Reorganizacja fabuły

Wszystkie techniki adaptacyjne, wykorzystane przez Hroswitę w dramatach, wymusiły zmiany w fabule. Zadecydowała o tym przede wszystkim konieczność przerobienia historii tak, aby w jak najlepszy sposób trafić do współczesnych, pewne sytuacje przybliżyć i przekazać bezpośrednio, natomiast inne podać za pomocą gestów, aluzji, reakcji emocjonalnych. Dlatego też warto zwrócić uwagę na specyficzne przekształcenia w samej organizacji tekstu takie, jak modyfikacja układu zdarzeń i perspektywy oraz zmiany merytoryczne, mogące wpływać na inny odbiór tekstu.

83

Zmianę kolejności treści wymusiła kompilacja dwóch tekstów, które stały się podstawą Gallikana. Pierwszy utwór w zbiorze stanowi zagadkę. Jako jedyny w twórczości dramatycznej Hroswity składa się z dwóch części. Łączą je bohaterowie:

Gallikanus, który z postaci pierwszoplanowej zmienia się drugoplanową²⁰², oraz Jan i Paweł, stający się z kolei protagonistami. Łączy je także temat: nawrócenie. Coulter stwierdziła nawet, że „Hroswitha attempted to combine the two stories (life of St.

Constantia, legend of John and Paul) into her drama since there was a thread of connection”²⁰³. Jakkolwiek połączenie tych części powinno zastanowić odbiorcę, nie można jednak powiedzieć, że nie ma w nich śladu podobieństwa²⁰⁴.

Scena pierwsza części drugiej pochodzi z akt świętych Jana i Pawła. Julian, wzywając konsulów do reakcji przeciw chrześcijanom, przywołał fragment Pisma Świętego²⁰⁵. Kolejne trzy sceny (2-4) odnoszą się do ostatniego akapitu aktu męczeństwa świętego Gallikana: opętanie demonami i zarażenie trądem żołnierzy cesarza, decyzja o udaniu się do Aleksandrii oraz relacja o jego śmierci. Następnie uwaga autorki skupiła się na losach dwóch świętych. Za pomocą tej autotematycznej aluzji Hroswita zwracała uwagę obiorców na ideę poprzedniej części²⁰⁶.

Ciekawą przemianę w organizacji fabuły można zauważyć w Abrahamie. W akapitach 3-4 Vitae S. Mariae meretricis narrator opisał upadek pustelnicy oraz dwie wizje jej stryja, natomiast w następnych (5, 7) przybycie starca do miejsca pobytu Marii i jego zachowanie oraz wyraził entuzjastyczną pochwałę sprytu świętego:

[Vita sanctae Mariae meretricis, ak. 7]

O vera sapientia secundum Deum! O vere intellectus spiritalis! O vere praedicanda salutis discretio! Quinquaginta annis abstinentiae suae nequaquam panem gustaverat; nunc carnes sine haesitatione, ut salvaret animam perditam, manducavit.

202 Jest o nim mowa lub pojawił się tylko w trzech scenach: dwie to raporty żołnierzy składane cesarzowi, jedna – wypowiedź samego Gallikana.

203 Ibidem, s. 519-520. Co ciekawe, badaczka nie przywołała akt męczeńskich Gallikana, lecz żywot świętej Konstancji.

204 Niewykluczone, że w zamierzeniu Hroswity Gallikanus nie miał składać się z dwóch części, lecz przedstawić historię niegodnej miłości i zwycięstwa kobiety oddanej Bogu, jak w przypadku Kallimacha.

W ten sposób autorka opracowałaby trzy schematy fabularne, każdy w dwóch postaciach: nawrócenie zalotnika (Gallikanus, Kallimach), męczeńska śmierć (Dulcycjusz, Mądrość) oraz pokuta prostytutek (Abraham, Pafnucy).

205 Obie wersje, Hroswity i Acta nieznacznie się różnią: „Qui non renuntiat omnibus, quae possidet, non potest esse meus discipulus” [De sanctis fratribus martyribus Joanne et Paulo, ak. 1] oraz „Qui non renuntiaverit omnibus, quae possidet, non potest meus esse discipulus” [Gall. II, sc. 1]. Natomiast wzmianka o tym samym w drugim źródle: „Iulianus Caesar… dedit legem ut Chstiani nihil in hoc saeculo possiderent” [De sancto Gallicano duce et consule Romano Martyre in Aegypto., ak. 9].

206 Aluzja mogłaby świadczyć o ukazaniu się obu części w pewnym odstępie czasowym, mogłaby też stanowić przesłankę do założenia, że sztuki Hroswity były prezentowane publicznie.

84

Cały ten passus Hroswita przekształciła w wyjątkową sekwencję narracyjną.

Obrazy, uporządkowane w relacjach czasowych, przestrzennych i pojęciowych, spełniły przy tym wymogi organizacji referencjalnej (bohater odnosi się do własnych przeżyć, mających miejsce w nieodległej przeszłości, w sposób logiczny i obrazowy) oraz spójności tematycznej (głównym tematem sztuki jest upadek Marii) i semantycznej (tematowi nadrzędnemu podporządkowane zostały poszczególne obrazy relacji Abrahama)²⁰⁷. Tytułowy bohater w scenie 3 podczas rozmowy z Efremem streścił dwie wizje, które zesłał mu Bóg, i je zinterpretował, rozpaczając nad zaniedbaniem, jakiego się dopuścił wobec bratanicy. Następnie przedstawił pomysł uratowania jej pod przebraniem amanta. Na pytanie przyjaciela w kwestii spożywania mięsa i alkoholu pustelnik przyznał, że nie będzie mógł odstawać od innych, jednak cel uświęci środki przez niego wykorzystane. Przychylne nastawienie do zamiaru i pełna zrozumienia postawa rozmówcy utwierdziła Abrahama w słuszności:

[Abr. 3]

Efrem: Qui clancula cordium cognoscit, qua intentione unaquaeque res geratur, intellegit, nec in discretissimo eius examine reus praevaricationis habetur, qui a strictioris rigore conversationis ad tempus descendendo imbecillioribus assimilari non respuit, quo efficacius animam revocet, quae erravit.

Jak wynika z porównania przytoczonych fragmentów, Hroswita nie tylko zreorganizowała fabułę, zmieniając kolejność wydarzeń i spostrzeżeń, ale ponadto zmodyfikowała perspektywę – zamiast Marii rozpaczał Abraham. Z zestawienia dramatu z jego pierwowzorem wyłoniła się także pogłębiona charakterystyka głównego bohatera. W treść opowieści wkomponowane zostało rozumienie siebie, swojej sytuacji i ich efektów, co jest cechą wyróżniającą autonarrację. Dzięki temu zabiegowi Hroswita ukształtowała narracyjną tożsamość bohatera oraz jego motywację. Czyniąc następnie wyrzuty bratanicy, Abraham okazał jej miłość i troskę oraz dowiódł, że nie jest dla niego jedną z upadłych kobiet, ale bliską jemu sercu dziewczyną. O ojcowskiej postawie bohatera świadczyła także scena powrotu: polecił Marii wsiąść na konia, by się nie zmęczyła trudami podróży, a sam szedł pieszo. Również Bertini zwrócił uwagę na nieszablonowość postaci, wykreowanych przez Hroswitę:

207 O problemie spójności tekstu, jej analizie i metodach zastosowania cf.: A. Gajda, Mechanizmy spójnościowe w dawnych tekstach popularnonaukowych, [w:] Spójność tekstu specjalistycznego, red. M.

Kornacka, Warszawa 2014, s. 7-20. Ponadto o związkach między wypowiedzią a jej kontekstem sytuacyjnym, społecznym i kulturowym vide: w zb. Dyskurs jako struktura i proces, red. T. van Dijk, przeł. G. Grochowski, Warszawa 2001.

85

Rosvita, pur attenendosi spesso fedelmente alla fonte agiografica, come rivelano le numerose riprese letterali di essa, interviene aggiungendo particolarità e operando cambiamenti che arricchiscono, caratterizzandola, l’umanità dei personaggi.²⁰⁸

Przy rozważaniach zmian, prowadzących do pogłębienia charakteru bohaterów, nie można pominąć usunięcia wątku diabła. W drugim akapicie Vitae S. Mariae meretricis wspomina się o podstępie, który przygotował szatan dla Abrahama: „Quo tempore annorum expleto, saeviebat adversus eam diabolus, et insidias solitas praetendebat, quomodo eam posset suis cassibus irretire, ut saltem sic moestitiam sollicitudinemque beato viro posset incutere, et quantulumcunque mentem ipsius a Domino separare”. Hroswita jednak w obu tekstach dotyczących kurtyzan skupiła się na oddaniu ludzkiej natury, skłonności do błędu i pragnienia poprawy. W życie zwykłego człowieka są wpisane jego grzechy, dopiero trwanie w upadku lub podniesienie się z niego może skutkować oceną.

Do najbardziej zreorganizowanych tekstów należy Mądrość. Długa, nużąca w wersji oryginalnej opowieść o losach mediolanki i jej trzech córek zmieniła się zgodnie z wolą Hroswity w dość obszerną, lecz dynamicznie prowadzoną sztukę z ważnym motywem liczby. Przede wszystkim autorka połączyła dwa przesłuchania w jedno, czas, jaki oskarżone dostały na zastanowienie, skróciła z tygodnia do trzech dni, a przemowę matki, zachęcającej dziewczęta do wytrwania w wierze, którą im wpajała od najwcześniejszych lat, umiejscowiła w więzieniu. Ponadto odmłodziła o rok Miłość, która zamiast dziewięciu lat w sztuce liczyła osiem (dwie olimpiady).

Największe jednak zmiany zaszły w opisie kaźni świętych. Zmodyfikowane zostały poszczególne tortury i ich liczba. Najstarsza córka, Wiara, doznała czterech tortur: palenia na stosie, chłosty i obcięcia piersi, przypalania ciała oraz topienia we wrzących smole i wosku. Nadzieja została poddana trzem karom: związaniu i chłoście, rozczłonkowaniu, topieniu w gorących oleju i tłuszczu. Ciało Miłości rozszarpywał ciągnący ją koń, a następnie przez trzy dni i noce palono ją w piecu. Ogień wymknął się jednak spod kontroli i zamiast dziewczyny zginęło pięć tysięcy ludzi. Według passio natomiast Wiara cierpiała: chłostę, obcięcie prawej piersi (cudownie przyrosła z powrotem), przypalanie na rozgrzanej kracie, topienie we wrzących oleju, smole, wosku i siarce (został wylany na zgromadzony tłum) oraz przebicie ciała ołowiem (zginęło siedmiu katów). Nadzieję, która miała oddać cześć Junonie, nie Dianie, co także nie

208 F. Bertini, Caduta e ravvedimento di Maria nipote dell’eremita Abramo, [w:] Rosvita, Dialoghi drammatici, przeł. i oprac. F. Bertini, Milano 2000, s. 158.

86

spotkało się z jej akceptacją, poddano jednej torturze – topieniu w gorących oleju i tłuszczu. Miłość doznawała cierpień najdłużej: rozczłonkowanie na żelaznym łożu (zniszczyło się), zamknięcie w skrzyni z jadowitymi wężami i żmijami (rozpadła się, a gady ukąsiły wielu niewierzących) oraz bicie prętami. W zamian zniszczyła podobieństwa bogów w pogańskiej świątyni. Ostatecznie wszystkie trzy siostry, zarówno w prozatorskim źródle, jak i w dramacie, zginęły przez dekapitację.

Hroswita skróciła ponadto odległość grobu męczennic od Rzymu: zamiast osiemdziesięciu kamieni milowych Mądrość przeszła trzy. Dzięki tym zmianom podkreślone zostało znaczenie liczby trzy (trzy święte, trzy dni namysłu, trzy mile od Rzymu, trzy dni modlitwy nad grobem córek). Liczba ta, tak eksponowana w Mądrości, była wykorzystywana przez autorkę jako podkreślenie znaczenia oddania życia w obronie wiary²⁰⁹.

Natomiast „czwórka” rozumiana była w Piśmie Świętym jako liczba właściwa ziemi, symbolizująca porządek²¹⁰, co Hroswita wykorzystała w Pafnucym. Zwrócił na to uwagę również O. Kuehne: „The change in the number of virgins, from three of the legend to four of Hrotsvitha’s drama, grouped about the magnificent couch appearing in Paul’s Visio”²¹¹. Zmiana mogła odnosić się zarówno do czterech sfer w człowieku, jak i czterech pór roku czy czterech stron świata. Warto przypomnieć, że w pierwszej scenie tej sztuki Pafnucy mówił także o jednej z czterech dyscyplin naukowych, czyli o muzyce. Z pewnością Taida zasłużyła na odpuszczenie win w oczach świata, uporządkowała swe ziemskie sprawy, dlatego zasłużyła na wyjście z celi.

Konkretyzacja znaczeń symbolicznych prowadzi do umiejscowienia symbolu w danej siatce pojęć, dzięki czemu tworzą się relacje. Dla czytelnika współczesnego autorce dramatów, obytego z metaforycznym odczytywaniem świata, interpretacja zapewne nie stanowiła takiej trudności, jak dla odbiorcy dwudziestego pierwszego wieku.

Warto zwrócić uwagę, że Hroswita dość swobodnie traktowała teksty, jeśli chodzi o szczegóły. Na ogół pomijała wszelkie informacje dotyczące miejsca akcji, pochodzenia bohaterów lub ich pozycji społecznej. Pozbawienie tekstów elementów

209 Trzykrotne wypowiedzenie danej frazy miało podkreślić jej znaczenie (np. trzykrotne odrzucenie pokusy Dz 10, 9-16; powtórzenie słowa „święty” na określenie Boga Iż 6,3 oraz Ap 4,8; powtórzenie słowa „biada” 8,13). Liczba trzy zwyczajowo była uważana za liczbę Boską (Trójca Święta). Vide: M.

Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. K. Romanik, Poznań 1989, s. 252.

210 Np. cztery rzeki w Edenie w Rdz 2,10. Vide: ibidem, s. 40.

211 O.R. Kuehne, op.cit., s. 76.

87

obcych świadczy zazwyczaj o naturalizacji świata obcego utworu²¹². W dwóch sztukach, tj. Mądrości i częściowo w Gallikanie, jest mowa o Rzymie. Zamiast Egiptu w Pafnucym pojawiło się określenie „in hac patria” (Pafn. 1). Bohaterki ostatniej ze zbioru sztuki miały pochodzić z Mediolanu. W Kallimachu nie ma odniesienia do miejsca (Efez), a księciem nazwany został Andronik, nie tytułowy bohater. Poza tym Kallimach osobiście wyznał miłość, nie przez posłańca, i nagły wdowiec znał przyczynę śmierci swojej żony. Drobne zmiany wprowadzono w Dulcycjuszu: z tekstu źródłowego nie wynika, że namiestnik zajmował się innymi chrześcijanami, Irenę oskarżono dodatkowo o posiadanie zakazanych książek, o czym Hroswita nie wspomina, a śmierć sióstr – jak się wydaje – nastąpiła tego samego dnia, a nie w przeciągu trzech dni. Ponadto dramatopisarka zlatynizowała greckie imiona bohaterek Mądrości.

Intencją Hroswity było przybliżenie współczesnym sobie odbiorcom sytuacji, które według tekstów źródłowych wydarzyły się w odległej przeszłości, i przekazanie ich w odpowiedni sposób. Własne interpretacje idei tekstów hagiograficznych, choć zachowanych wiernie, podała również za pomocą symboliki liczb. Mimo licznych modyfikacji na ogół tok wydarzeń rozgrywa się równolegle do tekstu hagiograficznego.