Badanie pilotażowe

Jak już wcześniej zasygnalizowano, skonstruowanie poprawnego kwestio-nariusza wywiadu nie jest łatwym zadaniem. Podobnie rzecz ma się w wy-padku wypracowania sposobu docierania do respondentów, nawiązywania z nimi kontaktu czy wreszcie zadawania im pytań oraz rejestrowania

84 Robocze notatki z procesu losowania znajdują się w prywatnym archiwum autorki.

lonych odpowiedzi. Dlatego też przed badaniem pożądane jest przeprowa-dzenie badania pilotażowego, w trakcie którego wszystkie procedury, a tak-że samo narzędzie, mogą zostać przetestowane.

Badanie pilotażowe ma dwa zasadnicze cele ⁸⁵. Pierwszym z nich jest we-ryfikacja wstępnej wiedzy badacza o środowisku, jego charakterze, proce-sach, które w nim zachodzą, a także o jego wewnętrznym zróżnicowaniu.

Z kolei drugi cel to możliwość sprawdzenia narzędzia badawczego oraz pro-cedur związanych ze sposobem zbierania danych ⁸⁶.

W badaniu o charakterze pilotażowym sprawdzone powinny zostać wszystkie elementy właściwej procedury badawczej: począwszy od sposobu losowania próby przez rodzaj papieru, na którym drukowane są kwestiona-riusze, a także rodzaj długopisu, którym zaznaczane są odpowiedzi, aż po sam układ kwestionariusza. Pilotować należy wszystkie pytania, sekwencje pytań, zestawy odpowiedzi. Zatem niemal każdy aspekt techniki kwestiona-riuszowej powinien stać się przedmiotem pilotażu ⁸⁷.

Proces badawczy stanowi przedsięwzięcie kosztowne i pracochłonne, któ-re jest obarczone dużym ryzykiem niepowodzenia. Przez zły dobór próby, nietrafione procedury czy nieprawidłowe narzędzie wyniki badania mogą być niezgodne ze stanem faktycznym, dlatego też badacz powinien wyelimi-nować wszystkie okoliczności, które mogłyby spowodować, że jego badania okazałyby się nieudane i niewiarygodne ⁸⁸.

Przeprowadzenie badania pilotażowego stanowi niezbędny wymóg for-malny zwłaszcza w sytuacji, gdy:

— osoby, które planują badanie nie mają jeszcze doświadczenia badawcze-go związanebadawcze-go z tematyką badań, a także badaną populacją,

— w badaniu mają zostać zastosowane nowatorskie metody i techniki ba-dawcze,

85 L.A. Gruszczyński wyróżnia cztery cele badania pilotażowego: weryfikacja problemu badawczego, sprawdzenie narzędzia badawczego, kontrola założeń organizacyjnych i tech-nicznych (sprawdzenie, ile czasu potrzeba na badanie, przetestowanie listy osób wylosowa-nych, czyli tzw. operatu losowania, oszacowanie liczby jednostek niedostępwylosowa-nych, sprawdze-nie sposobów dotarcia do respondentów i miejsca, w których przeprowadza się wywiady;

wypróbowanie umiejętności ankieterów), sprawdzenie metod opracowania zebranego ma-teriału empirycznego (reguł kodowania, budowy tabel z wynikami lub współczynników).

Zob. L.A. Gruszczyński: Kwestionariusze w socjologii…, s. 120–121.

86 Por. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych…, s. 206.

87 A.N. Oppenheim: Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw. Poznań 2004, s. 62–63.

88 Zob. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych…, s. 206–207.

— występują uzasadnione obawy, że założenia przyjęte w dotychczasowych badaniach należy zweryfikować i nie mogą być one zachowane ⁸⁹. Badanie pilotażowe należy przeprowadzić w tej samej zbiorowości, w któ-rej zrealizowane zostaną później badania właściwe, jednak w badaniu wła-ściwym nie powinni brać udziału respondenci pilotażu. Zazwyczaj przyj-muje się zasadę, że badaniem pilotażowym obejprzyj-muje się nie więcej niż 5%

badanej populacji ⁹⁰.

* * *

Jak już zauważono, pilotaż ma szczególne znaczenie w procesie badaw-czym, pozwala on bowiem wystrzec się błędów, które w przyszłości mogłyby zaważyć na całym badaniu i na wyciągniętych wnioskach. Co więcej, prze-prowadzenie pilotażu jest niemal konieczne w sytuacji, gdy badacz nie ma jeszcze doświadczenia w tego typu przedsięwzięciach. Dlatego podczas re-alizacji badania kwestionariuszowego beneficjentów zasiłków okresowych z pomocy społecznej w Siemianowicach Śląskich zostało przeprowadzone badanie pilotażowe.

Pilotaż odbył się w dniach 16–28 stycznia 2012 roku. Do badania wylo-sowano 8 gospodarstw domowych, czyli po dwa z każdego obszaru wielko-miejskiej biedy w mieście Siemianowice Śląskie, co stanowiło 1,6% popu-lacji generalnej dla wszystkich obszarów łącznie (N = 487). Ze względu na konieczność uniknięcia wytypowania do badania pilotażowego tych gospo-darstw, które mogłyby później wejść w skład zasadniczej próby badawczej, nie zdecydowano się na objęcie pilotażem większej liczby gospodarstw – każde przebadane w pilotażu gospodarstwo zmniejszało próbę zastosowaną podczas właściwej procedury, w tym przede wszystkim próbę zapasową ⁹¹.

W celu sprawdzenia reguł losowania, które następnie miały zostać za-stosowane przy typowaniu zasadniczej próby badawczej przeprowadzono

89 Zob. M. Balcerowicz-Szkutnik, E. Sojka: Metody jakościowe i ilościowe w badaniu problemów społecznych. Wybrane zagadnienia. Katowice 2011, s. 28.

90 L.A. Gruszczyński: Kwestionariusze w socjologii…, s. 123–124.

91 Wynikało to z faktu, że w pierwszej kolejności zdecydowano się na wylosowanie odpo-wiedniej liczby jednostek do próby, wszystkie pozostałe gospodarstwa weszły w skład pró-by zapasowej. Jednak z powodu objęcia badaniem w każdym z obszarów więcej niż 50%

gospodarstw domowych nie wszystkie jednostki posiadały gospodarstwa zapasowe, a do-datkowe podmioty zbadane w pilotażu zmniejszały liczbę elementów desygnujących pró-bę zapasową.

cztery losowania – dla każdego obszaru oddzielnie. Obszar I został podzie-lony na warstwy, kryterium podziału stanowiła liczba osób w gospodarstwie domowym. Warstwy w pozostałych obszarach wyznaczono przez uwzględ-nienie zarówno liczby osób, jak i ulic (sposób ten został opisany w rozdziale 2.3.2.). Następnie przy użyciu generatora liczb losowych w postaci kostki do gry wylosowano po jednym gospodarstwie zasadniczym (czyli takim, w któ-rym w pierwszej kolejności powinno zostać przeprowadzone badanie) oraz po jednym zapasowym dla warstw, w których przeprowadzono badanie pi-lotażowe. Dobór warstw, spośród których wylosowano jednostki do pilota-żu był celowy. Należy to uzasadnić chęcią wyboru takich warstw, w których znajdowało się na tyle dużo jednostek, żeby ich udział w pilotażu w jak naj-mniejszym stopniu ograniczał późniejszą procedurę (wybór próby zasadni-czej i zapasowej, a także przeprowadzenie badania).

Po wylosowaniu gospodarstw domowych do badania pilotażowego zwró-cono się z prośbą do pracowników socjalnych Miejskiego Ośrodka Pomo-cy Społecznej w Siemianowicach Śląskich, żeby odnaleźli w bazie danych Ośrodka dokładne adresy zamieszkania wskazanych jednostek (na podsta-wie numeru, który MOPS nadał każdemu gospodarstwu), a następnie udali się do wytypowanych gospodarstw w celu uzyskania zgody na udział w ba-daniu. W przypadku, gdy taka zgoda nie została udzielona lub gdy pracow-nikowi socjalnemu dwukrotnie nie udało się skontaktować z pełnoletnim członkiem gospodarstwa, udawał się on do jednostki wskazanej jako zapa-sowa. Jeżeli również ona odmówiła lub niemożliwy okazał się z nią kontakt, badanie nie odbywało się. W przeciwnym wypadku, po uzyskaniu przez pra-cownika socjalnego zgody na wywiad w gospodarstwie domowym, przepro-wadzano badanie pilotażowe. Taką procedurę zastosowano również w ba-daniu właściwym.

W obszarze I – Nowy Świat do pilotażu wylosowano dwa gospodarstwa trzyosobowe z ulicy Kołłątaja (zasadnicze o numerze MOPS 6471 i zapaso-we o numerze MOPS 998) oraz dwa gospodarstwa czteroosobozapaso-we również zamieszkujące ulicę Kołłątaja ⁹² (zasadnicze o numerze MOPS 67 i zapaso-we o numerze 4425). W żadnym ze wskazanych gospodarstw nie udało się przeprowadzić badania pilotażowego ze względu na niemożność nawiąza-nia kontaktu ze wskazanymi jednostkami. W przypadku obszaru II – Cen-trum zdecydowano się na wybór gospodarstw domowych zamieszkujących

92 28 z 34 gospodarstw domowych, które wchodziły w skład obszaru I zamieszkiwało właśnie tę ulicę.

ulicę Śmiłowskiego oraz ulicę Świerczewskiego. Pierwsza z nich był ulicą o znacznym udziale zasiłkobiorców w liczbie mieszkańców ogółem (30%), druga natomiast stanowiła jedną z głównych arterii miasta, co spowodowa-ło ich wybór do badania pilotażowego. Z ulicy Śmispowodowa-łowskiego wylosowano dwa gospodarstwa pięcioosobowe (zasadnicze o numerze MOPS 856 i za-pasowe o numerze 791). Natomiast z ulicy Świerczewskiego wytypowano dwa gospodarstwa czteroosobowe (zasadnicze o numerze MOPS 3428 i za-pasowe – 1200). W obszarze II – Centrum udało się przeprowadzić badanie w gospodarstwach zasadniczych (nr 856, nr 3248). W obszarze III – Huta Laura badanie przeprowadzono dla ulicy Sobieskiego (głównej ulicy obsza-ru) oraz dla ulicy Waryńskiego (która pod względem procentowego udzia-łu zasiłkobiorców w liczbie mieszkańców ogółem zasadniczo nie różniła się od większości ulic tego obszaru). Z ulicy Sobieskiego wyznaczono dwa go-spodarstwa sześcioosobowe (zasadnicze o numerze MOPS 555 i zapaso-we – 2109), natomiast w przypadku ulicy Waryńskiego w badaniu udział wzięły dwa gospodarstwa dwuosobowe (zasadnicze o numerze MOPS 1814 i zapasowe – 6179). Wywiad kwestionariuszowy w przypadku obszaru III przeprowadzony został w gospodarstwach nr 555 (zasadniczym) i nr 6179 (zapasowym). Natomiast w przypadku obszaru IV – Hugo do pilotażu de-sygnowana została ulica Matejki (główna ulica obszaru) i Fabryczna (obszar ten składał się z czterech ulic, w związku z czym badanie pilotażowe odbyło się w połowie z nich). Z ulicy Matejki wybrano gospodarstwa dwuosobowe (zasadnicze numerze MOPS 710 i zapasowe o numerze 3941), z kolei z uli-cy Fabrycznej wytypowane zostały gospodarstwa trzyosobowe (zasadnicze o numerze MOPS 4078 i zapasowe – 1619). Badanie pilotażowe odbyło się w gospodarstwie nr 710 (zasadniczym) i 1619 (zapasowym).

Przeprowadzone badanie pilotażowe pozwoliło na wyciągnięcie kilku bar-dzo ważnych w procesie badawczym wniosków. Po pierwsze zdecydowano się na skrócenie czasu potrzebnego na przeprowadzenie wywiadu przez re-zygnację z części pytań. Kwestionariusz zastosowany w pilotażu liczył 80 py-tań problemowych (załącznik 4.) i 9 pypy-tań metryczkowych Po dokonanych redukcjach z kwestionariusza wywiadu usunięto 9 pytań (załącznik 5.), po-nadto pytania 79 i 80 znajdujące się w kwestionariuszu pilotażowym zosta-ły połączone w jedno – pytanie 70 w kwestionariuszu właściwym. Po drugie zdecydowano się na przygotowanie kart respondenta, czyli wykazu odpowie-dzi na poszczególne pytania. Dzięki temu zabiegowi respondent w badaniu właściwym mógł nie tylko słuchać odpowiedzi, które były mu odczytywa-ne przez ankietera, lecz również śledzić wzrokiem kafeterię poszczególnych

pytań. Efektem zastosowania tego instrumentu w badaniu właściwym było szybsze udzielanie odpowiedzi, a zatem również skrócenie czasu badania.

Po trzecie wprowadzono zmiany w postaci formy wydruku kwestionariusza.

W badaniu pilotażowym kwestionariusze wydrukowano dwustronnie na kart-kach formatu A4, a całość zszyto w lewym górnym rogu. W efekcie podczas wywiadu konieczne było przewracanie i zaginanie kolejnych kart, przez co kwestionariusz stawał się nieporęczny. Dlatego też zdecydowano się na jego wydruk w formie książeczki (na kartkach formatu A3 – na jednej takiej kar-cie drukowano cztery strony kwestionariusza), która była zszywana dwoma zszywkami (powyżej i poniżej połowy długości zgięcia). Ten zabieg znacz-nie ułatwił operowaznacz-nie narzędziem badawczym w trakcie wywiadu. Należy również wspomnieć, iż efektem przeprowadzenia pilotażu było dokonanie korekty drobnych błędów i literówek, których nie dostrzeżono w niektórych pytaniach, pomimo wielokrotnego sprawdzania ich treści.

Przeprowadzone badanie pilotażowe przyczyniło się do usprawnienia właściwej procedury badawczej. Głównym wymiernym efektem pilotażu było ograniczenie czasu trwania jednego wywiadu. Co więcej, techniczna modernizacja sposobu wydruku kwestionariusza umożliwiła sprawniejsze operowanie tym narzędziem podczas rozmowy z respondentem. Badanie pilotażowe przyczyniło się również do pozytywnej weryfikacji metody do-boru próby losowej oraz sposobu kodowania kwestionariusza (kod składał się z dwóch części – numeru MOPS i numeru przeprowadzonego wywia-du). Warto także zaznaczyć, że pilotaż umożliwił sprawdzenie wszystkich czynności związanych z nawiązaniem kontaktu z respondentem i przepro-wadzeniem wywiadu. Czynności te zostały opisane w dalszej części pracy.