Lasy Państwowe - Wyzwania leśnictwa wobec zachodzących zmian w środowisku przyrodniczym, oczeki

W

^STÊP

Głównym celem opracowania jest przedstawienie koncepcji rozwiązania prob-lemu wartościowania nieruchomości leśnych wraz z ich częściami składowymi i funkcjonalnymi, będącymi lub mającymi wejść w skład mienia zarządzanego przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (dalej: Lasy Państwowe).

Rozwiązanie problemu określania wartości nieruchomości leśnych w pierw-szej kolejności zostało poprzedzone wprowadzeniem definicji, m.in.: (1) wartości nieruchomości lub funkcjonalnej części nieruchomości, wchodzącej lub mającej wejść w skład Lasów Państwowych; (2) naturalnej zewnętrznej funkcji lasu;

(3) produktów wyjściowych działalności leśnej; (4) nierzeczowych produktów wyjściowych działalności leśnej jako szczególnego przykładu produktów działal-ności leśnej. Następnie, wymagało dokonania podziału: (1) nieruchomości leśnych na części funkcjonalne, z uwzględnieniem szczegółowej charakterystyki opiso-wej tych części oraz (2) naturalnych zewnętrznych funkcji lasu, z uwzględnieniem szczegółowej charakterystyki opisowej, jak również działań mających na celu mo-dyfikowanie poszczególnych naturalnych zewnętrznych funkcji w ramach działal-ności leśnej oraz szczegółowej charakterystyki opisowej produktów wyjściowych działalności leśnej, powstających w wyniku wyżej wymienionego modyfikowania.

Opracowanie zawiera oryginalną koncepcję metodyczną ustalania wartości lasu, wartości gruntu leśnego, metodykę ustalania leśnej stopy procentowej, jak również innych procedur określania wartości nieruchomości leśnych w kontekście

funkcjonowania Lasów Państwowych. Opracowanie zawiera m.in.: (1) określenie przydatności wiedzy o kształtowaniu się wartości nieruchomości leśnych; (2) ana-lizę regulacji prawnych dotyczących wyceny nieruchomości, przede wszystkim z punktu widzenia znaczenia oraz wpływu tych norm na szczegółowe rozwiąza-nia, jakie zastosowano przy projektowaniu metodyki (procedury) określania war-tości nieruchomości leśnych; (3) krytyczną analizę obecnych praktyk co do proce-dur wyceny lasów, m.in. stosowanie tablic wartości drzewostanów i wskaźników szacunkowych gruntu, zwłaszcza w nawiązaniu do standardu V.6; (4) projekt me-todyki (procedury) określania wartości nieruchomości leśnej lub jej funkcjonal-nej części jako dobra wykorzystywanego przez Skarb Państwa do realizacji prawa do dochodów finansowych oraz uzyskiwania innych korzyści, z uwzględnieniem podejścia dochodowego z zastosowaniem technik kapitalizacji prostej i dyskonto-wania strumieni dochodów, ponadto podejścia kosztowego do określania wartości lasów sensu stricto w początkowych fazach rozwojowych drzewostanu oraz zmo-dyfikowanej metody kosztów likwidacji, służącej określaniu wartości powierzchni ziemskich (wraz z częściami składowymi) niebędących lasami sensu stricto i nie-będących nieruchomościami, wykorzystywanymi do prowadzenia działalności do-datkowej (zarobkowej); (5) projekt metodyki (procedury) określania wartości nie-ruchomości leśnej lub jej funkcjonalnej części jako dobra wykorzystywanego przez Skarb Państwa do wywiązywania się z obowiązku udziału w wytwarzaniu pro-duktów wyjściowych działalności leśnej, udostępnianych na warunkach niekomer-cyjnych oraz (6) projekt metodyki (procedury) określania wartości nieruchomości leśnej lub jej funkcjonalnej części jako elementu społecznego dobra wspólnego łącznego (wartość zupełna nieruchomości leśnej lub jej funkcjonalnej części).

Niniejsze opracowanie zawiera jedynie zarys zbioru studiów, analiz oraz pro-pozycji kompleksowego rozwiązania problemu wartościowania nieruchomości leśnych. Szczegółowe rozwiązania metodyczne, wyczerpujące znamiona projek-tu systemu wartościowania nieruchomości leśnych stanowi „Koncepcja rozwią-zania problemu wartościowania nieruchomości leśnych lub funkcjonalnych czę-ści nieruchomoczę-ści wchodzących w skład Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe”.

W

^ARTOÄÂ ^JAKO SYNTETYCZNY ATRYBUT NIERUCHOMOÄCI LEÄNEJ LUB FUNKCJONALNEJ CZÊÄCI NIERUCHOMOÄCI LEÄNEJ

Rzeczywistość, w tej części, w jakiej nie obejmuje istnień ludzkich, może być traktowana jako zintegrowany zbiór użyteczności, który można podzielić na: (1) instytucjonalne oraz (2) nieinstytucjonalne. Użytecznością instytucjonal-ną są np. Lasy Państwowe, zaś użytecznością nieinstytucjonalinstytucjonal-ną są nierucho-mości oraz funkcjonalne części nieruchonierucho-mości, wchodzące lub mające wejść w skład Lasów Państwowych.

Wartość danego obiektu będącego użytecznością jest najbardziej syntetycznym jego atrybutem, a więc jest najbardziej syntetyczną cechą wyróżniającą dany obiekt będący użytecznością. Wartość jako atrybut danego obiektu stanowi o „sumarycz-nej”, „zintegrowanej” przydatności tego obiektu dla podmiotu, który danym obiek-tem włada lub z niego korzysta, albo chce władać lub z niego korzystać.

Każdemu podmiotowi przysługują określone prawa, ale równocześnie na każdym podmiocie ciążą określone obowiązki. Dany obiekt jest danemu pod-miotowi przydatny (jest mu potrzebny) nie tylko w realizacji jego praw, np. pra-wa do dochodu czy prapra-wa do zaspokajania potrzeb bytowych oraz kulturowych, lecz również w wypełnianiu obowiązków np. w wypełnianiu obowiązków Lasów Państwowych, obejmujących wytwarzanie oraz udostępnianie na warunkach nie-komercyjnych różnych produktów wyjściowych działalności leśnej, w tym na-bywanych przez beneficjentów zewnętrznych na warunkach niekomercyjnych.

Przyjmując, że pojęcie interesu oznacza zjawisko utrzymywania lub poprawy sytuacji prawnej podmiotu w wyniku określonego działania lub powstrzymywa-nia się od działapowstrzymywa-nia, należy stwierdzić, że każdy podmiot, w związku z jego in-teresem, powinien dążyć do władania oraz korzystania z obiektów, które są mu potrzebne nie tylko w realizacji praw, lecz również są mu przydatne do wywiązy-wania się z jego prawnych obowiązków.

W niniejszym rozumieniu obiektem jest oczywiście nieruchomość leśna lub jej funkcjonalna część. W tym kontekście wartość nieruchomości leśnej lub jej funkcjonalnej części jest atrybutem stanowiącym w ujęciu syntetycznym o przy-datności tejże nieruchomości lub jej funkcjonalnej części: (1) w trakcie realiza-cji przez Lasy Państwowe prawa do dochodów oraz przysparzania Skarbowi Państwa innych korzyści finansowych, lecz również (2) w trakcie wypełnia-nia przez Lasy Państwowe obowiązków, w szczególności w zakresie wytwa-rzania i udostępniania różnym beneficjentom bez odpłatności różnorodnych produktów wyjściowych działalności leśnej, przede wszystkim produktów o charakterze nierzeczowym.

Lasy Państwowe nie są właścicielem lasów i innych zasobów majątkowych, któ-rymi władają, z zastrzeżeniem co do środków pieniężnych z własnych przychodów.

Właścicielem lasów i innych zasobów, w tym zasobów nieruchomych, jest Skarb Państwa. Skarb Państwa jako właściciel lasów jest podmiotem istotnie ograniczo-nym w swobodzie władania tymi zasobami, bowiem zasoby te stanowią społeczne dobro wspólne łączne, które w reprezentowaniu Skarbu Państwa powinno być wy-korzystywane przez Lasy Państwowe do: (1) realizowania prawa Skarbu Państwa do uzyskiwania dochodów i innych korzyści, jak i (2) wypełniania obowiązków Skarbu Państwa (oraz Państwa jako takiego) w zakresie wytwarzania i podaży na warunkach niekomercyjnych różnych produktów (półproduktów) wyjściowych działalności leś-nej, stających się wynikowo, wraz z wartością dodawaną przez cały szereg benefi-cjentów zewnętrznych, dobrem nabywanym przez nich (przez tych to benefibenefi-cjentów zewnętrznych) dla swojej korzyści majątkowej lub osobistej.

Okoliczność, że dana nieruchomość leśna lub jej funkcjonalna część charakte-ryzuje się wartością, tj. okoliczność, że atrybutem nieruchomości leśnej lub jej funk-cjonalnej części jest wartość, dopóty nie ma praktycznego znaczenia, dopóki wie-dza o tej syntetycznej cesze nie zostanie zindywidualizowana (skonkretyzowana).

Od czasu „wynalezienia” pieniądza, indywidualizowanie wiedzy o wartości ja-kiejś użyteczności, w tym nieruchomości leśnej lub jej funkcjonalnych części, po-lega na przypisywaniu do tej wartości określonej ilości jednostek pieniężnych jako jednostek miar. Pojęcie wartości nie ma jednego znaczenia. W szczególności po-jęcie to nie jest używane wyłącznie jako syntetyczny atrybut jakiejś użyteczności.

W języku polskim funkcjonuje np. pojęcie wartości wielkości, będącej atrybutem określonego obiektu lub elementu tego obiektu. Atrybutem, a posługując się no-menklaturą przyjętą w matematyce, wielkością charakteryzującą odcinek nanie-siony na płaszczyznę jest m.in. jego długość. Wiedzę o długości odcinka konkrety-zujemy (indywidualikonkrety-zujemy) np. poprzez podanie ilości centymetrów, przyjmując, że centymetr jest tu jednostką miary długości odcinka. Mówimy: „długość odcinka wynosi 10 centymetrów”, co oznacza, że długość odcinka, będąca jego atrybutem ma wartość dziesięciu centymetrów. Konsekwentnie należałoby mówić o wartości syntetycznego atrybutu użyteczności, zwanego (sic!) wartością tejże użyteczności.

W niniejszym opracowaniu indywidualizowanie wiedzy o wartości nieru-chomości leśnej (lub jej funkcjonalnej części) będzie dalej zwane określaniem wartości nieruchomości leśnej lub ich części funkcjonalnej. Określanie warto-ści nieruchomowarto-ści leśnych lub jej częwarto-ści funkcjonalnych należy traktować prak-tycznie równoznacznie z ustaleniem wartości lasów i gruntów, o którym mowa w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 6 grudnia 1994 r. w sprawie szczegóło-wych zasad gospodarki finansowej w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe (Dz.U. 1994 nr 134 poz. 692). Ponadto, należy traktować jako część składową ustalania wartości majątku Skarbu Państwa, o którym mowa w usta-wie z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 2011 r. nr 12, poz. 59, z późn.

zm.). Z norm prawnych, zawartych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospo-darce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r. nr 102, poz. 651, z późn. zm.), wyni-ka, że wyceną nieruchomości jest postępowanie, obejmujące czynności zwane szacowaniem nieruchomości, w wyniku którego dokonuje się określenia warto-ści nieruchomowarto-ści jako przedmiotu prawa własnowarto-ści i innych praw do nierucho-mości (m.in. art. 4). Można zatem stwierdzić, że wycenianiem nieruchonierucho-mości leśnej lub jej funkcjonalnej części jest indywidualizowanie (konkretyzowanie) wiedzy o wartości nieruchomości leśnej lub jej funkcjonalnej części, dokony-wane na podstawie norm prawnych z ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz norm prawnych zawartych w przepisach wykonawczych do tej ustawy. In-nymi słowy wycenianie (wycena) nieruchomości leśnych lub ich funkcjonalnych części to określanie wartości tych nieruchomości lub ich części dokonywane w wykonaniu norm prawnych, zawartych w przepisach dotyczących gospodarki nieruchomościami.

P

^RZYDATNOÄÂ ^WIEDZY ^O KSZTAÔTOWANIU SIÊ WARTOÄCI NIERUCHOMOÄCI LEÄNYCH LUB ICH FUNKCJONALNYCH CZÊÄCI

Określanie wartości lasów i innych nieruchomości leśnych w żadnym razie nie powinno być interpretowane wyłącznie w rozumieniu art. 4 ust. 3 ustawy o lasach lub innych aktów wykonawczych. Określanie wartości majątku Skarbu Państwa, znajdującego się we władaniu Lasów Państwowych, nie może być sprowadzane do aktu o wyłącznie formalnym charakterze. Należy mieć na względzie, że obecnie w leśnictwie powszechne stało się certyfikowanie gospodarki leśnej. Uzyskiwa-nie certyfikatów lub aktualizowaUzyskiwa-nie istUzyskiwa-niejących jest równoznaczne z uzyskaUzyskiwa-niem (uzyskiwaniem) przez Lasy Państwowe pozytywnej oceny syntetycznej, która w istocie oznacza przyzwolenie społeczne na kontynuowanie gospodarki leśnej.

Ponadto, Lasy Państwowe są corocznie poddawane ocenie przy okazji rozpatrywa-nia przez Sejm m.in. informacji o stanie lasów. Ocena Lasów Państwowych, do-konywana zarówno w ramach procesu certyfikacyjnego, jak i podczas corocznych debat sejmowych, powinna zatem w pierwszej kolejności koncentrować się na ba-daniu i uzyskiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy z upływem czasu następuje przy-rost, występuje stagnacja, czy też ma miejsce spadek wyniku określania wartości ogółu nieruchomości wchodzących w skład Lasów Państwowych. Należy również mieć na uwadze przydatność tych nieruchomości do wytwarzania nierzeczowych produktów działalności leśnej, pobieranych przez beneficjentów niebędących właś-cicielami lasów na warunkach niekomercyjnych.

Zatem, wysoka wartość przyrostu wartości ogółu nieruchomości, wchodzą-cych w skład Lasów Państwowych w ocenie najbardziej syntetycznej oznacza:

(1) należyte realizowanie przez Lasy Państwowe praw przypadających temu pod-miotowi w reprezentowaniu Skarbu Państwa, w tym prawa do dochodów, ale rów-nież (2) należyte wypełnianie obowiązków w zakresie lub udziału w wytwarzaniu i udostępnianiu na warunkach niekomercyjnych różnych produktów (półproduk-tów) wyjściowych działalności leśnej, co do zasady o charakterze nierzeczowym.

Odpowiednio wysoka wartość przyrostu tak rozumianego wyniku określania wartości ogółu nieruchomości wchodzących w skład Lasów Państwowych do-wodzi, że Lasy Państwowe swoim działaniem realizują interes Skarbu Państwa.

Czyniąc to, poprawiają sytuację prawną Skarbu Państwa jako podmiotu mające-go określone prawa do realizowania, ale również na warunkach równoważnych, określone zobowiązania do wypełniania, związane głównie z tym, że nierucho-mości leśne stanowią tzw. społeczne dobro wspólne łączne.

Należy więc dokonywać corocznego określania wartości nieruchomości leś-nych lub ich funkcjonalleś-nych części wchodzących aktualnie w skład Lasów Pań-stwowych poprzez permanentne aktualizowanie bazy danych porównawczych o wartości lasów jako podstawy dla operatów szacunkowych lasów i innych nie-ruchomości: (1) mających wejść w skład Lasów Państwowych lub (2) mających podlegać przekazaniu przez Lasy Państwowe.

K

LASYFIKACJA WARTOÄCI NIERUCHOMOÄCI LEÄNYCH LUB ICH FUNKCJONALNYCH CZÊÄCI

Wartość nieruchomości leśnych ma istotne znaczenie z punku widzenia Skarbu Państwa jako właściciela lasów, jak również w kontekście wywiązywa-nia się Lasów Państwowych w imieniu Skarbu Państwa z obowiązków związa-nych z tym, że lasy we władaniu Lasów Państwowych stanowią społeczne dobro wspólne łączne (ryc. 1).

C

^ENA ^JAKO ^SUBSTYTUT ^WARTOÄCI NIERUCHOMOÄCI LEÄNEJ LUB JEJ FUNKCJONALNEJ CZÊÄCI

Ceną jest atrybut dobra, charakteryzujący ciężary finansowe, związane z ewen-tualnym nabyciem praw do tego dobra przez potencjalnego nabywcę. Wiedza o ce-nie dobra (wyznaczace-nie ceny dobra) następuje poprzez ustalace-nie ilości dobra odgry-wającego rolę jednostki miary, najczęściej poprzez wyrażanie ceny w jednostkach pieniężnych: (1) za przyjęcie której od nabywcy zbywca jest gotów zrzec się praw do danego dobra pozostającego w jego władaniu np. praw do nieruchomości leśnej oraz (2) za przekazanie której na rzecz zbywcy nabywca jest gotów nabyć prawa do tego dobra np. prawa do nieruchomości leśnej.

Powszechnie przyjmuje się, że przy rzetelnym wyznaczaniu ceny dobra, wy-rażonej w jednostkach pieniężnych, odpowiada ona (wyznacza, jest substytutem) zindywidualizowanej wiedzy o wartości dobra. Tak więc poprzez wyznaczenie ceny dochodzi się do określenia wartości dobra, a określona w ten sposób war-tość dobra jest wypadkową jego przydatności w realizowaniu praw i wywiązy-wania się z obowiązków:

■ Przez nabywcę dobra np. prawidłowo wyznaczona cena określa wartość nie-ruchomości leśnej jako dobra, które po wejściu w skład gospodarstwa leśne-go staje się mu przydatne:

□ w realizowaniu praw, w tym do dochodów, jak również do wypoczynku w lesie, jeżeli to właśnie prawo było motywem nabycia danej nierucho-mości przez danego nabywcę,

□ w wypełnianiu obowiązków np. wytwarzaniu oraz niekomercyjnym udo-stępnianiu nierzeczowych produktów wyjściowych działalności leśnej;

■ Przez zbywcę dobra np. prawidłowo wyznaczona cena określa wartość nieru-chomości leśnej jako dobra, które po zbyciu staje się źródłem:

□ pozyskania przez zbywcę dóbr wymiennych, potrzebnych (przydat-nych) zbywcy przy realizowaniu przez niego praw i wywiązywaniu się z obowiązków,

□ pozyskania przez zbywcę dóbr w postaci środków pieniężnych do wy-korzystania w celu nabycia różnych użyteczności potrzebnych (przydat-nych) zbywcy w realizowaniu jego praw oraz wypełnianiu obowiązków.

Rycina 1. Klasyfikacja wartości nieruchomości leśnych lub ich funkcjonalnych części

Cena zrealizowana jest atrybutem dobra, charakteryzującym faktyczne cię-żary finansowe poniesione przez nabywcę na nabycie praw do tego dobra. In-dywidualizowanie wiedzy o cenach zrealizowanych następuje poprzez przepro-wadzenie konkretnej transakcji zbycia-nabycia dobra, w trakcie której następuje ustalenie ilości jednostek dóbr wymiennych, co do zasady jednostek pienięż-nych, przekazanych przez nabywcę na rzecz zbywcy za nabycie praw do naby-tego dobra.

Określanie wartości nieruchomości gruntowych (nie ceny zrealizowanej) na-stępuje z wykorzystaniem baz danych, obejmujących zindywidualizowaną wie-dzę o cenach zrealizowanych przy nabywaniu nieruchomości gruntowych, wy-kazujących należyte podobieństwo do nieruchomości gruntowej, której wartość ma podlegać określeniu. W polskich uwarunkowaniach prawnych zbywanie oraz nabywanie przez Lasy Państwowe nieruchomości leśnych oraz funkcjonalnych części nieruchomości leśnych ma bardzo ograniczony charakter. Lasy Państwo-we nie są uprawnione do nabywania i zbywania nieruchomości w celach in-westycyjnych, a więc nie mogą traktować nieruchomości leśnych jako dóbr majątkowych, będących aktywami, które w przepisach o rachunkowości określono jako inwestycje.

Istotne znaczenie mają normy prawne zawarte w ustawie o lasach (art. 38), które powodują, że w Lasach Państwowych transakcje sprzedaży nie mogą obej-mować jakichkolwiek nieruchomości znajdujących się we władaniu Lasów Pań-stwowych, gdyż sprzedaży takiej mogą podlegać tylko takie nieruchomości leśne:

(1) które są „przydatne” Lasom Państwowym przy eliminowaniu niekorzystnych przejawów „stanu posiadania”, tj. „służą” wypełnianiu obowiązku poprawy funk-cjonowania Lasów Państwowych w części, w jakiej użyteczność ta wiąże się ze stanem posiadania, wolnym od np. współwłasności nieruchomości stanowią-cych środek nieprzydatny nadleśniczemu do prowadzenia gospodarki leśnej; nie-ruchomości, które zostały przeznaczone na cele nierolnicze i nieleśne, ponadto nieruchomości, których usytuowanie ma negatywny wpływ na przebieg grani-cy polno-leśnej albo (2) których sprzedaż ma charakter „wymuszony” ważnymi względami gospodarczymi lub społecznymi.

Zindywidualizowane informacje o zrealizowanych cenach zbycia nierucho-mości leśnych na podstawie ustawy o lasach nie mogą współtworzyć bazy da-nych, służącej określaniu wartości nieruchomości leśnych jako „pełnowartościo-wych” składowych Lasów Państwowych, bowiem informacje te – z wyjątkiem zindywidualizowanych informacji o cenach nieruchomości, których sprzedaż ma charakter „wymuszony” ważnymi względami gospodarczymi lub społecznymi – są substytutem zindywidualizowanej wiedzy o wartości lasów oraz innych grun-tów, których „przydatność” polega na tym, że „służą” one korygowaniu (elimino-waniu) niekorzystnych cech (przejawów) „stanu posiadania” poprzez wyzbycie się władztwa nad tymi nieruchomościami. Ponadto, zbywania nieruchomości nie można traktować stricte jako działalności zarobkowej. Głównym motywem

zbywania omawianych nieruchomości nie jest pozyskiwanie środków pienięż-nych do wykorzystania w celu nabycia różpienięż-nych użyteczności potrzebpienięż-nych (przy-datnych) Lasom Państwowym w realizowaniu jego praw oraz wypełnianiu obo-wiązków, lecz obowiązek porządkowania „stanu posiadania”.

Bazę danych, która teoretycznie mogłyby być wykorzystywana do określania wartości nieruchomości lub funkcjonalnych części nieruchomości wchodzących lub mających wejść w skład Lasów Państwowych, współtworzą zindywiduali-zowane informacje o zrealizowanych cenach zbycia nieruchomości przez Lasy Państwowe z ważnych względów gospodarczych lub społecznych, gdyż: (1) co do zasady nieruchomości te stanowią „pełnowartościowy” składnik Lasów Pań-stwowych; (2) do sprzedaży tych nieruchomości może dochodzić, jeżeli nie wią-że się to z naruszeniem interesu Skarbu Państwa oraz (3) obowiązek sprzedaży nieruchomości leśnych w drodze przetargu publicznego stanowi czynnik obiek-tywizujący indywidualizację ceny sprzedaży omawianych nieruchomości. Baza ta jest w rzeczywistości niezwykle „uboga” i w żadnym razie nie może być trak-towana jako baza danych wystarczająco reprezentatywna przy określaniu warto-ści nieruchomowarto-ści leśnych lub ich funkcjonalnych częwarto-ści. Należy podkreślić, że transakcje nabywania przez Lasy Państwowe nieruchomości leśnych również nie stanowią wiarygodnego źródła zindywidualizowanych informacji o zrealizowa-nych cenach mogących służyć do określania wartości inzrealizowa-nych nieruchomości leś-nych lub ich funkcjonalleś-nych części.

Lasy Państwowe z mocy ustawy o lasach (art. 37) nie są uprawnione do na-bywania jakichkolwiek nieruchomości, bowiem mogą nabywać nieruchomości, których włączenie w skład gospodarstwa leśnego jest uzasadnione potrzeba-mi gospodarki leśnej i nie narusza interesu Skarbu Państwa, tj. w szczególno-ści nie pogarsza sytuacji prawnej Lasów Państwowych jako podmiotu

W dokumencie Wyzwania leśnictwa wobec zachodzących zmian w środowisku przyrodniczym, oczekiwań społecznych, uwarunkowań ekonomicznych i prawnych (Stron 174-199)