Amerykańska wspólnota kultury narodowej czy cywilizacyjna korporacja-zrzeszenie?

Jedna z największych kontrowersji socjologicznych związanych z teo­ retycznymi próbami ustalenia kulturowej natury społeczeństwa amery­ kańskiego polega na poszukiwaniu właśdwego modelu procesu integracji ludzi o różnym pochodzeniu rasowym, narodowym, etnicznym - rów­ nież plemiennym — wyznających różne religie, posiadających bardzo często mieszane, co najmniej podwójne kompetencje językowe, wyposa­ żonych w niejednorodne kulturowe dziedzictwo, kultywujących różno­

A merykanizacja a glob a liz a cja .. 179 rodne tradycje grupowe. Fenomen amerykańskiego społeczeństwa lokuje się pomiędzy modelami jednorodności obywatelskiej, gospodarczej, politycznej i ideologicznej a schematami różnorodności wyznaniowej, językowej, rasowej, etnicznej i kulturowej.

Pytanie o to, czy Amerykanie tworzą naród i stanowią właściwą dla tej wspólnotowo-kulturowej formy integracji jednorodną zbiorowość, jest równie z gruntu nierozstrzygalne jak kwestia, czy ludzie wywodzący się z różnych grup kulturowych są czymś w rodzaju korporacji-zrzeszenia różnych wobec siebie i prawa obywateli państwa. Społeczeństwo Stanów Zjednoczonych rozwija i utrwala tak jeden, jak i drugi typ integracji. Uni- wersalizacja tożsamości amerykańskiej w całość o charakterze cywilizacyj­ nym, opiera się na kilku czynnikach. Należą do nich:

Fakt historycznej ciągłości. Społeczeństwo amerykańskie posiada swoje tradycje, pamięć historyczną oraz grupowe mitologie, a także ideologie związane z procesem kształtowania terytorium, rozwojem organizacji państwowych, zasadami demokracji, wolności obywatel­ skiej. W podstawowym mitycznym i ideologicznym kanonie funkcjonu­ jącym w zbiorowej i indywidualnej świadomości Amerykanów wystę­ puje, obok wiary w wyjątkowość tej „obiecanej” dla imigrantów ziemi, racjonalna zasada kapitalistycznej konkurencyjności. Elementom reli­ gijnej etyki protestanckiej, takim jak pracowitość, solidność, uczciwość, towarzyszy stereotyp self-made man, wyrażający się w przekonaniu o nieograniczonych możliwościach awansu społecznego każdej jed­ nostki bez względu na kolor skóry, wyznanie czy pochodzenie narodo­ we. Do podstawowego zestawu amerykańskich „świętości” narodo­ wych należy purytańska tradycja pielgrzymów i „ojców założycieli”, w miarę upływu czasu dostosowująca się do rosnących wymagań emancypacyjnych mniejszości rasowych i etnicznych. Społeczeństwo amerykańskie kultywuje pamięć o swych bohaterach narodowych, do których zalicza także polskich bojowników „za naszą i waszą wolność” - Tadeusza Kościuszkę i Kazimierza Pułaskiego, jak również pogrom­ ców Indian w rodzaju gen. Georga Custera oraz rzecznika zniesienia niewolnictwa Abrahama Lincolna. Krótką stosunkowo w porównaniu z innymi narodami zbiorową świadomość Amerykanów kształtują w pewnej mierze także prekolumbijskie wierzenia i wytwory kulturowe plemion indiańskich, coraz bardziej postrzegane jako równie ważne jak

europejskie dziedzictwo cywilizacyjne. Obok kultu „dzikiego Zachodu” funkcjonuje przekonanie o cywilizacyjnej i kulturowej misji europej­ skiego chrześcijaństwa, uzupełnionego z biegiem czasu oprócz wpły­ wów protestanckiego, anglo-saskiego dziedzictwa przez wkład rzym- sko-katolickich grup irlandzkich, niemieckich, włoskich czy polskich imigrantów, żydowskich wyznawców judaizmu, na samym końcu zaś azjatyckich hinduistów, buddystów, czarnych wyznawców islamu oraz reprezentantów wielu innych religii. Do wspólnych wszystkim Amery­ kanom — bez względu na ich tożsamość kulturową - elementów histo­ rycznego dziedzictwa należą także kultywowane przez instytucje poli­ tyczne i publiczne symbole państwowe, w tym hymn, godło, flaga, jak również duma z militarnej i ekonomicznej potęgi, pozwalająca na utrzymanie powszechnej wiary w zdolność Stanów Zjednoczonych do zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim swoim obywatelom.

Wspólnotowość, stanowiąca atrybut narodów odznaczających się uza­ sadnioną wiarą we wspólną etnogenezę. W tym akurat przypadku wspól­ notowość jest w większym stopniu komponentem węższej od narodowej więzi rasowej, etnicznej czy religijnej4. Społeczeństwo amerykańskie sta­ nowi w ostatecznej instancji w wymiarze integracji cywilizacyjno- kulturowej, państwowo-obywatelskiej, „wspólnotę wspólnot” plemien­ nych, etnicznych, rasowych, językowych, lokalnych, wyznaniowych, oby­ czajowych, subkulturowych. Pierwowzór tego typu więzi stanowi wizja „narodu narodów” Walta Whitmana, sformułowana przez niego w jed­ nym z poetyckich tomików z cyklu Źdźbła trany {Leaves o f Grass). Kompo­ nent wspólnotowości przenoszony bywa i substytuowany w wymiarze więzi obywatelskiej, politycznej, w postaci nowej formy nacjonalizmu pań­ stwowego, wyrażonego w możliwości utworzenia — jak wierzy Seymour Martin Lipset - „nowego amerykańskiego narodu”. 5 Społeczeństwo ame­ rykańskie w wymiarze globalnym pozbawione jest poczucia wspólnotowo­ ści w takim stopniu jak przykładowo Niemcy, Polacy czy Francuzi. W większym stopniu stanowi ono wyróżniony przez Floriana Znanieckie­ go typ społeczeństwa obywatelskiego niż społeczeństwa „kultury narodo­

4 M. W eber, Gospodarka i społeczeństwo, PWN, W arszawa 2002, s. 306—313.

5 S. Lipset, The F irst N ew Nation. The United States in historical and comparative perspective, A nchor Books Doubleday &Co., Inc.Garden City, New York 1967.

A merykanizacja a glob a liz a cja .. 181 wej”. Bardzo długo amerykańscy socjolodzy posługiwali się chętniej poję­ ciem „cywilizacji amerykańskiej” niż „kultury amerykańskiej”, co oddawało w dużym stopniu złożoność oraz różnorodność Amerykanów pod wzglę­ dem pochodzenia rasowego i etnicznego, a co za tym idzie, także kulturo­ wego. Ten wymiar integracji nastręcza najwięcej trudności i niejasności w ustalaniu natury społeczeństwa amerykańskiego, gdyż wspólnotowość wciąż kojarzy się w większym stopniu z więzią etniczną węższą od naro­ dowej, ogólnoamerykańskiej.

Terytorialność. Społeczeństwo amerykańskie posiada — jak każda inna zbiorowość obywateli państwa - bardzo silne poczucie terytorialności, wyra­ żające się zarówno w ideologiach państwowych i narodowych, jak i psychice oraz tożsamości ludzi. Od samego początku idea integracji terytorium Pół­ nocnej Ameryki zajęła jedno z centralnych miejsc w procesach scalania ko­ lonistów i imigrantów.

Zasada integracji terytorialnej wkomponowana jest w amerykański pro­ ces narodotwórczy i państwowotwórczy od samego początku istnienia pro­ testanckiego osadnictwa w Ameryce Północnej. Zasada ta wyraża się na wiele istotnych dla trwałości amerykańskiego społeczeństwa sposobów, od wiary w mit „ziemi obiecanej”, religijnych wersji „kraju danego przez Boga”, poprzez ideologię i doktrynę Manifestu „Destiny”, koncepcję roli kresów i podboju „dzikiego Zachodu”, po dumę z wielkości oraz terytorialnej orga­ nizacji państwa. Poczucie terytorialności jest, jak uważa Stanisław Ossowski, jednym z podstawowych wyróżników narodowej solidarności. Cechuje ono również Amerykanów.

Jednorodność kulturowa. Wymiar integracji kulturowej koreluje się bardzo wyraźnie z brakiem jednolitości etnicznej, rasowej i wyznaniowej. Tym niemniej, w procesach integracyjnych społeczeństwa amerykańskiego w coraz większym stopniu wyłania się wspólny dla wszystkich obywateli wymiar wartości, symboli oraz wytworów, łączący ich ponad podziałami rasowymi, religijnymi czy etnicznymi.

Jednym z najważniejszych komponentów tej jednolitości jest język. Językiem wspólnym wszystkim Amerykanom jest język angielski, coraz bardziej różniący się od swego brytyjskiego pierwowzoru. Zarazem jed­ nak wciąż blisko 18% Amerykanów deklaruje, że chętniej posługuje się swoim językiem macierzystym, określając samych siebie jako „non- English speaking”. Wymiar integracji językowej jest wszakże bardzo

głęboko zaawansowany, gdyż zdecydowana większość spośród obcoję­ zycznych Amerykanów, głównie imigrantów i ich dzieci, posługuje się także, oprócz macierzystego, językiem angielskim. Ważny obszar integra­ cji kulturowej wyznaczają zjawiska bilingwizmu i dwukulturowości oraz wielokulturowości.

Społeczeństwo amerykańskiej jest niejednorodne pod względem w y­ z n a n i o w y m . W strukturze wyznaniowej dominują co prawda grupy z kręgu religii chrześcijańskiej, głównie protestanckie i katolickie, ale spory wkład w jego kształtowanie wnieśli także wyznawcy innych religii, zwłaszcza judaizmu. Niezależnie od zjawisk utrzymywania się różnorod­ ności wyznaniowej, faktem pozostaje także amerykański fenomen plura­ lizmu religijnego, polegający na udanym przeniesieniu tej sfery integracji grupowej do przestrzeni prywatnej, osobistej. O ile niejednorodność religijna społeczeństwa amerykańskiego przy dominującym wciąż wpły­ wie religii protestanckiej budzi szereg teoretycznych wątpliwości co do narodowego jego charakteru, o tyle zjawisko pluralizmu wyznaniowego znacznie te wątpliwości i zastrzeżenia łagodzi.

S t r u k t u r a r a s o w a i e t n i c z n a prowadzi do utrzymującej się od­ rębności wielu różnych pod względem wyposażenia kulturowego, nie tylko językowego i religijnego, zbiorowości zarówno na poziomie lokal­ nym, plemiennym, sąsiedzkim, wspólnotowym, parafialnym, jak i global­ nym. Fakt utrzymywania się więzi etnicznej w coraz mniejszym stopniu stanowi jednak przeszkodę w rozwijaniu się szerszej więzi obywatelskiej, kulturowej, wyznaczanej przez procesy integracyjne zachodzące na po­ ziomie społeczeństwa globalnego.

Ś w i a d o m o ś ć n a r o do wa . Zdecydowana większość Amerykanów przejawia dumę z powodu swej przynależności państwowej oraz kształ­ tuje specyficzne dla tego kraju poczucie nacjonalizmu państwowego i cywilizacyjnego. Wysoki poziom rozwoju gospodarczego oraz techno­ logicznego, olbrzymi potencjał przemysłowy i militarny, wielkość popu­ lacji, a także rozległość terytorium sprawia, że jednym z głównych składników amerykańskiego nacjonalizmu jest wiara w cywilizacyjną oraz polityczną misję Stanów Zjednoczonych w świecie. Amerykanie są dum­ ni ze swego dorobku, państwa i odznaczają się wielkim przywiązaniem do demokratycznych zasad, broniąc ich także poza granicami własnego kraju. Tym co wyróżnia każdy naród, w tym także amerykański, jest po­

A merykanizacja a glo b a liz a cja ... 183 wszechna świadomość istnienia solidarności wykraczającej poza granice zwykłej lojalności obywatelskiej.

Społeczeństwo amerykańskie nie stanowi narodu w takim sensie, jaki przypisujemy określeniom „naród francuski” czy „naród polski”, spełnia­ jąc zarazem większość wymogów definicyjnych stawianych tego rodzaju zbiorowości. Społeczeństwo amerykańskie znajduje się w zaawansowanej fazie procesu narodotwórczego, kształtującego także wśród Amerykanów więź typu narodowego. Solidarność narodowa nakłada się na tożsamość węższą, wspólnotową etniczno-rasową, unifikującą się w wymiarze lojalno­ ści państwowo-obywatelskiej. Wyłania się także coraz wyrazistszy i rozległy wymiar kultury amerykańskiej, wyrażanej w języku angielskim, niereduko- walnej już w zasadzie do kultur składowych poszczególnych zbiorowości imigranckich.

Nie należy zatem raczej stawiać pytań o to, czy społeczeństwo amery­ kańskie jest narodem, lecz czy Amerykanie się za naród uważają. Ta su- biektywizycja kryteriów przynależności narodowej staje się w ostatnich latach tendencją dominującą Jej wyrazicielem jest także prezydent Stanów Zjednoczonych George Bush Jr., w każdym niemal swym przemówieniu używający wielokrotnie określenia „naród amerykański”, nie starając się sprecyzować ani uściślić, co się za nim kryje. Pojęcie to jest zrozumiałe dla każdego obywatela Stanów Zjednoczonych.

Stwierdzić chyba można, że społeczeństwo amerykańskie posiada za­ równo cechy narodu, jak i cywilizacji. W tym sensie Amerykanin, obywa­ tel Stanów Zjednoczonych Ameryki za oczywistą uznaje swoją amery­ kańską tożsamość, szerszą od identyfikacji rasowej Murzynów, religijnej katolików lub protestantów czy etnicznej Indian, Akadyjczyków bądź osób polskiego czy włoskiego pochodzenia. O ile inni Amerykanie z Brazylii czy Meksyku użyją w określeniu własnej przynależności naro­ dowej (kulturowej) identyfikatorów w rodzaju „Brazylijczyk”, „Meksyka­ nin”, o tyle obywatel USA, utożsamiający się z szerszym rodzajem grupy kulturowej, którą wyznacza pojęcie „amerykańskości”, nazwie się bez wahania Amerykaninem, a każdy zidentyfikuje Amerykanina jako obywa­ tela USA. Zjawisko rozszerzania się granic tożsamości kulturowej, nakła­ dające się na procesy globalkacji politycznej i ekonomicznej, przenosi się w coraz większym stopniu na imigrantów wywodzących się z różnych jednorodnych lub mieszanych grup rasowych. Stąd pojawia się coraz

częściej rodzaj tożsamości latynoamerykańskiej czy po prostu latynoskiej, występującej obok afroamerykańskiej czy ameroindiańskiej (panindiań- skiej).

Procesy zaawansowania budowy więzi typu cywilizacyjnego, postnaro- dowego, ponadrasowego (mieszanego), interetnicznego, wielowyznaniowego społeczeństwa amerykańskiego są już znacznie zaawansowane. Sądzić moż­ na, że daleko bardziej niż analogiczne procesy integracji europejskiej, wkra­ czające we wstępną fazę homogenizacji kulturowej, przy zaawansowanej unifikacji politycznej i standaryzacji gospodarczej. Wprowadzenie wspólnej waluty europejskiej nie znosi jednak wielojęzyczności oraz dominacji tożsa­ mości narodowej zdecydowanej większości Europejczyków. Amerykanie posiadają wspólną walutę od kilkuset lat, a procesy unifikacji państwowo- obywatelskiej oraz gospodarczej są znacznie bardziej zaawansowane niż w Europie. Na zjawiska globalizacji, „amerykanizacji” kultury członków różnorodnych grup rasowych, religijnych i etnicznych, nakładają się zjawiska jednorodności językowej, przy utrzymywaniu się enklaw bilingwizmu, dwu-i wdwu-ielokulturowoścdwu-i.

Używając określenia „cywilizacja zachodnia”6 służącego do wyróżnienia wspólnej płaszczyzny integracji politycznej, gospodarczej i kulturowej społe­ czeństw o rodowodzie europejskim, umieszczamy w obrębie jednej całości kulturowej zjawiska tak odrębne, jak tożsamość amerykańska i europejska, protestancka i katolicka identyfikacja religijna, ludność angielsko, francusko czy niemieckojęzyczna. Istnieje kilka możliwości rozwoju integracji kulturo­ wej społeczeństw zaliczanych do północno-zachodniego kręgu cywilizacyj­ nego. Bardziej prawdopodobny wydaje się kierunek ewolucji globalizacji tożsamości kulturowej nie w kierunku westemizacji, lecz amerykanizacji i europeizacji. Pojęcie „cywilizacja zachodnia” jest w większym stopniu eu­ femizmem, wspólnotą wyobrażoną, „ideologizmem” niż cywilizacja amery­ kańska, latynoamerykańska czy europejska. Tym bardziej, że obok cywilizacji zachodniej wyróżniana jest w miarę precyzyjnie wyodrębniona terytorialnie, religijnie, językowo i rasowo cywilizacja prawosławna, oznaczająca istnienie jakiejś „wschodniej” przeciwwagi dla „zachodniej”. Jaki sens ma to rozróż­ nienie? Czy tylko polityczny, gospodarczy i ideologiczny? Czy rozróżnienie

6 S. H untington, Zderzenie cywilizacji i n ony kształt ładu światowego, tłum. H. Jankowska,

A merykanizacja a glob a liz a cja ... 185 ma także znaczenie kulturowe, co oznacza, że procesy integracji i homogeni­ zacji kulturowej są daleko posunięte i zaawansowane, prowadząc do wyło­ nienia nowego, cywilizacyjnego „ładu” światowego? Należy się wstrzymać z odpowiedzią na te pytania. Równie blisko (lub daleko) jest dzisiaj w proce­ sach budowy więzi kulturowej cywilizacji prawosławnej do zachodniej, jak i europejskiej do amerykańskiej.

Bibliografia

Benedict R., Wzory kultury, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2002.

Huntington S., Zderzenie cywilizacji i nony kształt ładu światowego, tłum. H. Jankowska, Wydawnictwo Literackie „Muza”, Warszawa 2000.

Lipset S. M., The First New Nation. The United States in historical and com­ parative perspective, Anchor Books Doubleday &Co., Inc.Garden City, New

York 1967.

Sztompka P., Socjologia. Analizą społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002.

Weber M., Gospodarka i społeczeństwo, PWN, Warszawa 2002.

Summary

The problems dealing with the article concerning the issues linked to the status of American civic and cultural society. In the analysis pre­ dominates the cultural perspective which creates and consists the phe­ nomena of multiculturalism, pluralizm, the complexity of racial, ethic and religious structure of American civic society. This cultural, political and economical integrated society has been transformating into the cultural holissnes which is taking a shape of civilization.

Mirosława Skawińska

Zjawisko terroryzmu współczesnego w ujęciu