYCHZ koncepcji usług ekosystemowych jasno wynika, że nie wszystkie one mogą być należycie wprowadzane na rynek, chociaż zasadniczą kontynuacją działań mających na celu wartościowanie pieniężne tych usług są tzw. płatności za usługi ekosystemowe. Nie jest to jednak możliwe i bezproblemowe.
Po pierwsze, nadanie wartości pieniężnej usługom ekosystemowym nieod-łącznie zawiera koncepcję słabej trwałości, tj. zastępowalności tych usług pie-niędzmi, choć być może nie taka jest intencja. Po drugie, w wielu przypadkach projekty płatności za usługi ekosystemowe pozostają na poziomie teoretycznym, ponieważ dla wielu usług nie istnieją rynki.
Przyczyny istnienia rynków z jednej strony oraz ich braku lub niedoskona-łości z drugiej zostały wyjaśnione przez Glücka (2004). Dobra leśne (lub usługi ekosystemowe) można sklasyfikować w macierzy konkurencyjności i możliwo-ści wykluczenia konsumentów. O dobrach prywatnych, które mogą być włamożliwo-ści- właści-wie sprzedawane na rynku (np. drewno), można mówić jedynie wówczas, gdy wykluczenie jest łatwe, a konkurencyjność wysoka.
W odróżnieniu – dobra klubowe (mające stosunkowo wąską grupę odbiorców) mają w pewnych warunkach niski poziom konkurencyjności (np. rekreacja) oraz rosnące szanse na marketing wraz ze wzrostem popytu, tj. wzrostem konkurencji między różnymi sposobami użytkowania lasu. Dobrym przykładem jest zwiększa-jący się popyt na kolarstwo górskie w lesie, co powinno prowadzić do koncepcji marketingowych w punkcie, w którym wpływa on na gospodarkę leśną.
Gdy możliwości wykluczenia są małe, mówimy o zasobach wspólnych i do-brach publicznych jako dwóch kategoriach. O ile dobra publiczne oferują niewielkie
możliwości urynkowienia i cechują się występowaniem „gapowiczów”, zasoby wspólne pojawiają się wraz ze wzrostem popytu na dobro lub zwiększeniem kon-kurencyjności w odniesieniu do usług (drewno a funkcje ochronne). Jest to obszar, gdzie płatności mogą zostać wprowadzone, chociaż w przeszłości nie zawsze koń-czyło się to sukcesem (np. płatności za lasy ochronne).
Tabela 1. Klasyfikacja dóbr leśnych (Glück 2004)
Możliwość wykluczenia
W ostatnich latach podjęto starania, aby rozpoznać podstawy płatności za usłu-gi ekosystemowe, z których wiele nie znajduje zastosowania w leśnictwie europej-skim. Studium zrealizowane przez EFI (2014) bardziej szczegółowo podsumowało aktualny stan wiedzy z zakresu dostarczania leśnych usług ekosystemowych. Kwe-stie metodyczne wydają się zbyt szczegółowe dla niniejszego opracowania, dlatego w tym miejscu przedstawiono najważniejsze wnioski (EFI 2014):
■ Dla leśnych usług ekosystemowych ważna jest kwantyfikacja i ustanowienie celu. Programy dotyczące zapewnienia jednej lub większej liczby usług eko-systemowych powinny wskazywać dające się określić ilościowo cele, aby możliwa była ocena wartości tej usługi i stosowny monitoring, jak również rozpoznanie wzajemnych oddziaływań i zakłóceń między różnymi usługami ekosystemowymi.
■ Zachęca się do podejmowania wartościowania nierynkowych usług ekosyste-mowych. Choć podejście do wartościowania leśnych usług ekosystemowych nie jest nowe, w związku z płatnościami ekosystemowymi ostatnio przyspie-szył rozwój metodyki w tym zakresie. Nowe metody wartościowania nie mogą być wykorzystywane jedynie do określania wartości pieniężnej, ale także do dokumentowania, demonstrowania i informowania decydentów o wartości usług ekosystemowych. Ważne jest rozpoznanie efektów dystrybucyjnych i przejrzyste pokazanie, kto jest beneficjentem i dostawcą usług leśnych.
■ Należy demonstrować koszty dostarczania usług ekosystemowych. Nowe, wielorakie metody kalkulowania kosztów dostarczania usług ekosystemo-wych powinny pomóc w stworzeniu bardziej wiarygodnych kalkulacji kosztów
i włączać również te dostrzegane przez właścicieli lasów. O ile rekompensa-ta kosztów nie jest najważniejszą siłą napędową dosrekompensa-tarczania usług ekosyste-mowych, podejście takie zwiększyłoby przejrzystość negocjacji dotyczących usług ekosystemowych i polityki informacyjnej.
■ Wymagane są nowe instrumenty ekonomiczne dla nierynkowych leśnych usług ekosystemowych. Nowe instrumenty ekonomiczne powinny wspierać podejmowanie decyzji przez właścicieli lasów i nie ograniczać go (np. przez podejście odgórne). Niezbędne jest, gdy możliwości urynkowienia wciąż są niewielkie, minimalizowanie kosztów transakcyjnych takiego podejścia (np.
gdy ocena, monitoring i administracja pochłaniają dochody). Może to być osiągnięte przez współpracę, budowanie potencjału oraz wykorzystanie do-radztwa i upowszechniania wiedzy. W zasadzie właściciele i zarządcy lasów wydają się być bardziej nastawieni na instrumenty ekonomiczne wspierające działania niż wspierające brak działań (tj. unikanie działań).
I
NNOWACJE W URYNKAWIANIU USÔUG EKOSYSTEMOWYCHRola innowacji w marketingu usług ekosystemowych jest zasadnicza na wie-lu różnych poziomach. Ogólnie innowacja dotyczy zarówno produktów i pro-cesów, jak też interesariuszy i ich wzajemnych powiązań. Rycina 2 przedstawia różne oddziaływujące ze sobą elementy w tak zwanym systemie innowacyjnym.
Widzimy, że rynki i odpowiadające systemy produkcji i podaży stanowią zasad-nicze siły napędowe ekoinnowacji, ale pozostałyby statyczne bez wspierających warunków ramowych, jak polityki, infrastruktura, edukacja i badania.
Badania przeprowadzone wśród właścicieli i zarządców lasów pokazały, że współpraca między łańcuchami wartości w leśnictwie, wykorzystaniem nowych technologii informacyjnych i różnych form współpracy były najwyżej oceniany-mi procesaoceniany-mi innowacyjnyoceniany-mi (rycina 3). Przekładając to na leśne usługi ekosyste-mowe, możemy podsumować niektóre aspekty istotne dla lepszego marketingu:
■ Współpraca między właścicielami lasów jest ważna dla pokonania margi-nalizacji podaży i tworzenia masy krytycznej, aby móc reagować na popyt rynkowy (np. wspólny marketing) lub działać w większej skali przestrzennej (np. usługi rekreacyjne).
■ Współpraca międzysektorowa pomaga w ujednoliceniu różnych interesów ex ante oraz wskazaniu w regionie sytuacji, w której każdy wygrywa (win-win).
Ważne jest stworzenie portfeli różnych usług ekosystemowych (np. w tury-styce regionalnej: rekreacja, produkty lokalne, gastronomia).
■ Ten sam argument pozostaje prawdziwy dla ulepszonych łańcuchów wartości, gdzie urządzenia rekreacyjne są rozbudowane, a produkty są bardziej przetwo-rzone w celu zwiększenia wartości dodanej. Trendy ekologiczne, jak zielone zdrowie, jedzenie ekologiczne i regionalny marketing mogą wspierać wspólny marketing drzewnych i niedrzewnych produktów o wyższej wartości dodanej.
Rycina 2. Rola innowacji w leśnictwie (Weiss 2014)
■ Nowe technologie mogą wesprzeć zarówno dostarczanie, jak i marketing leś-nych usług ekosystemowych. Narzędzia komputerowe mogą pomóc w opty-malizacji precyzyjnego planowania przestrzennego oraz zarządzania leśnymi usługami ekosystemowymi, przy jednoczesnym unikaniu ustępstw (np. nisz-czenie bazy surowcowej niedrzewnych użytków leśnych przy pozyskiwaniu drewna). Marketing on-line może wprowadzić zasadniczą zmianę, zwiększa-jąc widzialność leśnych usług ekosystemowych, i być dobrze połączony z tu-rystyką i innymi działaniami sektorowymi związanymi z lasami.
Rycina 3. Wyniki badań dotyczących najważniejszych aspektów innowacji (Ra-metsteiner i in. 2005)
W
NIOSKIGłówne obszary marketingu leśnych usług ekosystemowych związane są z: (i) terytorialnymi dobrami i usługami (np. zapewnienie usług rekreacyjnych, ochrony przyrody lub pochłaniania węgla) oraz (ii) pionowymi łańcuchami pro-dukcji związanej z drewnem (np. meble, budownictwo drewniane, bioenergia lub operacje pozyskiwania drewna).
Tradycyjny dotychczas sektor leśny potrzebuje nowego, zróżnicowanego spojrzenia na przedsiębiorczość, co wymaga zarówno inicjatywy indywidualnej, jak i ram instytucjonalnych, pozwalających na nowe podejście marketingowe.
Zmieniający się popyt na dobra i usługi leśne wymaga odzewu w politykach i instytucjach, które nie będą zbyt sceptyczne i restrykcyjne w odniesieniu do nowych rozwiązań. Leśne usługi ekosystemowe muszą dotrzymywać kroku roz-wiązaniom rynkowym.
Leśne usługi ekosystemowe mogą odgrywać istotną rolę w rozwoju obsza-rów wiejskich, gdzie możliwości znalezienia pracy są coraz mniejsze. Podejście wielosektorowe może pomóc w ponownym uatrakcyjnieniu regionów i poszuki-waniu międzysektorowych powiązań służących generoposzuki-waniu korzyści i zysków.
Edukacja leśna i badania muszą wyjść poza tradycyjne rozwiązania i umożli-wić leśnikom dostosowanie do stosownych i rosnących potrzeb w odniesieniu do usług ekosystemowych oraz nowych form komunikacji. Leśnik żyjący w swoim własnym świecie nie zdoła odpowiedzieć na te wyzwania i stworzyć innowacyj-nych obszarów sukcesu w biznesie.
Podejście łańcucha wartości ma kluczowe znaczenie dla wyjścia ze świata leśnego, skupionego na surowcu drzewnym, i wejścia do sfery wartości doda-nej z leśnych usług ekosystemowych, korzystającej z synergii produkcji leśdoda-nej w wielofunkcyjnym środowisku.
Summary
Bernhard Wolfslehner
European Forest Institute Central-East and South-East Regional Office
Innovative pathways to marketing forest ecosystem services
Ecosystem services are an essential concept for the sustainable use of natural reso-urces, and also an underlying principle for the recognition of the wealth of benefits eco-systems can provide. While these services can be used or not used, an essential estimate is how ecosystem services can be valued and marketed. Forest management knows for long that forests provide a variety of ‘functions’, as they have been traditionally called.
Alongside timber, they are an important biodiversity home, they sequester carbon, they provide recreation space, and they are protecting against natural hazards, to name a few.
Not all of these services can be adequately marketed, be it because of market failure, mis-sing concepts, or because they are simply public goods.
In this contribution, innovative approaches for marketing forest ecosystem services are demonstrated. It shows a concept where the bandwidth of goods and services is broadened, where intra- and intersectoral cooperation can help overcome marketing difficulties, whe-re innovative marketing and policy implementation can help gaining benefits from fowhe-rests in a sustainable way. The presentation provides examples both from practice and research from all over Europe, and builds on the outcomes of recent research projects. Inter alia, in-sight into the latest advances on payment for (forest) ecosystem services is given.
The presentation will conclude the major gaps and shortcomings of the forest sector in developing new concepts for marketing forest ecosystem services and sketches some pathways and opportunities that can help maintaining and making forests a vital provider of benefits, while research plays a pivotal role as innovation driver.
L
ITERATURAEFI. 2014. The Provision of Forest Ecosystem Services. What Science Can Tell Us 5. Volume I: Quantifying and valuing non-marketed ecosystem services.
European Forest Institute, Joensuu.
Glück P. 2004. Policy means for ensuring the full value of forests to society. Land Use Policy, 17: 177-185.
Lexer M.J., Bugmann H., Cordonnier T., Knoke T., Ohman K., Boncina A., Sar-vasova Z., Zlatanov T., Pardos M., Wolfslehner B., Cienciala E., Leber D., Kourakli P. 2014. Current and future provision of ecosystem services in Eu-ropean mountain forests. IUFRO World Congress 2014 Salt Lake City, Utah, Millennium Ecosystem Assessment. 2005. Ecosystems and Human Well-being: USA.
Synthesis. World Resources Institute, Island Press, Washington, DC.
Quine C.P., Bailey S.A., Watts K. 2013. Sustainable forest management in a time of ecosystem services frameworks: Common ground and consequences. Jour-nal of Applied Ecology, 50(4): 863-867.
Rametsteiner E., Weiss G., Kubeczko K. 2005. Innovation and Entrepreneurship in Forestry in Central Europe. European Forest Institute Research Reports, 19; Brill Academic Publishers, Biggleswade, Bedfordshire.
Weiss G., Pettenella D., Ollonqvist P., Slee B. (Eds.). 2011. Innovation in Fore-stry: Territorial and Value Chain Relationships, 294-302; CAB International, Oxfordshire.
camilla.sandstrom@umu.se