Aktualizacja fabuły hagiograficznej

Dostosowanie tekstu do nowych czasów za pomocą odmiennych niż dotychczasowe środków wyrazu jest jednym z ważnych celów adaptatora. W przypadku dramatów Hroswity aktualizacja wiązała się z osadzeniem utworu w nowym kontekście, jak również w nowej kulturze. Warto jednak podkreślić, że rekontekstualizacja i transkulturacja analizowanych dzieł dokonane zostały subtelnie. Do zabiegów w tym zakresie można zaliczyć: urealnienie bohaterów oraz położenie nacisku na symboliczność świata przedstawionego. Dzięki temu postaci wydają się mniej szablonowe, a wymowa utworów została pogłębiona w porównaniu z pierwowzorami.

185 Ibidem, s. 87.

72

Niewątpliwie największy wpływ na bohaterów miało przekwalifikowanie z postaci literackiej na teatralną i, co za tym idzie, łączenie wydarzeń w wątki. Warto zwrócić uwagę na, wprawdzie nieczęste, tworzenie sekwencji narracyjnych prostych lub złożonych, głównie w emocjonalnych relacjach z przeszłości.

Koncentracja na przeżyciach postaci zauważalna jest już w pierwszych słowach Gallikana, w rozmowie cesarza z wodzem. Tytułowy bohater rozprawiał o swoich zasługach, o popularności i wielkich zwycięstwach. Oczekiwał zapłaty, tym bardziej, że cesarz Konstantyn chciał go wysłać na kolejną wyprawę wojenną: „Sed summa implendae intentio servitutis summam expetit recompensationem mercedis” (Gall. I 1).

Jednak tuż przed wyrażeniem życzenia Gallikanus stracił odwagę. Zachęcany przez imperatora dopiero po dłuższym czasie wyznał, na czym mu zależy. Przy porównaniu obu fragmentów uwidacznia się znacząca różnica w analizie postaci, zwłaszcza z punktu widzenia psychiki bohatera:

[De sancto Gallicano duce et consule Romano Martyre in Aegypto, ak. 1]

Qui cum triumphalibus insulis sublimatus, acceptus erat Augusto et carus, filiam eius sacratissimam virginem Constantiam sibi poscebat uxorem.

[Gall. I 1]

Gallicanus: Fateor, sed in nunc haut molior.

Constantinus: Si aliud expectas, oportet proferas.

Gallicanus: Immo aliud.

Constantinus: Quid?

Gallicanus: Si praesumo dicere.

Constantinus: Et bene.

Gallicanus: Irasceris.

Constantinus: Nullo modo.

Gallicanus: Certe.

Constantinus: Non.

Gallicanus: Moveberis indignatione.

Constantinus: Ne id vereare.

Gallicanus: Dicem, iussisti: Constantiam, tui natam, amo. (…) Ipsamque, si tua annuerit pietas, desponsare gestio.

Skupienie na roli emocji w życiu bohatera zauważyć można również w scenie zamykającej część pierwszą dramatu. Z pierwowzoru wynikało, że tytułowa postać została konsulem przed udaniem się do Ostii. Natomiast w adaptacji cesarz namawiał niedoszłego zięcia na zamieszkanie w pałacu, Gallikanus jednak odmówił, mówiąc:

„Nulla magis est vitanda temptatio quam oculorum concupiscentia” (Gall. I 13). Wódz zdawał sobie sprawę, że mimo nawrócenia i odczuwania silnej wiary obecność ukochanej może osłabić jego wolę. Hroswita przedstawiła jego postać bardziej realnie:

każdy człowiek narażony jest na błąd, jego zadaniem jest zatem unikać pokusy. Duże

73

znaczenie dla zrozumienia tej sekwencji mają włączenie kontekstów psychologiczno-socjalno-historycznych oraz nacisk na mimetyzm¹⁸⁶.

Warto wspomnieć także o córkach Gallikana, które pod wpływem Konstancji wybrały chrześcijaństwo. Dramatopisarka, rozszerzając stwierdzenie z tekstu hagiograficznego („Qualiter autem ad Dominum Atticam Artemiamque converterit”, De sancto Gallicano duce et consule Romano Martyre in Aegypto, ak. 4), oddała im głos. Z ich wypowiedzi wynika, że wola nawrócenia dojrzewała w nich od dłuższego czasu.

Pragnęły zmiany, przeczuwały obecność jednego Boga, choć wciąż były „niewolnicami pogan”.

[Gall. I 5]

Artemia: Tuum ad obsequium, domna, alacri mente venimus, tuae ditioni summa devotione nos subicimus, tantum ut tua nobis habundet gratia. (…) In nullo reluctamur, sed tis in omnibus praeceptis parere nitimur, praecipue in agnitione veritatis et servandae proposito virginitatis. (…) Qui posset fieri, ut, servientes idolis, sanum saperemus sine illustratione supernae pietatis?

Przykładów aktualizacji tekstów hagiograficznych można znaleźć dużo więcej w dramatach Hroswity¹⁸⁷. Kilkakrotnie zaktualizowała i pogłębiła wymowę tekstu, wkładając w usta postaci wypowiedzi ostrzejsze niż w pierwowzorze. Irena, umierając, wyśmiewała się z Sysyniusza, wyrażając radość ze swojej śmierci i z cierpienia oprawcy. Zapowiedziała mu, że będzie potępiony w Tartarze, a ona ukoronowana jako męczennica znajdzie się w niebie. Jej wypowiedzi został nadany charakter podsumowania. Podobnej zmiany dokonała autorka w stwierdzeniu świętego Jana w Kallimachu. Pogarda wobec diabła i jego syna zrównoważona została pochwałą Boga, sprawiedliwego sędziego, który, wiedząc wszystko, każdego obdarowuje odpowiednio według zasług. Ponadto przypomniana przemiana Kallimacha i oba wskrzeszenia mają zapaść odbiorcom w pamięć:

186 Mimetyzm tłumaczy się najczęściej jako naśladowanie, czasem też jako przedstawienie (naśladowcze). Termin ten różnie jednak interpretowano i oceniano, o tym vide: E. Auerbach, Mimesis.

Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, t. 1-2, Warszawa 1968.

187 Nierzadko z jednego zdania pierwowzoru dramatopisarka tworzyła samodzielne sceny, np.: Dulc. 2 rozmowa Dulcycjusza z żołnierzami o więźniarkach (De sanctis sororibus Agape, Chionia et Irene, ak. 4

„quas videns Dulcicius, captu oculorum adstrictus, turpissimo agebatur spiritu”); Kall. 4 śmierć Druzjanny (De historia certaminis apostolici, s. 54b, „post biduum in febrem incidit”); Kall. 6 Kallimach przekupujący Fortunata (ibidem, s. 56a, „Itaque accidit postea mortus Drusiana, atque sepulchro illata, cum in mortuam adhuc Callimachus deperiret, Procuratorem Andronici precio corrupit, ut sibi tumulum in quo Drusiana condita erat, referaret, corporisque adamate copiam faceret”), Pafn. 1-3 rozmowa Pafnucego z uczniami, spotkanie z młodzieńcami w mieście i wręczenie zapłaty Taidzie (Vita Thaisis, ak.

1 „Quae cum abbas Paphnutius audisset, sumpto habitu saeculari et uno solido, profectus est ad eam in quadam Aegypti civitate, deditque ei solidum pro mercede peccati”); Pafn. 13 śmierć Taidy (ibidem, ak.

5, „quindecim tantum diebus Thaisis vixit, et sic pausavit in pace”).

74 [De historia certaminis apostolici, s. 61a]

Johannes: Habes filium tuum diabole.

[Kall. 9]

Johannes: Recedamus suumque diabolo filium relinquamus. Nos autem diem istum, et pro miranda Calimachi mutatione, et pro utriusque resuscitatione, cum laetitia agamus, gratias ferentes deo, aequo iudici secretorumque discretissimo cognitori, qui, solus omnia subtiliter examinans, omnia recte disponens, unumquemque, iuxta quod dignum praenoscit, praemiis suppliciisve aptabit. Ipsi soli honor, virtus, fortitudo et victoria, laus et iubilatio per infinita saeculorum saecula. Amen.

Warto ponadto zwrócić uwagę na pogłębienie wymowy dramatu w scenach wskrzeszenia. Bertini podkreślił niezależność i swobodę autorki w Kallimachu w odniesieniu do źródła. Jego zdaniem w scenach VIII-IX Hroswita oddaliła się od źródła, na podstawie którego stworzyła nową propozycję odczytania historii Kallimacha¹⁸⁸. Dla autorki istotne stało się uwypuklenie roli wskrzeszenia i przyjęcia religii chrześcijańskiej przez bohatera. Młodzieniec zrozumiał, że zbłądził, wyraził skruchę i obiecał poprawę. Dzięki temu zabiegowi dramatopisarka mogła płynnie przejść do dokonanego przez świętego Jana podsumowania.

Tę samą funkcję pełni również modlitwa Mądrości, która nie znalazła odpowiednika w pierwowzorze. Matka, czuwająca przy grobie swych dzieci, wychwalała Chrystusa, dwukrotnie narodzonego – jako człowiek i jako Bóg.

Wysławiała jego ludzkie cierpienie i błagała o nagrodę dla siebie. Przypomniała, że poświęciła dla niego córki, podkreśliła, że choć nie może wznieść pieśni dziewictwa, godna jest dostąpić nieba. Dramatopisarka zwróciła uwagę, że życie w czystości jest równie ważne dla wszystkich kobiet, zarówno zamężnych, jak i wolnych.

Macierzyństwo uszlachetnia, lecz dopiero wytrwanie w czystości jest godne korony.

Hroswita zintensyfikowała ideę, prezentowaną w żywotach i aktach.

Znakomitym przykładem jest rozmowa Pafnucego z Taidą na temat jej grzechów. W żywocie pustelnik zwrócił uwagę kurtyzanie, że jej największym błędem było pohańbienie tak wielu dusz przy jednoczesnym wyznawaniu wiary w prawdziwego Boga. Bohater groził Taidzie, że czeka ją kara piekła, że będzie potępiona, jeśli nie zmieni postępowania. Kobieta wyraziła skruchę i poprosiła o pomoc, zgadzając się na surowy wyrok Pafnucego. Fragment napisany przez Hroswitę jest przejmujący i bardziej oddziałuje na emocje odbiorcy, sam utwór jest też dużo dłuższy niż źródło.

188 F. Bertini, Resurrezione di Drusiana e di Callimaco, [w:] Rosvita, Dialoghi drammatici, oprac. i przeł.

F. Bertini, Milano 2000, s. 116.

75

Bertini zauważył, że technika, jaką kanoniczka wykorzystała przy kompozycji Pafnucego, znacznie oddaliła się od tej, zastosowanej przy tworzeniu Gallikana:

Rosvita si mostra ormai del tutto indipendente per quanto concerne la forma;

le riprese letterali dalla fonte, cosi frequenti nel Gallicanus, qui sono ormai ridotte a ben poca cosa. ¹⁸⁹

Zauważalna różnica w kompozycji tego dramatu, piątego w zbiorze, w stosunku do pierwszego tekstu zwraca uwagę na rozwój kompetencji autorskich Hroswity, która coraz swobodniej traktowała źródła. Pozostała wierna ogólnej wymowie utworu, jednak właśnie w zmianach, dokonanych przez nią, należy upatrywać jej nowatorstwa.

Opisane dotąd zabiegi nie wyczerpują jednak sposobów, za pomoca których autorka starała się dostosować treść do swoich czasów. Oprócz przetworzenia krótkich wzmianek w pełne sceny oraz nadania wypowiedziom większej siły wymowy Hroswita zaktualizowała swe adaptacje dzięki zwróceniu uwagi na symbolikę. W Gallikanie pojawiło się wojsko anielskie, w Dulcycjuszu natomiast po prowadzoną do lupanaru Irenę przybyli dwaj mężczyźni ubrani na biało (w pierwowzorze dwaj żołnierze).

Anioły otaczała jasność, a dobroć, będącą w nich, ujawniła się w kolorze ubrań¹⁹⁰. Hroswita chętnie operowała kontrastem, zarówno w języku, jak i wymowie ideowej tekstu. Zanim przybędą anielscy wysłannicy odbiorca zetknie się z brudnym od sadzy Dulcycjuszem, nazwanym „Etiopczykiem” przez Agape. Ta najstarsza z męczenniczek, zamkniętych w pomieszczeniu obok kuchni, zwróciła uwagę, że w ten sposób uzewnętrznił się diabeł tkwiący w namiestniku.

O rekontekstualizacji świadczy druga scena Abrahama. Pustelnik wziął pod opiekę osieroconą bratanicę i wraz z przyjacielem postanowił przeznaczyć ją Synowi Bożemu na oblubienicę. Obaj starali się przekonać ją do życia w zamurowanej celi.

Przywołując jako wzór nieskazitelności matkę Chrystusa, tłumaczyli jej imię jako

„gwiazda morska” – nigdy niezachodząca, wskazująca drogę marynarzom. Abraham jest sztuką, w której autorka wykorzystała znaczenie imienia oraz rosnące od przełomu dziewiątego i dziesiątego wieku uwielbienie dla Matki Boskiej, pośredniczki między ludźmi a Chrystusem. W tym czasie wzrastało także zainteresowanie egzegezą i interpretacją alegoryczną. O swobodzie w adaptacji żywota napisała także del Zotto,

189 F. Bertini, Simbologia…, s. 54. Bertini wskazał dwie wypowiedzi, będące dosłownym odniesieniem do źródła: Paf. 3 i 7.

190 Średniowiecze operuje w dużej mierze środkami wizualnymi. Właśnie dlatego, jak stwierdził Duby,

„demony są czarne, jak ci, którym służą. Tych zaś, którzy walczą w wojskach Dobra, można rozpoznać po białych szatach, w jakie są odziani” (G. Duby, Rok Tysięczny, przeł. M. Malewicz, Warszawa 1997, s.

130).

76

zwróciwszy uwagę na zawarcie w zaledwie trzech scenach relacji z dzieciństwa bohaterki:

Tra i particolari aggiunti dalla religiosa sassone compaiono l’ammaestramento della piccola Maria, affinché imiti la castità della Vergine, e l’etimologia del nome Maria come «stella del mare»”.¹⁹¹

Wydarzenia, o których mowa, wywarły ogromny wpływ na dalsze życie Marii.

Kiedy bohaterka po latach złamała śluby, zawiodła nie tylko siebie i wuja, ale przede wszystkim swoją imienniczkę. Zamiast długich wywodów czytelnik otrzymał zwięzły zapis dialogu, który jednocześnie wytyczył kierunek interpretacyjny całego utworu.

Jak wynika z powyższej analizy, Hroswita nie tylko dokonała znacznych cięć i skrótów, ale również rozszerzyła treść tekstów hagiograficznych. Należy podkreślić, że wprowadzając zmiany, pozostawała wciąż wierna idei pierwowzorów.