Badania o charakterze praktycznym

Analizując kwestie związane z badaniami praktycznymi należy zwrócić szczególną uwagę na cele, którym mają one służyć, a także na sposób ich pro-wadzenia, czyli metody, za pomocą których cele te są osiągane.

Prowadzenie badań praktycznych w naukach społecznych, zatem rów-nież badań praktycznych o charakterze politologicznym, służy trzem pod-stawowym celom. Pierwszym z nich jest cel eksploracyjny, a więc zdobycie wiedzy na temat przedmiotu badań, który jest dla badacza stosunkowo nowy.

Realizacja celu eksploracyjnego umożliwia dokonanie wstępnego rozezna-nia w temacie badań, dlatego też cel jest kluczowy w procesie badawczym.

Drugi z celów badań społecznych to cel deskryptywny (opisowy). Umożliwia on uzyskanie opisu danej sytuacji lub wydarzenia bez wyjaśniania przyczyn pewnych prawidłowości ani też ich konsekwencji. Taka wiedza jest dostęp-na dzięki osiągnięciu trzeciego z celów badań społecznych, którym jest eks-planacja, czyli wyjaśnianie. Dzięki realizacji tego celu badacz uzyskuje od-powiedź na pytanie: dlaczego? ¹.

Politologia, jak każda dyscyplina naukowa, wypracowała metody oraz techniki badań praktycznych, które służą jej do analizowania zjawisk poli-tycznych i diagnozowania polityki. Kwestią sporną pozostaje jednak pytanie, czy są one właściwe tylko tej dyscyplinie naukowej, czy też stanowią efekt zapożyczenia i dostosowania metod badawczych stosowanych w innych

1 E. Babbie: Podstawy badań społecznych. Warszawa 2009, s. 107–110.

ukach, w tym przede wszystkim w pozostałych naukach społecznych ². Wyda-je się, że bardziej uprawnionym stanowiskiem Wyda-jest to, zgodnie z którym na-uka o polityce czerpie swoje metody z innych nauk społecznych, dokonując w nich zmian w zależności od swoich potrzeb. Również sam termin metoda badawcza jest w nauce różnie definiowany. Według Stefana Nowaka metoda badawcza jest pewnym typowym i powtarzalnym sposobem zbierania, ana-lizy i interpretacji danych empirycznych. Ma ona na celu uzyskanie jak naj-bardziej zasadnych odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy ba-dawcze ³. Pogląd ten został przyjęty na potrzeby niniejszej pracy.

Amerykańscy socjolodzy Chava Frankfort-Nachmias i David Nachmias wymieniają następujące praktyczne metody badawcze: metody obserwacyj-ne, metody badań sondażowych (np. wywiady bezpośrednie i badania kwe-stionariuszowe), wtórna analiza danych (np. analiza dokumentów), bada-nia jakościowe ⁴. Takie ujęcie problemu wydaje się być najbardziej ogólnym i godzić ze sobą odmienne stanowiska. Zarzutem wobec zaproponowane-go przez naukowców podziału może być to, że analizę danych zaliczają oni w poczet metod, podczas gdy część metodologów traktuje ją jako technikę badawczą. Z kolei w ramach nauki o polityce w Polsce typologię metod ba-dawczych skonstruował m.in. Andrzej Chodubski. Zdaniem uczonego bada-nia politologiczne prowadzone są za pomocą następujących metod: analizy systemowej, ujęć ilościowych i jakościowych, metody porównawczej, analizy instytucjonalno-prawnej, metody historycznej, metody behawioralnej, me-tody symulacyjnej i pozostałych metod, wśród których wymienia w szcze-gólności metodę: leksykalną, geograficzną, genealogiczną, ekstrapolacji, re-fleksji ⁵. Konstatując, niniejsza praca powstała w oparciu o metody badań sondażowych, wtórną analizę danych, badania jakościowe (zgodnie z typo-logią amerykańskich socjologów), a także w oparciu o ujęcia ilościowe i ja-kościowe (według polskiego politologa) ⁶.

2 A. Łuszczyński: Podstawy metodologiczne badań politologicznych. Rzeszów 2005, s. 34.

3 S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 2007, s. 46.

4 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze w naukach społecznych.

Poznań 2001, s. 222.

5 A.J. Chodubski: Wstęp do badań politologicznych. Gdańsk 2004, s. 170.

6 Warto także przywołać podział metod badawczych stosowanych w naukach społecz-nych, który zaproponowała Luba Sołoma. Zdaniem autorki wśród metod badawczych należy wskazać w szczególności: metodę badań terenowych, metodę reprezentacyjną, metodę eks-perymentalną, metodę badań na materiałach historycznych, metodę socjometryczną, meto-dę panelową, metometo-dę analizy treści, metody projekcyjne. Zob. L. Sołoma: Metody i techniki

Odrębnym problemem, który związany jest z prowadzeniem badań prak-tycznych jest dobór techniki badawczej. Pod tym pojęciem kryje się sposób, w jaki uzyskiwane są dane (informacje, materiały). Jest to więc procedura zbie-rania, zdobywania informacji. W ramach technik badawczych wskazać należy m.in.: techniki obserwacyjne, techniki wywiadu, techniki ankietowe, analizę dokumentów ⁷. Dla uzyskania wiedzy o charakterze empirycznym w pracy za-stosowano techniki wywiadu, techniki ankietowe, a także analizę dokumentów.

Badacz zajmujący się analizowaniem określonego problemu dostrzegane-go w rzeczywistości społecznej powinien przede wszystkim dokonać wybo-ru metody badawczej, przy użyciu której zamierza zdobyć wiedzę na temat interesujących go zjawisk. Jeżeli już wybierze metodę, to następnym etapem jego pracy jest dobór odpowiednich technik badawczych, a także narzędzi, które zostaną zastosowane w procesie badawczym ⁸.

Poza doborem metody i techniki badawczej prowadząc badania politolo-giczne należy zastanowić się nad strategią badań, a mianowicie nad tym, czy mają one mieć charakter ilościowy, czy też jakościowy. Zwolennicy badań ilościowych próbują opisać zjawiska społeczne przy użyciu wzorów matema-tycznych, tabel i liczb. Stosują oni te same pojęcia, które są używane w na-ukach przyrodniczych, jak na przykład eksperyment, zmienne, mierzenie.

Stosowanie reguł charakterystycznych dla dyscyplin przyrodniczych przy-czyniło się do krytyki metod ilościowych, która rozpoczęła się w latach 60.

badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia. Olsztyn 2002, s. 73–102. Ponadto należałoby zauważyć, iż prace nad stworzeniem typologii metod badawczych w naukach społecznych podejmował również Janusz Sztumski, jednak – jak sam zwrócił uwagę – uczonym do tej pory nie udało się stworzyć takiej typologii metod, która odpowiadałaby wymogom, jakie są stawiane podziałowi logicznemu, a tworzone klasyfikacje charakteryzują się dowolnie przyjętymi podstawami. J. Sztumski w zaproponowanej przez siebie typologii podzielił me-tody badawcze ze względu na stopień ogólności, cel, strukturę oraz przedmiot poznania.

Te ostatnie kryterium podziału uznał on za najbardziej jednoznaczne i w jego ramach wy-mienił metody empiryczne i teoretyczne. Do metod empirycznych grupy J. Sztumski zali-czył obserwację, porównanie, pomiar, eksperyment, z kolei do drugiej grupy metod: kon-kretyzację, idealizację, formalizację, metodę aksjomatyczną. Zob. J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 2010, s. 83–88.

7 L. Sołoma: Metody i techniki badań socjologicznych…, s. 103–107.

8 Narzędzie badawcze jest to instrument, za pomocą którego naukowiec przeprowadza proces badawczy. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Tadeusza Pilcha i Teresę Bau-man narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki ba-dań. Za przykład narzędzia badawczego może służyć kwestionariusz ankiety lub wywiadu.

Zob. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe.

Warszawa 2001, s. 71.

XX wieku. Metodom tym zaczęto zarzucać pozytywizm ⁹ i traktowanie świata społecznego w taki sam sposób, jak traktuje się świat przyrody. W odpowie-dzi na te zarzuty w naukach społecznych powstał nurt metod jakościowych.

Badacz, wybierając strategie jakościowe, zakłada, że jego wiedza ma jedynie subiektywny charakter, podobnie jak subiektywne jest postrzeganie świata społecznego. Dlatego też zwolennicy tego podejścia uważają, że nie należy analizować rzeczywistości społecznej przy użyciu metod właściwych naukom przyrodniczym. Celem prowadzenia badań jakościowych jest głębsze zrozu-mienie zjawisk społecznych, niż byłoby to możliwe w efekcie analizy danych otrzymanych na podstawie badań ilościowych. W ten sposób badacz uzyskuje dane, które nie są policzalne, nie można ich przedstawić w formie liczb, a tak-że niemożliwe jest odnalezienie występujących pomiędzy nimi korelacji ¹⁰. Strategie ilościowe i jakościowe mogą być traktowane albo jako dwa prze-ciwstawne podejścia do badania rzeczywistości społecznej, albo też można założyć, że są one komplementarne. Wybór stanowiska, zgodnie z którym podejścia ilościowe i jakościowe wzajemnie się uzupełniają wiąże się z przy-jęciem tezy, iż rzeczywistość społeczną można poznawać na różne sposoby.

Każdy z tych sposobów ma zarówno wady, jak i zalety, lecz przede wszystkim każdy z nich umożliwia analizę tego, czego nie można analizować, wybierając tylko jeden spośród nich ¹¹. Takie założenie zostało przyjęte w procesie ba-dania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży z obszaru wielkomiejskiej bie-dy. Z tego względu praca powstała w oparciu o informacje uzyskane w efek-cie badań zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym.

Na potrzeby niniejszej pracy zastosowana została metoda analizy doku-mentów, w efekcie której uzyskano dane o charakterze ilościowym oraz ja-kościowym. Analizie poddane zostały dokumenty urzędowe (sporządzane przez Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Komendę Miej-ską Policji, Zespół Szkół Specjalnych), co umożliwiło scharakteryzowanie problemów społecznych w mieście Siemianowice Śląskie. Co więcej, prze-prowadzone badania praktyczne miały charakter badań ilościowych, a także jakościowych. W ramach badań ilościowych zastosowano technikę wywia-du kwestionariuszowego, którym objęto beneficjentów zasiłków okresowych świadczonych przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w 2011 roku, którzy

9 W tym kontekście pozytywizm wiąże się z przyjęciem założenia o istnieniu obiektyw-nego świata, który może zostać poznany poprzez użycie obiektywnych narzędzi.

10 D. Silverman: Interpretacja danych jakościowych. Warszawa 2007, s. 52–64.

11 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych…, s. 267–269.

zamieszkiwali w obszarach wielkomiejskiej biedy oraz wychowywali niepeł-noletnie dzieci ¹². W związku z wyborem tej techniki badawczej niezbędne jest scharakteryzowanie w dalszej części pracy zagadnień dotyczących bu-dowy kwestionariusza wywiadu, metod doboru próby badawczej, roli pi-lotażu, a także omówienie sposobu realizacji badania właściwego. Ponadto w procesie badawczym przeprowadzono ankietę, której respondentami byli dyrektorzy szkół podstawowych i gimnazjów obejmujących swoim rejonem ulice znajdujące się w obszarach wielkomiejskiej biedy. Kolejną zastosowa-ną techniką badawczą była ankieta audytoryjna, którą wypełniali ucznio-wie trzecich klas szkół gimnazjalnych w Siemianowicach Śląskich. W pracy zastosowano również strategię jakościową w formie wywiadów eksperckich przeprowadzonych z przedstawicielami wybranych instytucji lokalnej po-lityki społecznej w Siemianowicach Śląskich (Urzędu Miasta i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej). Techniką, którą posłużono się podczas reali-zacji tej części badań, był wywiad częściowo skategoryzowany.

W ramach przeprowadzonych podczas opracowania niniejszej rozpra-wy studiów nad problemem szans edukacyjnych dzieci i młodzieży z obsza-ru wielkomiejskiej biedy zastosowano różne metody i techniki badawcze oraz połączono strategie ilościowe z jakościowymi. W związku z tym pra-cę cechuje pluralizm metodologiczny. Za przyjęciem takiej filozofii badania przemawiał fakt, że zastosowanie jednej metody, techniki i strategii nie po-zwoliłoby na rzetelną analizę wszystkich aspektów problemu badawczego.

Co więcej, pluralizm metodologiczny umożliwił zwiększenie wiarygodności badań, gdyż wyniki uzyskane za pomocą jednej metody można było zwery-fikować za pomocą rezultatów uzyskanych przy pomocy innej ¹³.