zastosowanych badań
2.2. Analiza dokumentów urzędowych
Analiza dokumentów jest metodą prowadzenia badań społecznych, która polega na opisie i interpretacji dokumentów. Umożliwia ona zdobycie
12 W rozdziale 1.4. zawarto informacje na temat obszarów wielkomiejskiej biedy w Sie-mianowicach Śląskich.
13 Por. M. Read, D. Marsh: Łączenie metod ilościowych z jakościowymi. W: Teorie i me-tody w naukach politycznych. Red. D. Marsh, G. Stoker. Kraków 2006, s. 238–239.
dzy na temat interesujących badacza zjawisk, którą trudno byłoby uzyskać przy zastosowaniu innych metod badawczych. Przedmiotem dociekań pro-wadzonych w ramach analizy są dokumenty, czyli dowody na to, że pewne fakty lub wydarzenia społeczne miały miejsce. Dokument może zostać spo-rządzony w formie pisemnej, może być nim również narzędzie, przedmiot codziennego użytku, obraz, film, nagranie audio 14. W związku z tym doku-menty można podzielić na dokudoku-menty graficzne (inaczej pisemne), oglądo-we (filmy, obrazy) i słuchooglądo-we (nagrania dźwiękooglądo-we) 15.
Dokumenty pisemne 16 poddawane analizie dzielą się na dwie katego-rie. Pierwszą z nich stanowią dokumenty osobiste (nieformalne), drugą zaś – dokumenty urzędowe (formalne) 17. Dokumenty osobiste to zapisy, które zawierają przeżycia, opinie lub oceny autora na temat faktów bądź zdarzeń, które miały miejsce podczas jego życia. Dokumentem osobistym jest zatem dziennik, list, pamiętnik, autobiografia, wspomnienie, a także literalny za-pis zeznań, wywiadów, relacji 18. Norman K. Denzin podzielił dokumenty osobiste na trzy grupy: autobiografie, notatki osobiste (pamiętniki, dzien-niki, zapiski), listy 19. Z kolei drugi rodzaj dokumentów pisemnych to doku-menty urzędowe 20. Dokumentami urzędowymi są „sprawozdania, protoko-ły, zestawienia liczbowe, wykazy, zapisy, opisy, spisy, przepisy, pisma i inne materiały pisane wytwarzane przez urzędy, instytucje, organizacje” 21. Są one nazywane również dokumentami instytucjonalnymi lub organizacyjny-mi. Kategoria dokumentów urzędowych jest wewnętrznie zróżnicowana i trudno jest wskazać wszystkie rodzaje dokumentów, które wchodzą w jej skład. Najważniejszą cechą wspólną tej grupy jest to, że dokumenty
14 J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych…, s. 203.
15 Zob. T. Wujek: Wykorzystanie dokumentów w pedagogicznych badaniach środowisko-wych. W: Metodologia pedagogiki społecznej. Red. R. Wroczyński, T. Pilch. Wrocław 1974, s. 223.
16 Analiza dokumentów opracowanych w sposób pisemny jest najczęściej stosowaną w na-ukach społecznych formą analizy dokumentów. W niniejszej rozprawie analizie poddano jedynie dokumenty pisemne.
17 H. Ogryzko-Wiewiórowski: Wprowadzenie do metod badawczych socjologii. Lublin 1986, s. 224.
18 Ibidem, s. 221.
19 Ibidem, s. 225.
20 W niniejszej pracy posłużono się metodą analizy dokumentów urzędowych, dlatego też dalsze rozważania dotyczyć będą tylko tego sposobu zdobywania wiedzy o rzeczywisto-ści społecznej.
21 A. Sułek: Ogród metodologii socjologicznej. Warszawa 2002, s. 103.
we stanowią wytwór instytucji i z tego względu mają charakter obiektyw-ny. Dokumentację sporządzaną przez organizacje można podzielić na pew-ne klasy 22:
— dokumenty sporządzane przez specjalne instytucje rejestracyjne, takie jak na przykład Urząd Stanu Cywilnego lub Komisja Wyborcza, a tak-że dokumenty produkowane przez organizacje powstałe dla innych ce-lów niż ewidencja,
— dokumenty pierwotne, czyli stanowiące bezpośredni zapis faktów lub zdarzeń i opracowane przez ich uczestników oraz dokumenty wtórne sporządzane na podstawie zeznań lub relacji świadków, a także na pod-stawie analizy dokumentów pierwotnych,
— dokumenty, które stanowią efekt ciągłej rejestracji pewnych zdarzeń (np.
dane na temat ruchu naturalnego ludności), dokumenty będące zapi-sem wydarzeń, które pojawiają się w pewnym czasie (np. wyniki wybo-rów parlamentarnych),
— dokumenty odnoszące się do poziomu jednostkowego (np. dokumenty jednej szkoły podstawowej w badaniu wszystkich szkół podstawowych – z takim typem dokumentów mamy do czynienia w badaniach mono-graficznych) oraz dokumenty, które dotyczą zbiorowości (np. ogółu szkół podstawowych w Polsce),
— akty normatywne tworzone w instytucjach (regulaminy, statuty, regu-ły, wytyczne) oraz tworzone w szerszym środowisku (akty prawne wyż-szego rzędu) 23.
Analiza dokumentów urzędowych przebiega na trzech płaszczyznach.
Pierwszą i zarazem najbardziej oczywistą jest ta, która dotyczy treści wy-powiedzianych w sposób bezpośredni, czyli tego, o czym dokument stano-wi. Druga z kolei obejmuje analizę treści przemilczanych. W tym przypad-ku brak zapisów pozwala wnioskować, że pewne zjawiska nie mają miejsca.
Ten sposób wnioskowania może być zawodny, gdyż brak zapisu nie zawsze musi oznaczać, że dane zjawisko nie wystąpiło. Trzecia płaszczyzna to ana-liza formy wypowiedzi oraz elementów pozatreściowych, przede wszystkim
22 Henryk Ogryzko-Wiewiórowski dzieli dokumenty urzędowe na trzy grupy: materiały o charakterze publicznym (dokumenty sporządzane przez urzędy państwowe), materiały o charakterze politycznym i sądowym (dokumenty sądowe, policyjne, a także redagowane przez instytucje polityczne np. partie polityczne), materiały pochodzące ze środków maso-wego przekazu (dokumenty medialne). Por. H. Ogryzko-Wiewiórowski: Wprowadze-nie do metod badawczych socjologii…, s. 224–225.
23 A. Sułek: Ogród metodologii socjologicznej…, s. 104–107.
języka dokumentu (terminologii, stylu pisania), ale także kategorii opisu sta-tystycznego, staranności przygotowania dokumentu 24.
W naukach społecznych analiza danych urzędowych może się przyczy-nić do stawiania hipotez i formułowania problemów badawczych, dane te są również wykorzystywane w celu dokonania pośredniej obserwacji zjawisk.
Jest to istotne szczególnie wtedy, gdy nie ma możliwości obserwacji zdarzeń w sposób bezpośredni lub gdy zastosowanie innych metod przysparza duże trudności. Dane urzędowe umożliwiają także dokonanie deskrypcji proce-sów społecznych. W tym celu wykorzystuje się przede wszystkim dane staty-styczne (np. roczniki i informatory Głównego Urzędu Statystaty-stycznego). Źró-dła informacji w postaci dokumentu sporządzonego przez instytucje mogą również służyć do opisu normatywnych ram życia społecznego. Za ich po-mocą możliwe jest zrozumienie zasad funkcjonowania instytucji oraz zacho-wań w nich występujących 25.
Szczególnym rodzajem dokumentów urzędowych poddawanych anali-zie są dane statystyczne. Dostarczają one wiedzy na temat przedmiotu badań w ujęciu ilościowym. Pozwalają zobrazować dynamikę rozwoju instytucji, a także umożliwiają określenie rozmiarów badanych kwestii (np. wysoko-ści stopy bezrobocia) 26.
W celu scharakteryzowania problemu szans edukacyjnych dzieci i mło-dzieży z obszaru wielkomiejskiej biedy zastosowano metodę analizy doku-mentów urzędowych. Analizie poddano takie dokumenty jak: notatki służ-bowe, sprawozdania, dokumenty strategiczne wydawane przez instytucje sektora publicznego działające na polu polityki społecznej w Siemianowi-cach Śląskich – Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Prze-analizowano również sporządzone przez Komendę Miejską Policji doku-menty dotyczące interwencji policyjnych publicznych i domowych, które miały miejsce w Siemianowicach Śląskich w 2011 roku, a także dokumenty opracowane przez Dyrekcję Zespołu Szkół Specjalnych. Ostatnim rodzajem źródeł urzędowych, które poddano analizie podczas przygotowania niniej-szej rozprawy, były dane statystyczne zawarte w wydawanych przez Główny Urząd Statystyczny Rocznikach Statystycznych oraz informacje
24 Ibidem, s. 107–108.
25 Ibidem, s. 108–118.
26 Por. T. Wujek: Wykorzystanie dokumentów w pedagogicznych badaniach środowisko-wych…, s. 226–227.
ne w Banku Danych Lokalnych 27. Zastosowana w pracy metoda analizy do-kumentów umożliwiła opracowanie diagnozy problemów społecznych wy-stępujących w mieście Siemianowice Śląskie.