Kwestionariusz wywiadu

Kwestionariusz wywiadu to formularz z wydrukowanymi pytaniami, któ-re ankieter odczytuje któ-respondentowi w okktó-reślonej kolejności. Zatem przez kwestionariusz ustalona zostaje kolejność i brzmienie zadawanych respon-dentowi pytań. Dzięki temu zabiegowi możliwa jest standaryzacja techniki wywiadu ³⁸. Standaryzację zapewnia także przestrzeganie instrukcji, w której zapisane zostać powinny dopuszczalne sposoby zachowania ankietera, a tak-że jednolita metoda wykorzystywania materiałów pomocniczych ³⁹.

Podczas stosowania techniki wywiadu kwestionariuszowego formularz (kwestionariusz) odgrywa podwójną rolę. Po pierwsze, używa się go w celu przełożenia problematyki badań na pytania, które powinny być tak zbudo-wane, żeby udzielone na nie odpowiedzi dostarczały badaczowi danych po-trzebnych do zweryfikowania postawionych hipotez lub do analizy obszaru badawczego. Drugą funkcją kwestionariusza jest pomoc ankieterowi w skło-nieniu respondenta do przekazania niezbędnych w procesie badawczym in-formacji. Warto także zaznaczyć, że kwestionariusz jest konstruowany na podstawie szczegółowej problematyki badań, dlatego też jego przygotowa-nie przygotowa-nie może stanowić pierwszego etapu stosowania techniki wywiadu. Prace nad kwestionariuszem powinny być poprzedzone określeniem przedmiotu i tematyki badawczej. Co więcej, przed przystąpieniem do budowy tego na-rzędzia należy ustalić, jakie dane uzyskane od respondentów będą potrzeb-ne do realizacji celów badania ⁴⁰.

37 Franciszek Sztabiński uważa, że w wywiadzie kwestionariuszowym mamy do czynie-nia z jednym narzędziem badawczym, które obejmuje kwestionariusz wywiadu, instrukcje do niego, materiały pomocnicze oraz materiały towarzyszące. Zob. F. Sztabiński: Wywiad jako…, s. 49–50.

38 Ibidem, s. 50.

39 Zob. B. Dudziak: Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych…, s. 76.

40 C.F. Cannes, R.L. Kahn: Budowa kwestionariusza. W: Metody badań socjologicznych.

Red. S. Nowak. Warszawa 1965, s. 99.

Kwestionariusz wywiadu składa się zazwyczaj z trzech części: wstępu, pytań właściwych, metryczki ⁴¹. We wstępie należy umieścić nazwę insty-tucji, która przeprowadza badania, informację na temat celu badań, a także zapewnienie o poufności lub anonimowości. Dobrze jest zamieścić w części wstępnej prośbę o wzięcie udziału w badaniu ⁴².

Najważniejszą częścią kwestionariusza wywiadu są pytania, które ankie-ter odczytuje respondentom. Pytanie to „zamieszczona w kwestionariuszu wywiadu lub ankiety wypowiedź badacza, najczęściej w formie zdania pyta-jącego, skierowana do respondenta i żądająca od niego wypowiedzi określo-nej treściowo bardziej lub mniej dokładnie. Pytaniu towarzyszy zawsze dy-rektywa zapisu reakcji (odpowiedzi) respondenta we wskazanym miejscu” ⁴³. Zatem pytanie jest żądaniem wygłoszenia odpowiedzi, które jest skierowane do respondenta i stanowi dla badacza źródło informacji ⁴⁴.

Przystępując do formułowania pytań, badacz powinien znać podstawo-we zasady związane z ich konstruowaniem. Wśród nich należy w szczegól-ności wskazać następujące wytyczne:

— w kwestionariuszu powinny znaleźć się jedynie te pytania, które są zwią-zane z podejmowaną tematyką badawczą,

— język, który jest używany w pytaniach, powinien zapewniać odpowied-nią komunikatywność pomiędzy badaczem a respondentem, zatem bada-ne osoby muszą rozumieć zwroty i terminy używabada-ne w kwestionariuszu,

— pytania powinny być podane w tej samej formie gramatycznej, przy użyciu jednej osoby i jednego czasu, należy unikać formułowania pytań w formie bezosobowej,

— pytania nie powinny przybierać formy wywoławczego hasła (np. płeć, wiek), lecz należy je zapisywać w postaci rzeczywistych pytań, które za-kończone są znakiem zapytania,

41 Podczas układania kwestionariusza wywiadu szczególną uwagę należy zwrócić na sto-sowane słownictwo i składnię. W kwestionariuszu należy stosować wyrazy zrozumiałe dla respondentów, a użyty w nim język powinien być zbliżony do języka, którym się oni posłu-gują. Zob. C.F. Cannes, R.L. Kahn: Budowa kwestionariusza…, s. 99.

42 A. Lipski: Metody badań społecznych. Katowice 2012, s. 76–77.

43 Zob. J. Lutyński: Pytanie kwestionariuszowe i jego różne koncepcje. W: Wywiad kwe-stionariuszowy. Analizy teoretyczne i empiryczne. Red. K. Lutyńska, A.P. Welland. Wro-cław 1983, s. 112.

44 L.A. Gruszczyński: Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań survey-owych. Katowice 2001, s. 26.

— pytania nie mogą przewyższać kompetencji intelektualnych responden-tów, a także nie powinny wykraczać poza stopnień ich poinformowania czy zdolności pamięciowych,

— pożądane jest unikanie pytań, na które udzielone przez respondenta od-powiedzi są nieakceptowane społecznie, gdyż istnieje duże prawdopodo-bieństwo, iż w takiej sytuacji nie odpowie on zgodnie z prawdą,

— poszczególne pytania powinny dotyczyć tylko jednego zagadnienia po to, by badany był świadomy, o co jest pytany,

— pytania nie mogą być sformułowane w sposób sugerujący odpowiedź ⁴⁵. Pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu można podzielić ze wzglę-du na cel oraz ze wzglęwzglę-du na sposób ich budowy ⁴⁶. W ramach pytań wyod-rębnionych pod kątem realizowanego przez nie celu wyróżnia się: pytania wprowadzające (umożliwiają przygotowanie respondenta do kwestii poru-szanych w całym wywiadzie), pytania o opinie (dotyczą sposobu, w jaki an-kietowani postrzegają fakty, zjawiska i procesy, a także odnoszą się do ich oceny oraz oceny potencjalnego zachowania respondentów wobec nich), py-tania o fakty (mają na celu uzyskiwanie informacji na temat zjawisk i faktów, nie zaś opinii czy postaw; do tej kategorii zaliczają się pytania metryczkowe), pytania o wiedzę (ich celem jest zidentyfikowanie, czy respondenci posia-dają w danym temacie wiedzę; ten typ najrzadziej występuje w kwestiona-riuszach wywiadu), pytania o źródła informacji (zmierzają do rozpoznania, z jakich źródeł respondenci uzyskują informacje w określonym temacie), pytania o motywy (mają doprowadzić do wykrycia pobudek podejmowa-nia działań czy wyrażapodejmowa-nia przez ankietowanych sądów), pytapodejmowa-nia o sugestie (przez tę kategorię pytań badacz chce poznać konstruowane przez respon-denta rekomendacje, wskazówki dotyczące badanych problemów), pytania sondujące (mają na celu skłonienie badanych do odpowiedzi w sytuacji, gdy się od nich uchylają lub gdy odpowiedzi te mają zbyt lakoniczny charakter;

45 Ibidem, s. 103–104.

46 Franciszek Sztabiński także wyróżnił dwie kategorie pytań, choć przyjął odmienne ich nazewnictwo. Autor wskazał podział pytań ze względu na przedmiot i strukturę. W ramach pierwszej grupy wymienił: pytania o opinie, postawy, przekonania; pytania o fakty, zacho-wania, cechy; pytania o wiedzę. Druga grupa objęła: pytania otwarte, pytania prekatego-ryzowane, pytania zamknięte. Pytanie prekategoryzowane zawiera listę przewidywanych odpowiedzi, która nie jest odczytywana respondentowi. Ankieter sam musi wybierać ka-tegorię, do której jego zdaniem należy zaszeregować odpowiedź udzieloną przez osobę ba-daną, wybierając jedną ze wskazanej listy. W ten sposób unika się możliwości sugerowania badanemu odpowiedzi. Zob. F. Sztabiński: Wywiad jako…, s. 50–53.

z tego powodu niezwykle rzadko występują w kwestionariuszach), pytania uzupełniające (celem zadawania pytań tego typu jest otrzymanie od rozmów-cy dodatkowych informacji, które mogą dotyczyć np. interpretacji poprzed-nio udzielonych odpowiedzi).

Z kolei drugą grupę pytań kwestionariuszowych wyznaczają pytania wy-odrębnione ze względu na budowę. W ramach tej kategorii wyróżnia się: py-tania zamknięte logicznie (to pypy-tania, na które istnieje skończona liczba od-powiedzi), pytania otwarte logicznie (w przypadku tej kategorii nie formułuje się listy istotnych odpowiedzi, gdyż ich liczba jest w zasadzie nieograniczona lub też ograniczona jedynie wyobraźnią respondenta), pytania otwarte tech-nicznie (nie zawierają listy sugerowanych odpowiedzi, respondent ma odpo-wiedzieć na pytanie sam; tak skonstruowane pytanie jest zazwyczaj trudniej-sze dla respondenta i wymaga od niego więktrudniej-szego wysiłku intelektualnego), pytania zamknięte – technicznie, pragmatycznie, gramatycznie (to pytania zawierające listę przygotowanych wcześniej odpowiedzi, które respondent ma do wyboru, lista ta nazywana jest kafeterią) ⁴⁷.

Wskazany podział pytań, które zawarte są w kwestionariuszu wywia-du, nie zawiera takich pytań technicznych, jak na przykład pytania filtru-jące i kontrolne. Te pierwsze zadawane są w celu uzyskania informacji, czy ankietowany posiada w określonej dziedzinie doświadczenie, które umożli-wiłoby mu udzielenie odpowiedzi na dalsze pytania ⁴⁸. Często stosowane są pytania filtrujące z regułami przejścia. Reguły przejścia stanowią instrukcje dla ankietera dotyczące tego, które z pytań powinno być następnie zadane respondentowi. W ten sposób pytania, które nie dotyczą ankietowanego są pomijane. Natomiast pytania kontrolne mają na celu sprawdzenie, czy udzie-lane przez ankietowanego odpowiedzi są zgodne z prawdą ⁴⁹.

Odrębną, lecz związaną z konstruowaniem pytań kwestię, stanowi bu-dowa kafeterii. Kafeteria występuje w pytaniach zamkniętych i jest to rejestr wszystkich przewidzianych przez badacza odpowiedzi. Kafeterię można po-dzielić na zamkniętą (nie zawiera ona miejsca na dodanie odpowiedzi, której badacz nie zapisał w rejestrze) i otwartą (poza wykazem odpowiedzi w ka-feterii otwartej badacz zostawia miejsce na dodatkową odpowiedź i oznacza ją terminem „inna” lub „inna, jaka?”). Co więcej, kafeteria dzieli się na

47 Por. L.A. Gruszczyński: Kwestionariusze w socjologii…, s. 23–38.

48 Por. B. Dudziak: Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych…, s. 77.

49 F. Sztabiński: Wywiad jako…, s. 52.

niunktywną (która zakłada możliwość wyboru więcej niż jednej odpowie-dzi) i dysjunktywną (dopuszczającą wskazanie jednej możliwości) ⁵⁰.

Poza skonstruowaniem listy pytań, badacz powinien zastanowić się nad ich kolejnością, a zatem nad strukturą narzędzia badawczego. Jeżeli kwestio-nariusz jest wielotematyczny, pytania należy pogrupować w pewne bloki, czyli moduły. Poszczególne pytania i moduły muszą z siebie logicznie wyni-kać. W tym celu można zastosować krótkie wprowadzenia do poszczegól-nych modułów, czyli tekst, dzięki któremu respondent jest informowany, że jeden temat rozmowy został właśnie zakończony i w dalszym jej ciągu będą następowały pytania dotyczące zupełnie innego problemu ⁵¹. Oprócz ułoże-nia pytań i modułów w logicznej kolejności ważne jest, by najpierw zadać py-tania, które są bliższe respondentowi i dopiero potem pytać o kwestie mniej mu znane. Przykładowo, podczas badań dotyczących potrzeb zdrowotnych w pierwszej kolejności powinno paść pytanie o potrzeby respondenta, a do-piero potem o potrzeby społeczności lokalnej i na koniec – odnoszące się do potrzeb zdrowotnych występujących w całym kraju. Należy również zwrócić uwagę na to, że odpowiedź udzielona na jedno pytanie może wpływać na od-powiedź na kolejne, takiej sytuacji badacz powinien się wystrzegać. Co wię-cej, pytania, na które relatywnie łatwiej jest udzielić odpowiedzi, powinny zostać zamieszczone na końcu kwestionariusza. Natomiast te trudniejsze do-brze jest umieścić na początku, gdy uwaga i skupienie respondenta są wyż-sze. Z kolei pytania o kwestie wrażliwe (np. pytania o poglądy religijne czy polityczne) dobrze jest postawić na koniec wywiadu ⁵².

Ostatnią częścią kwestionariusza wywiadu jest zwykle metryczka, czyli zestaw pytań o te cechy społeczno-demograficzne respondenta lub jego go-spodarstwa domowego, które pozwolą badaczowi zweryfikować reprezen-tatywność próby lub są istotne z punktu widzenia postawionego problemu badawczego. Wiedza na temat cech badanych za pomocą metryczki pozwa-la na dociekanie korepozwa-lacji, jakie występują pomiędzy nimi a odpowiedzia-mi udzielonyodpowiedzia-mi na pozostałe pytania ⁵³. Zestaw pytań metryczkowych obej-muje cechy indywidualne (przypisywane ankietowanemu) i kontekstualne (dotyczące gospodarstwa domowego). Podstawowe cechy indywidualne to:

50 Zob. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych…, s. 151.

51 F. Sztabiński: Wywiad jako…, s. 53.

52 A. Fink, J. Kosecoff: How to conduct surveys. A step-by-step guide. New Delhi–Lon-don–Thousand Oak 1998, s. 28–30.

53 A. Lipski: Metody badań społecznych…, s. 79.

płeć, wiek, wykształcenie, wyuczony i wykonywany zawód (lub fakt pozosta-wania bez zatrudnienia), dochody jednostkowe, miejscowość zamieszkania.

Natomiast podstawowymi cechami kontekstualnymi są: liczba osób w go-spodarstwie domowym, dochody całego gospodarstwa, warunki mieszka-niowe, wyposażenie mieszkania ⁵⁴.

Umiejscowienie metryczki na końcu kwestionariusza stoi w sprzeczności z jej rolą i znaczeniem w procesie badawczym. Biorąc pod uwagę kryterium, jakim jest rola metryczki, powinno się ją zamieszczać przed częścią zawie-rającą pytania właściwe. Z drugiej jednak strony warto zauważyć, iż pytania zawarte w metryczce mogą być przez respondentów traktowane jako oso-biste i identyfikujące, co z kolei może być przez nich uznane za naruszenie zasady poufności badania. W związku z tym umiejscowienie metryczki na początku kwestionariusza może mieć negatywny wpływ na udzielane w dal-szej części badania odpowiedzi i jednocześnie może powodować przybranie przez wywiad bardziej oficjalnego charakteru ⁵⁵.

* * *

W ramach prac nad kwestionariuszem wywiadu przeznaczonego dla go-spodarstw domowych zamieszkujących obszary wielkomiejskiej biedy w mie-ście Siemianowice Śląskie, pobierających zasiłki okresowe oraz wychowują-cych niepełnoletnie dzieci i młodzież, w pierwszej kolejności przygotowano wykaz problemów badawczych, które powinny zostać poruszone w kwestio-nariuszu (załącznik 1.) ⁵⁶. Problemy badawcze podzielono na sześć katego-rii: kompetencje i aspiracje edukacyjne, system edukacji w opinii rodziców, szanse edukacyjne, wpływ rodziny, wpływ środowiska lokalnego, wsparcie podmiotów lokalnej polityki społecznej. W każdej kategorii znalazło się kil-ka szczegółowych problemów badawczych, które następnie zostały przeło-żone na konkretne pytania.

Sporządzony kwestionariusz wywiadu składał się z trzech części: wstę-pu, pytań problemowych, pytań metryczkowych. We wstępie zamieszczo-no temat badań, logo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz tabelkę,

54 F. Sztabiński: Metryczka respondenta. W: Podręcznik ankietera. Red. Z. Sawiński, P.B. Sztabiński, F. Sztabiński. Warszawa 2000, s. 188.

55 Ibidem, s. 190.

56 Wywiad kwestionariuszowy stanowi konstytutywne dla niniejszego raportu narzędzie badawcze. Co więcej, jego organizacja była procesem wieloetapowym i czasochłonnym.

Z tego względu dokonano szczegółowego opisu wywiadu i podzielono go na części składowe.

w której należało wpisać kod kwestionariusza. Nie zostały w nim zawarte informacje na temat celu badań, a także zapewnienie o poufności i anoni-mowości, gdyż każdy respondent był o tych kwestiach informowany w spo-sób ustny.

Zasadnicza część kwestionariusza wywiadu, czyli pytania problemowe, została podzielona na siedem modułów oraz pytania wymagające samodziel-nego wypełnienia przez respondenta. W tej części zamieszczono głównie pytania zamknięte technicznie, pragmatycznie i gramatycznie, co wynikało z próby dostosowania narzędzia do przewidywanych kompetencji intelek-tualnych respondentów (udzielenie odpowiedzi przez wskazanie jednej lub kilku zaproponowanych przez badacza jest dla ankietowanego łatwiejsze niż wymyślenie własnej). Pytania te zawierały kafeterię (zarówno koniunktyw-ną, jak i dysjunktywną). Ponadto z obawy przed zbyt częstym wybieraniem odpowiedzi „nie wiem” nie zdecydowano się na jej zastosowanie (zwłasz-cza, że wybór ten mógłby być spowodowany chęcią ucieczki przed rzetel-ną analizą problemu). Jednak w kafeterii do poszczególnych pytań zapropo-nowano odpowiedzi: „trudno powiedzieć”, „odmowa odpowiedzi” i „inny, jaki?”. W kwestionariuszu zostały one zapisane kursywą i podczas wywiadu nie były odczytywane, jednak zawsze istniała możliwość zaznaczenia którejś z nich w sytuacji, gdy wskazane możliwości nie były zgodne z tym, co re-spondent miał na myśli lub po prostu nie wiedział, jak odpowiedzieć. Pyta-nia zamieszczone w zasadniczej części kwestionariusza miały charakter py-tań o fakty i opinie.

Pierwszy moduł (Moduł A) został zatytułowany został Dzieci w gospo-darstwie domowym ⁵⁷ i zawierał 2 pytania – o liczbę wychowywanych w go-spodarstwie domowym dzieci oraz o rok ich urodzenia (ewentualnie o to, ile miały lat w 2012 roku). Zadanie pytania o wiek dzieci było konieczne, gdyż w pozostałych pytaniach wywiadu, w których należało udzielić odręb-nych odpowiedzi dla każdego dziecka, stosowano kolejność od najstarsze-go do najmłodszenajstarsze-go dziecka. Pytania zawarte w Module A były otwartymi pytaniami o cechy społeczno-demograficzne, co oznacza, że były to pyta-nia o charakterze metryczkowym. Konieczne było umieszczenie ich na sa-mym początku, a nie na końcu kwestionariusza, właśnie ze względu na to, że do ustanowionej w nich kolejności odwoływano się w dalszej części wy-wiadu (należało ją zachować we wszystkich pytaniach zwierających

57 Nazw modułów, a także tekstu, który w kwestionariuszu został zapisany kursywą, nie odczytywano respondentom.

kę, do której wpisywano odpowiedzi na temat poszczególnych dzieci). Dru-gi moduł (Moduł B) nosił tytuł Aspiracje edukacyjne i składał się z 6 pytań.

Moduł trzeci (Moduł C) Szanse edukacyjne zawierał 9 pytań, których celem było określenie szans edukacyjnych dziecka. Moduł czwarty (Moduł D) – System edukacji w opinii rodziców składał się z 19 pytań. Niektóre pytania za-mieszczone w tej części kwestionariusza miały charakter pytań filtrujących.

Następny moduł (Moduł E) został zatytułowany Wpływ rodziny. W module tym znajdowało się 14 pytań. Kolejny moduł (Moduł F) – Wpływ środowi-ska lokalnego – liczył 10 pytań, przy czym pierwsze pytanie Modułu F skła-dało się z 6 części. Ostatni moduł (Moduł G) nosił tytuł Wsparcie podmiotów lokalnej polityki społecznej i zawierał 10 pytań. Jedno z nich było pytaniem sondującym i otwartym – respondent został poproszony o wskazanie nazw znanych mu organizacji pozarządowych. Miało to na celu sprawdzenie, czy ankietowany wie, czym są organizacje non-profit. Przedmiotem tego pytania nie było zatem wskazanie nazw tych podmiotów, lecz ich identyfikacja. Dla-tego też w procesie kodowania odpowiedzi na pytanie o trzeci sektor wzię-to pod uwagę liczbę wymienionych organizacji (np. 0, 1, 2), bez analizowa-nia, które respondent wskazał i czy podał ich dobre nazwy. Ostatnie pytanie modułu G składało się z dwóch części. Łącznie kwestionariusz wywiadu za-wierał 70 pytań problemowych. Udzielone przez ankietowanych odpowie-dzi były zaznaczane przez osobę przeprowadzającą wywiad.

Poza pytaniami zawartymi w modułach 6 pytań problemowych zamiesz-czono w dodatkowej części, którą respondent wypełniał samodzielnie (Część do wypełnienia). Pytania te dotyczyły opinii respondenta na temat działal-ności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Siemianowicach Śląskich i świadczonego przez Ośrodek wsparcia. W związku z tym, że w procesie ba-dawczym uczestniczyli pracownicy Ośrodka (m.in. przez uzyskiwanie zgo-dy na przeprowadzenie badania), osoba ankietowana mogła obawiać się, że nie zostanie zachowana zasada poufności i anonimowości, a o udzielonych odpowiedziach zostaną poinformowane osoby związane z MOPS. Dlatego też na 6 pytań ankietowany odpowiadał samodzielnie i wkładał kartę wy-wiadu do koperty, która była przy nim zaklejana i kodowana (tym samym kodem, co kwestionariusz). W kafeterii do pytań, na które respondent od-powiadał samodzielnie nie zostały zamieszczone odpowiedzi: „trudno po-wiedzieć”, „odmowa odpowiedzi” i „inny, jaki?”.

Ostatnią część kwestionariusza wywiadu stanowiła metryczka. Liczyła ona 9 pytań o cechy społeczno-demograficzne respondenta i jego gospodar-stwa domowego. Metryczkę zamieszczono na samym końcu

kwestionariu-sza, żeby nie wzbudzić u respondentów obaw o brak anonimowości badania.

Kwestionariusz wraz z metryczką liczył 85 pytań (załącznik 2.).

Skonstruowanie kwestionariusza wywiadu było skomplikowanym i czaso-chłonnym zadaniem. Podczas prac nad kwestionariuszem należało sformu-łować problemy badawcze i zapisać je w formie pytań. Konieczne było rów-nież ułożenie pytań i modułów w logicznej kolejności – tak, by wzajemnie z siebie wynikały. Duży wysiłek intelektualny został włożony również w spo-rządzenie dla każdego z pytań wyczerpującej kafeterii. Zadanie to wymagało sporej dozy empatii i umiejętności zrozumienia sposobu myślenia potencjal-nego respondenta. Jednocześnie należało zadbać o to, żeby przez zapropo-nowaną kafeterię nie sugerować ankietowanemu odpowiedzi. Odrębnym problemem związanym z budową kwestionariusza wywiadu był jego tech-niczny wymiar, czyli odpowiedni układ modułów i pytań na stronie. Nale-żało również zadbać o usunięcie z kwestionariusza drobnych błędów i literó-wek. Rangę procesu opracowania tego narzędzia dodatkowo podnosił fakt, iż od dobrze skonstruowanego kwestionariusza zależało powodzenie całe-go przedsięwzięcia badawczecałe-go. Dlatecałe-go też tej fazie techniki wywiadu kwe-stionariuszowego przypisano szczególne znaczenie.