Postaci

Wpływ dzieł teoretyków literackich antyku i wczesnego chrześcijaństwa zauważyć można nie tylko w kompozycji dramatów, ale także w charakterystyce bohaterów. „Bemerkenswert sind in allen Stücken die geschickte Dialogführung, die schnelle Hinleitung zum Kern der Sache, die Kunst der Exposition. Auch die sichere Charakteristik der Personen fällt auf”¹⁴¹ – stwierdził Nagel. Z pewnością przy przedstawianiu charakterystyki poszczególnych bohaterów należy pamiętać o stwierdzeniach Ireny Sławińskiej, że każda postać jest strukturą, ma charakter

136 „Całością jest zaś to, co ma początek, środek i koniec. (…) Dlatego właśnie doskonale skomponowane fabuły nie powinny zaczynać się, ani kończyć w przypadkowym punkcie, lecz stosować się do podanych tutaj zasad” (Arystoteles, Poetyka 1450b – Arystoteles, Poetyka…, s. 26). Vide: E. Sarnowska-Temeriusz, op.cit., s. 172.

137 Arystoteles, Poetyka 1451a: „Fabuła dramatyczna jest jednolita nie dlatego bynajmniej, jak niektórzy sądzą, że rozwija się wokół jednej postaci. Bo nawet w życiu jednego bohatera zdarza się nieskończona ilość rzeczy, z których nie wszystkie tworzą jakąś jedność” (Arystoteles, Poetyka…, s. 28).

138 Rzymska krytyka…, s. 39.

139 Arystoteles, Poetyka 1453a (Arystoteles, Poetyka…, s. 42).

140 I. Sławińska, Struktura dzieła teatralnego…, s. 247.

141 B. Nagel, op.cit., s. 66.

57

symboliczny¹⁴². Dla interpretatora ważne jest zrozumienie, jaką funkcję pełni dana postać w tekście: czy reprezentuje środowisko społeczne, czy jest porte-parole autora, czy pojawiła się dla wypowiedzenia pewnej idei, poglądu. Ponadto właściwą analizę powinny poprzedzić pytania: „Jakiej wiedzy chce nam autor o danej postaci udzielić?

Czego dotyczy ta wiedza? W jaki sposób jest przekazana?”¹⁴³.

Ożywienie schematycznych postaci z tekstów hagiograficznych wymagało od Hroswity niemałego talentu: pogłębiała ich charakterystykę wyłącznie za pomocą dialogu, zmieniała dane, usuwała lub dodawała bohaterów. Arystoteles w Poetyce wskazał podstawowe zasady, którymi powinien kierować się autor: ukazanie szlachetności bohaterów, zgodność charakteru z płcią i statusem społecznym, zachowanie prawdopodobieństwa zachowania (gestów, słów) w odniesieniu do rzeczywistości¹⁴⁴. Regułę adekwatności postaci i ich wypowiedzi podkreślił także Orygenes: „zaletą dobrego dramaturga jest dbałość o prawdopodobieństwo myśli i charakteru postaci występujących w dramacie. Błędem więc jest przypisywanie osobom prostym i niewykształconym głębokich myśli filozoficznych, a mędrcom i ludziom wykształconym – prostackich słów i naiwnych wypowiedzi”¹⁴⁵. Zasada prawdopodobieństwa jest niezwykle istotna dla odbiorcy, który, zauważywszy fałsz w zachowaniu bohatera, straci zainteresowanie sztuką lub zaufanie wobec autora.

Umiejętność operowania motywami znanymi i rozpoznawalnymi świadczy ponadto o erudycji twórcy, dlatego też ważne jest znalezienie praktycznych zastosowań teorii literackiej w dramatach Hroswity oraz wątków wspólnych literatur antycznej i wczesnochrześcijańskiej.

Bohaterowie zostali wykreowani przez kanoniczkę z Gandersheim na podstawie pierwowzorów z tekstów hagiograficznych. Warto zwrócić uwagę na ich pogłębioną charakterystykę, pełnioną funkcję w tekście oraz sposób pojawienia się na scenie.

Postaci, występujące (i wypowiadające się) w dramatach można podzielić na trzy kategorie: główne (które mają wpływ na akcję), epizodyczne jednostkowe (które umożliwiają prowadzenie akcji, ale nie wpływają na nią bezpośrednio, zostały im

142 I. Sławińska, Struktura dzieła teatralnego…, s. 248.

143 Ibidem, s. 249.

144 Vide: Arystoteles, Poetyka XV.

145 Longosz, op.cit., s. 128. Podobne stwierdzenie można znaleźć w Liście do Pizonów Horacego (w. 112-3): „Si dicentis erunt fortunis absona dicta, / Romani tollent equites peditesque cachinnum” („Jeżeli więc słowa nie będą się zgadzać z dolą mówiącego, rycerze rzymscy i lud wybuchną głośnym śmiechem”, Rzymska krytyka…, s. 45).

58

nadane imiona lub funkcje społeczne) oraz zbiorowe (które odgrywają rolę wyraźnie podrzędną wobec pozostałych kategorii, pełnią głównie funkcje rozmówców).

Tabela 2. Wykaz dwóch typów bohaterów w dramatach Hroswity z Gandersheim Bohaterowie

Za podstawę klasyfikacji bohaterów uznałam ich dramatyczną aktywność, to jest czy ich działalność miała wyraźny wpływ na akcję. Przykładowo: gdyby nie święty Jan, niemożliwe byłoby wskrzeszenie Druzjanny i Kallimacha. Natomiast jego rola wydaje się bardziej instrumentalna, a teorie dotyczące łaski niezbyt odkrywcze. Gdyby nie Fortunat, nie byłoby sceny w grobie. Zrzucono na niego niemal całą odpowiedzialność za zajście i dlatego stał się czarnym charakterem tego dramatu. Według zaleceń Arystotelesa, „los człowieka niegodziwego nie może więc budzić ani litości, ani trwogi”¹⁴⁸. Litość budzi nieszczęście niewinnego, trwogę – nieszczęście człowieka podobnego do nas.

146 W nawiasach podano scenę, w której bohaterowie pojawiają się po raz pierwszy.

147 Rozdzielenie pierwszej sztuki na dwie odrębne wynika z jej dwuwątkowości. Postaci Gallikana, Jana i Pawła stanowią nić łączącą obie części, z których druga jest dużo krótsza. Być może Hroswita nie zakładała wątku rozgrywającego się za rządów Juliana (co byłoby zgodne z zaleceniem zachowania jednowątkowości fabuły). Bohaterowie zamieniają się miejscami (z głównego Gallikanus staje się epizodycznym, Jan i Paweł odwrotnie).

148 Arystoteles, Poetyka 1453a (Arystoteles, Poetyka…, s. 42).

59

Ksieni jest postacią niewystępującą w źródle, dlatego warto zwrócić na nią szczególną uwagę. Horacy w Liście do Pizonów napisał (w. 125-7): „Siquid inexpertum scaenae committis et audes / personam formare nouam, seruetur ad imam / qualis ab incepto processerit et sibi constet”¹⁴⁹. W tak krótkim fragmencie trudno debatować nad jednolitością charakteru postaci, jednak w tej zmianie względem pierwowzoru dopatrzeć się można pochwały Gerbergi II, mistrzyni i przyjaciółki Hroswity¹⁵⁰.

W Mądrości nie występują bohaterowie epizodyczni, to sztuka z najmniejszą liczbą wypowiadających się postaci, najbardziej przesycona symboliką liczb. Co ciekawe, Hroswita mogła korzystać z wersji zawierającej greckie imiona bohaterek, jednak w manuskrypcie pojawiły się po łacinie¹⁵¹. Nie ma tutaj zastosowania uwaga Arystotelesa: „Poeci tragiczni trzymają się nadal imion przekazanych przez tradycję.

Kierują się racją, że to, co jest możliwe, jest wiarygodne”¹⁵².

Podobnie Hroswita nie wzięła pod uwagę stwierdzenia Horacego: „nec quarta loqui persona laboret”¹⁵³. Autorka zawarła we wszystkich dramatach oprócz Abrahama sceny zbiorowe:

Tabela 3. Wykaz scen zbiorowych w dramatach Hroswity z Gandersheim

Bohater Scena Rola

Żołnierze scytyjscy 9 Prośba o łaskę zwycięzcy

Gallikanus II Konsulowie 1 Rozmowa z Julianem na temat chrześcijan

Żołnierze 2-4 niech do końca utrzyma się taka, jaka na początku wystąpiła, i niech zostanie w zgodzie z sobą” (Rzymska krytyka…, s. 46).

150 A. Araszkiewicz, Chrześcijański Terencjusz…, s. 45.

151 Odmienna sytuacja niż w przypadku Dulcycjusza – tam imiona Hroswita pozostawiła bez zmian.

152 Arystoteles, Poetyka 1451b (Arystoteles, Poetyka…, s. 31).

153 „Niech wreszcie czwarta osoba nie stara się odzywać” (Rzymska krytyka…, s. 51).

60

Straże pałacowe 6 Pobicie Dulcycjusza Żołnierze Sysyniusza 10-11

12-14

Zabicie Agape i Chionii Zabicie Ireny

Kallimach Przyjaciele 1-2 Rozmowa z Kallimachem na temat jego miłości

Pafnucy Uczniowie 1

8

Rozmowa z Pafnucym na temat muzyki i Taidy Wysłuchanie relacji z nawrócenia hetery Młodzieńcy 2 Rozmowa z Pafnucym na temat Taidy Wielbiciele 4 Rozmowa z Taidą, odrzucającą dawne życie

Mądrość Matki 8-9 Wsparcie Mądrości w pochowaniu córek i modlitwie przy ich grobie

Bohater zbiorowy to grupa postaci, reprezentująca określone stanowisko społeczne (żołnierze, uczniowie). Nazwani zostali ogólnie, nie mają cech indywidualnych, raczej poddają się akcji, niż na nią wpływają. Istotna jest przede wszystkim relacja między grupą a jednostką i związany z nią problem istnienia wpływu zbiorowości na pojedynczego człowieka (Kallimach i przyjaciele), a czasem – pojedynczego bohatera na grupę (Mądrość i matki, Pafnucy i uczniowie).

Hroswita nie udzieliła zbyt wielu informacji na temat postaci, odbiorca zazwyczaj nie wie, skąd bohaterowie pochodzą, z jakich rodzin się wywodzą. Dramaty jednak pozbawione alegorycznej warstwy znaczeniowej, ukazały ludzkie postawy i wybory w złożonej perspektywie psychologicznej i społecznej. Bohaterowie są reprezentantami różnych stanów, które w świadomości zbiorowej funkcjonowały niejednokrotnie jako stereotypy określonych cech, postaw i zachowań. Wiedza dotyczy przede wszystkim charakteru – zalet chrześcijan i wad pogan. W zakresie charakterystyki zewnętrznej wiadomo, że kobiety urzekają urodą, gdyż piękno duszy odbija się w ich twarzach.