Wzrost światowej produkcji dóbr materialnych i kooperacji spowodo wały niezwykle dynamiczny rozwój obrotów handlowych w świecie. W 1980 r. obroty te wynosiły 3,8 bin dolarów, w 1990 r. — 6,8 bin, w 1995 r. -10,1 bln, a w 2001 r. —12,5 bin dolarów.4
Wzrost obrotów w handlu międzynarodowym wystąpił we wszystkich grupach państw zarówno w eksporcie, jak i w imporcie (tabela 1).
W skali świata obroty handlowe pomiędzy 1980 a 2001 r. zwiększyły się o 230 % i był to wzrost znacznie wyższy niż w przypadku PKB, który to produkt w tym samym okresie zwiększał się o 184% (tabela 2, s. 122). Zjawisko to wystąpiło prawie we wszystkich grupach krajów, z wyłącze niem Bliskiego Wschodu i Północnej Afiyki, gdzie dość ustabilizowana wielkość wydobycia ropy naftowej, gazu ziemnego oraz niewielkie wahania ich cen po 1980 r. miały wpływ na wolniejszy wzrost obrotów, ale zapew niały wzrost PKB.
4 Direction o f Trade Statistics Yearbook 1996, International M onetary Fund, W ashington, s. 2 -8 ; Direction ... 2002, s. 2-8.
Tabela 1. Światowe obroty handlowe w układzie grup krajów
Grupy krajów W min dolarów - 1980 W min dolarów — 2001
eksport import obroty % eksport import* obroty %
Kraje o niskim i średnim dochodzie:
532283 466256 998539 26,4 1540328 1467639 3007967 24,0
Azja Wsch. i Pacyfik 69163 89093 158256 4,2 530693 468385 990078 8,0
Kuropa i Centralna Azja 105745 110346 216091 5,7 325614 325334 650948 5,2 Ameryka Łacińska i Karaiby 97994 98961 196685 5,2 344370 373978 718348 5,7 Bliski Wsch. i Pn. Afryka 167875 81230 249105 6,6 182788 138635 321423 2,6 Azja Południowa 13606 24911 38517 1,0 65208 77158 142366 1,1 Afryka Subsaharyjska 77900 61985 139885 3,7 91624 84141 175765 1,4
Kraje o wysokim docho dzie, w tym:
1368514 1417849 2786363 73,6 4615416 4889755 9505171 76,0
Europejska EMU** 574503 625713 1200216 31,7 1892062 1810883 3702945 29,9
Świat 1900797 1884105 3784902 100,0 6155744 6357394 12513138 100,0
* wliczono także wartość obsługi transportowej oraz ubezpieczenie,
** Unię G ospodarczą i W alutową (Economic and Monetary Union - EMU) tworzą: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksem burg, Niemcy, Portugalia i Włochy.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: W orld Development Indicators 2000, The W orld Bank, Washington, s. 198-200; W orld Development Indi cators 2003 ..., s. 3 8 -4 0 , 1 9 0 -1 9 2 , 2 02-204; Direction o f Trade Statistics Yearbook 1996, International Monetary Fund, Washington, s. 2 -8 ; Direction o f Trade ... 2002, s. 2 -8 .
Wielką dynamiką wymiany handlowej wyróżniają się: Azja Wschodnia i Pacyfik (wzrost o 526%), Azja Południowa (o 270%) oraz Ameryka Ła cińska i Karaiby (o 265%). Wskaźniki wzrostu obrotów dla tych grup krajów kształtowały się na znacznie wyższym poziomie niż wskaźnik dla świata, a także krajów o wysokim dochodzie. Świadczy to o tym, że wiele krajów rozwijających się coraz intensywniej, m. in. dzięki efektywniej
T en d en cje w handlu m iędz yn a rod ow ym 121 szemu gospodarowaniu i często także napływowi bezpośrednich inwe stycji zagranicznych (BIZ), wchodzi w coraz silniejsze powiązania z go spodarką światowa.
Na przykład jeszcze w 1980 r. przepływy BIZ dokonywały się głównie w obrębie krajów bogatych, do których napłynęło wówczas blisko 180 mld dolarów5, a do krajów rozwijających się niecałe 24 mld dolarów. W 2001 r. nadal najpoważniejszymi odbiorcami BIZ były kraje o wysokim dochodzie (576 mld), ale do innych grup krajów napłynęło już 171 mld dolarów. Spośród nich największymi odbiorcami były: Ameryka Łacińska i Karaiby (blisko 70 mld), Azja Wschodnia i Pacyfik (49 mld) oraz Europa i Centralna Azja (30 mld).
Ciekawie przedstawia się sytuacja w Azji Południowej, gdzie nie nastą pił pokaźny napływ BIZ (4 mld), wobec czego wysoki wzrost PKB i obro tów handlowych wiązać można głównie z aktywizacją czynników we wnętrznych, wpływających na gospodarkę proeksportowo i głównie na jej branże związane z przemysłem lekkim.
Wysoka dynamika obrotów handlowych w ostatnim dwudziesto leciu ma charakter powszechny i, jak pokazuje tabela 2, udział ekspor tu w tworzeniu PKB we wszystkich grupach krajów bardzo poważnie wzrósł. Rola jego zwiększyła się w grupach krajów o niskim oraz średnim dochodzie (z wyłączeniem Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki) i tendencja ta znacznie wyraźniej zaznaczyła się w tej grupie krajów niż w krajach o wysokim dochodzie. Ze szczególną siłą wy stąpiła w krajach Azji Wschodniej i Pacyfiku oraz Europy i Centralnej Azji.
Interesujące i godne uwagi jest, że w większości państw rozwija jących się dynamika importu była większa niż eksportu (tabela 1). Świadczyć by to mogło o zintensyfikowaniu odbioru różnych artyku łów przemysłowych, w tym maszyn i urządzeń technicznych, wyko rzystywanych następnie m. in. do produkcji towarów przeznaczonych na eksport.
Tabela 2. Zmiany wybranych wskaźników obrotów handlowych wg grup krajów w latach 1980-2001____________________________
G ru p y krajów W zrost o brotów w 2001 1 9 8 0 = 10 0 W zrost P K B w 2001 19 8 0 = 10 0 Udział eksportu w tworzeniu PKB W artość obro tów w dolarach na 1 osobę 19 8 0 2001 1980 2001 K raje o niskim i średnim dochodzie: 301 19 9 17,0 24,7 285 582 A zja Wsch. i Pacyfik 625 3 34 13,7 32,0 11 6 543 E uropa i Centralna A zja 301 107 11,4 32,7 507 1370 Am eryka Łacińska i Karaiby 365 250 12,4 17,5 546 1371 Bliski W schód i Pn. A fryka 12 9 17 0 4 1,0 26,2 1432 1068 A zja Południow a 3 70 259 5,7 10,6 43 103 Afryka Subsaharyjska 12 6 11 6 28,7 29,0 366 261 K raje o wysokim dochodzie, w tym: 340 3 14 17,2 18,5 3369 9932 Europejska EM U 308 30,9 4 18 2 12062 Świat 330 284 17,3 19,8 854 2041
Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Development Indicators 2000, The World Bank, Washington, s. 198-200; World Development Indicators 2003 ..., s. 3 8 -4 0 ,19 0 -19 2 ,2 0 2 -2 0 4 .
Ogólny dodatni bilans handlowy w 2001 r. np. w grupie Azji Wschod niej i Pacyfiku w pewnym sensie potwierdzałby ten pogląd. Szczególną rolę
T en d en cje w handlu m iędz yn a rod ow ym 123 w tego typu procesach gospodarczych odgrywają Chiny oraz tak zwane „tygrysy drugiej generacji” (Tajlandia, Malezja i Indonezja).
Jak już zaznaczono wcześniej, międzynarodowa wymiana towarowa rośnie szybciej niż produkt światowy. Jej rozwój w znacznej mierze zwią zany jest z globalizacją.6 W wyniku tego procesu nastąpiło częściowe przesunięcie produkcji do krajów nowouprzemysławianych oraz rozwija jących się, dzięki bezpośrednim inwestycjom wnoszonym głównie przez korporacje transnarodowe. Sprawia to, że powstają nowe powiązania kooperacyjne i zwiększa się natężenie przepływów towarów pomiędzy krajami o wysokim i głównie średnim dochodzie.
Ocenę roli handlu zagranicznego w życiu gospodarczym grup państw, opartą o bezwzględne wartości eksportu i importu, można uzupełnić po sługując się wskaźnikiem mierzonej w dolarach wartości obrotów handlo wych przypadającej na jednego mieszkańca. Generalnie wskaźnik ten naj wyższe wartości ma w krajach małych, o wysokim poziomie rozwoju lub bezwzględnie niedużej liczbie mieszkańców.7 Wykorzystując ten wskaźnik stwierdzamy, że wśród państw o silnie rozwiniętym handlu zagranicznym są np. Singapur (około 70 tys. dolarów na jednego mieszkańca), Belgia i Luksemburg (27 tys.), Szwajcaria (23 tys.), Holandia (20 tys. dolarów). Mając na uwadze wielkie jednostki typologiczno-przestrzenne, zbliżonych do występujących wśród potentatów handlu światowego wartości tego wskaźnika szukać możemy w grupach państw Unii Europejskiej i państw 0 wysokim dochodzie. Nadal małe są obroty handlowe przypadające na jednego mieszkańca w krajach biednych. Odpowiedni wskaźnik dla tych krajów jest 17 razy mniejszy niż średnio dla krajów o wysokim dochodzie 1 21 razy mniejszy niż średnio dla krajów Europejskiej EMU. Skrajnie niskie wskaźniki obrotów utrzymują się w wielu krajach Afryki Subsaha- ryjskiej. Na przykład wynoszą one:
■ w Somalii 51 dolarów na jedną osobę, ■ w Sierra Leone — 60,
■ w Rwandzie — 64,
■ w Nigerze — 122 dolary na jednego mieszkańca.
6 K. Kuciński, G ospodarka..., s. 167.
7 Geografia gospodarczą świata, Praca zbiorowa pod redakcją I. Fierli, Polskie W ydawnic two Ekonomiczne, W arszawa 1998, s. 436.