Badanie właściwe i analiza danych

Niezwłocznie po przeprowadzeniu badania pilotażowego należy przy-stąpić do badania zasadniczego, które powinno przebiegać w możliwie jak najkrótszym czasie. Wynika to przede wszystkim z dynamiki przeobrażeń społecznych, jest spowodowane tym, że zadaniem badacza jest rejestracja pewnych stanów usytuowanych w konkretnym czasie i przestrzeni. Zatem wraz z upływem kolejnych dni badania zwiększa się prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzeń, które mogą wpływać na analizowane układy społeczne ⁹³.

93 Por. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych…, s. 210.

Wiele problemów rodzi pytanie, jak długo powinna trwać realizacja jed-nego wywiadu. Na czas jego trwania wpływa wiele czynników, jak np. temat badań, liczba pytań otwartych, a także cechy respondentów (ich kompeten-cje intelektualne, stopień zainteresowania tematem badań, również nastrój).

Pewne jest natomiast, że im dłuższa jest rozmowa ankietera z responden-tem, tym bardziej spada jakość prowadzonego badania. Jest to spowodowa-ne tym, że zarówno ankieter, jak i respondent z każdą kolejną minutą wywia-du mają mniejszą zdolności koncentracji, a także stają się mniej dokładni ⁹⁴. Po zakończonym badaniu właściwym badacz powinien przystąpić do ana-lizy danych, które uzyskał w efekcie procesu badawczego. Zgromadzone in-formacje muszą zostać przetworzone po to, by mogły stać się przyczynkiem do rozstrzygania sporów teoretycznych czy też by w przyszłości umożliwi-ły one usprawnienie sfery praktyki. Informacje uzyskiwane drogą wywiadu kwestionariuszowego mają przeważnie charakter danych ilościowych, ozna-cza to, że mogą one zostać poddane analizie za pomocą metod statystycz-nych ⁹⁵. W dzisiejszym skomputeryzowanym świecie technologia wydaje się być sprzymierzeńcem osoby, która prowadzi badania społeczne. Statystycz-na aStatystycz-naliza danych nie musi być już tak żmudStatystycz-na i monotonStatystycz-na, jak to bywało w przeszłości. Jednym z narzędzi, które ułatwia pracę nad uzyskiwaniem in-formacji z kwestionariuszy jest program komputerowy o nazwie IBM SPSS Statistic V21.0. Jego zastosowanie przy opracowaniu materiału badawcze-go znacznie skraca czas, jaki badacz musi przeznaczyć na pozyskanie zbior-czych informacji na temat badanej populacji, a także ogranicza możliwość popełnienia przez niego błędu podczas obliczeń ⁹⁶.

* * *

Właściwe badanie gospodarstw domowych zamieszkujących obszary wiel-komiejskiej biedy w mieście Siemianowice Śląskie, pobierających w 2011 roku

94 A. Lipski: Metody badań społecznych…, s. 79.

95 Zob. K. Konarzewski: Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. War-szawa 2000 s. 166–214.

96 Wyczerpującą wiedzę na temat obsługi programu SPSS można znaleźć w: Ch. Dew-berry: Statistical Methods for Organizational Research. Theory and practice. London–New York 2004. Również opracowania przetłumaczone na język polski zawierają skrócone in-strukcje obsługi tego programu. Zob. E. Babbie: Podstawy badań społecznych…, s. 513–543;

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze w naukach społecznych…, s. 515–567.

zasiłki okresowe świadczone przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej i wy-chowujących niepełnoletnie dzieci odbyło się w dniach 30 stycznia–30 marca 2012 roku, zatem trwało ono 10 tygodni. Długość okresu, w którym odbywało się badanie, wynikała z konieczności przeprowadzenia wywiadu kwestiona-riuszowego w 257 gospodarstwach domowych. Realizacja jednego wywiadu przeciętnie zajmowała godzinę – wraz z dojazdem prywatnym samochodem do miejsca zamieszkania respondenta, czynnościami organizacyjnymi (taki-mi jak: przedstawienie się, zajęcie (taki-miejsca, w którym badanie (taki-miało zostać przeprowadzone, wyjaśnienie celu wywiadu, zapewnienie respondenta o ano-nimowości i poufności, wręczenie karty respondenta, wyciągnięcie kwestio-nariusza), wywiadem przeprowadzonym zgodnie z kwestionariuszem oraz wraz z zakończeniem badania i pożegnaniem się z respondentem. Z powo-du występowania w kwestionariuszu pytań, w stosunku do których należa-ło udzielić oddzielnych odpowiedzi dla każdego dziecka dłużej trwały wy-wiady prowadzone w gospodarstwach domowych wielodzietnych, a krócej w tych, w których wychowywało się tylko jedno czy dwoje dzieci. Pytania z oddzielnymi odpowiedziami dla każdego dziecka dotyczyły jedynie tych dzieci, które uczęszczały do szkoły lub były w 2011 roku objęte obowiązko-wą edukacją w klasie zerowej. Dlatego też znacznie krócej trwała procedura badawcza w gospodarstwach, które nie wychowywały dzieci w wieku odpo-wiadającym klasie zerowej oraz dzieci w wieku szkolnym ⁹⁷.

Proces badawczy składał się z dwóch etapów. Pierwszy z nich polegał na uzyskaniu zgody na przeprowadzenie badania. W procedurze tej uczestni-czyli pracownicy socjalni MOPS, którzy najpierw poprzez wpisanie w ba-zie danych Ośrodka numeru gospodarstwa domowego identyfikowali je – zdobywali informację na temat dokładnego adresu zamieszkania. Następnie udawali się pod wskazane adresy i uzyskiwali zgodę na badanie. Takie po-stępowanie wynikało z konieczności ochrony danych osobowych (w posta-ci dokładnego adresu) beneficjentów pomocy społecznej. Dopiero po otrzy-maniu od pełnoletniego członka gospodarstwa zgody na udział w badaniu mógł mieć miejsce drugi etap, czyli wywiad kwestionariuszowy.

97 W bazie danych Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Siemianowicach Śląskich nie znajdowały się informacje na temat wieku dzieci oraz realizacji obowiązku nauki lub obowiązku szkolnego przez dziecko (obowiązek szkolny może zostać odroczony, stąd in-formacja na temat wieku mogłaby być niewystarczającą). Dlatego też w próbie zasadniczej (N) znalazły się gospodarstwa domowe, w których wychowywały się dzieci nieuczęszcza-jące jeszcze do klasy zerowej lub szkoły. W momencie losowania próbki badawczej (n) nie dysponowano wiedzą, w których jednostkach znajdują się dzieci, o których mowa.

W procesie badawczym udało się uzyskać:

— w obszarze I – Nowy Świat – 23 kwestionariusze wywiadu (z 23 wskaza-nych jako minimalna liczebność próby), w tym 5 wywiadów przeprowa-dzono w gospodarstwach domowych, których nie zamieszkiwały dzieci uczące się w klasie zerowej lub w szkole;

— w obszarze II – Centrum – 143 kwestionariusze wywiadu (ze 154 wska-zanych jako minimalna liczebność próby), w tym 27 wywiadów przepro-wadzono w gospodarstwach domowych, których nie zamieszkiwały dzie-ci uczące się w klasie zerowej lub w szkole. 5 gospodarstw domowych, które wylosowano do próby badawczej (nr 197, 377, 618, 1869, 6323) nie wychowywało już dzieci i z tego względu niemożliwe okazało się zreali-zowanie w tych środowiskach badania. Co więcej, z 6 jednostkami nie udało się przeprowadzić badania z powodu nieuzyskania zgody na udział w nim lub niemożności nawiązania kontaktu z tymi gospodarstwami;

— w obszarze III – Huta Laura – 36 kwestionariuszy wywiadu (z 36 wska-zanych jako minimalna liczebność próby), w tym 2 wywiady przeprowa-dzono w gospodarstwach domowych, których nie zamieszkiwały dzieci uczące się w klasie zerowej lub w szkole;

— w obszarze IV – Hugo – 40 kwestionariuszy wywiadu (z 44 wskazanych jako minimalna liczebność próby), w tym 4 wywiady przeprowadzono w gospodarstwach domowych, których nie zamieszkiwały dzieci uczące się w klasie zerowej lub w szkole. Z 4 jednostkami nie udało się przepro-wadzić wywiadu z powodu braku zgody na udział w nim lub niemożno-ści nawiązania kontaktu z tymi gospodarstwami.

Łącznie zrealizowano zatem 242 wywiady kwestionariuszowe (z 257 za-planowanych) w gospodarstwach domowych, które w 2011 roku zamieszki-wały obszary wielkomiejskiej biedy w mieście Siemianowice Śląskie i korzy-stały z pomocy społecznej w postaci zasiłków okresowych oraz w momencie przeprowadzenia badania wychowywały niepełnoletnie dzieci lub mło-dzież ⁹⁸. 38 wywiadów odbyło się w gospodarstwach wychowujących dzie-ci, które nie zostały jeszcze objęte obowiązkiem nauki lub obowiązkiem szkolnym.

Ze względu na specyfikę badanych gospodarstw zrealizowany proces ba-dawczy nie należał do najłatwiejszych. W obszarach niewielkich pod wzglę-dem przestrzennym (w szczególności w obszarze I i IV) każda obca osoba była natychmiast obserwowana i budziła poczucie zagrożenia, co

98 Wszystkie kwestionariusze wywiadu znajdują się w prywatnym archiwum autorki.

krotnie skutkowało wypowiadanymi głośno przez mieszkańców inwektywa-mi. Dodatkowym problemem okazały się wałęsające się przy podwórzach domostw psy (zazwyczaj niewielkich rozmiarów kundle). Wypuszczane bez nadzoru właścicieli ujadały i niejednokrotnie próbowały gryźć. Dobrym spo-sobem na wyeliminowanie tego zagrożenia okazało się zabieranie ze sobą kiełbasy – czworonogi zajęte pochłanianiem pożywienia zdawały się zapo-minać o obecności na ich terytorium osób trzecich. Często także stan tech-niczny i sanitarny budynków, klatek schodowych, a także mieszkań pozo-stawiał wiele do życzenia. Poza wieloletnimi zaniedbaniami remontowymi w budynkach niejednokrotnie panował nieporządek (w postaci np. sprzętów gospodarstwa domowego stojących w nieładzie na klatce schodowej, która w związku z tym pełniła także rolę pomieszczenia gospodarczego), podob-nie było w lokalach mieszkalnych. Rówpodob-nież obserwacja środowiska sąsiedz-kiego nie napawała optymizmem. Podczas poszukiwań miejsc, w których respondenci zamieszkiwali można było zauważyć osoby pod wpływem alko-holu (głównie mężczyzn) stojące w pobliżu sklepów monopolowych, w bra-mach czy w podwórzach. Wygląd tych osób często świadczył o problemie w postaci choroby alkoholowej. Powszechnym widokiem były również ba-wiące się na ulicy bez nadzoru rodziców dzieci, a także młodzież, której ze-wnętrzną cechą charakterystyczną były emblematy wspieranego przez nią klubu piłki nożnej. Z kolei sam proces komunikacji z respondentem zależał od osoby, która zdecydowała się odpowiadać na pytania zawarte w kwestio-nariuszu. Trudno jest tutaj poczynić jakiekolwiek generalizacje. Zdarzały się zarówno osoby otwarte i komunikatywne, jak również skryte i nieufne.

Takie, które zaangażowały się w badanie oraz takie, które traktowały je jako przykrą konieczność.

Po zakończonym procesie zbierania danych, czyli po przeprowadze-niu wywiadów kwestionariuszowych w gospodarstwach z obszarów wiel-komiejskiej biedy, przystąpiono do prac związanych z opracowaniem in-formacji zawartych w wypełnionych kwestionariuszach. W celu skrócenia czasu potrzebnego na obliczenie cech statystycznych badanej populacji, a także występujących pomiędzy nimi korelacji zdecydowano się na zasto-sowanie programu IBM SPSS Statistic (wersja 21), na użytkowanie którego Uniwersytet Śląski w Katowicach posiada licencję. Wiązało się to z koniecz-nością poznania sposobu użytkowania tego narzędzia. Prace nad kwestio-nariuszami przy użyciu IBM SPSS zapoczątkowało stworzenie bazy danych, w której zamieszczono wszystkie pytania zawarte w kwestionariuszu wraz z kafeterią. Baza ta liczyła 365 elementów, co oznacza, że zakodowanie

każ-dego wywiadu było równoznaczne z wpisaniem w programie odpowied-niego kodu w każdej z 365 kolumn. Dlatego też sam proces kodowania an-kiet trwał dwa kolejne miesiące. Dodatkowy czas był również potrzebny dla uzyskania z programu interesujących w procesie badawczym informa-cji w postaci tabel. Jednak zastosowanie w trakcie opracowania danych za-wartych w kwestionariuszach wywiadu programu IBM SPSS pozwoliło na znaczne skrócenie czasu potrzebnego na te działania w stosunku do trady-cyjnych metod. Wyeliminowało również prawdopodobieństwo popełnienia błędów w obliczeniach.