Kryteria wymagania „Procesy edukacyjne” układają się w logiczną całość: nauczyciele współdziałają w tworzeniu procesów edukacyjnych, pomagają sobie nawzajem w ich realizacji, wspólnie je analizują, a na podstawie analizy wprowadzają zmiany. Punktem wyjścia analizy kryteriów jest pytanie otwarte dotyczące rodzajów wzajemnego wsparcia uzyskiwanego przez nauczycieli podczas pracy z uczniami.
Odpowiedzi nauczycieli na to pytanie można ująć w kategorie odzwierciedlone na Wykresie 3.
Zdecydowanie najczęściej padającą odpowiedzią i jednocześnie nazwą kategorii była „Wymiana do-świadczeń” (97,5%)4, która znaczeniowo jest tak szeroka, że mogłaby objąć kategorie „Pomysły, konsul-tacje” (19,5%) oraz „Wymianę pomocy dydaktycznych, informacji ze szkoleń” (67%). Wśród odpowiedzi pojawia się także „Korelacja międzyprzedmiotowa” (8%) (np. „Konsultacje przy tworzeniu planów zajęć edukacyjnych”) oraz kategoria „Planowanie” (38%) (np. „Planowanie i ulepszanie planów pracy”). Obie dotyczą pomocy w tworzeniu planów zajęć i konsultacji związanych z trybem, rodzajem i metodami pra-cy. Pierwsza – z nauczycielami innych przedmiotów, druga – na zebraniach rady pedagogicznej, podczas zebrań zespołów, w większych lub mniejszych grupach nauczycieli.
Wykres 3. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie otwarte w ankiecie dla nauczycieli: „Jakie wsparcie uzyskuje Pan(i) od innych nauczycieli w swojej pracy z uczniami?”, n = 200
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
4 Z łącznej liczby odpowiedzi (n = 14 147) za pomocą metody doboru systematycznego wylosowano 200 wypowiedzi nauczy-cieli i zakodowano tak jak pytanie wielokrotnego wyboru. Z tego względu suma udziałów odpowiedzi może przekraczać 100%.
Jedne z częściej udzielanych odpowiedzi (61%) zawierają się w kategorii „Rozwiązywanie problemów dydaktyczno-wychowawczych”. Przykłady odpowiedzi należących do tej kategorii dotyczą zarówno sytu-acji nieformalnych form wsparcia (np. „Prowadzenie konsultsytu-acji z pedagogiem, uzyskiwanie informsytu-acji do pracy z uczniem ze specjalnymi trudnościami w nauce, wdrożenie pomocy w trudnych sytuacjach”), jak i pracy w zespołach (np. „Podczas spotkań Nauczycielskich Zespołów Klasowych (NZK) przekazuje-my informacje o problemach istniejących w klasach. Wypracowujeprzekazuje-my wnioski i metody, jak tym proble-mom zaradzić”, „Praca w zespole wychowawczym i współpraca z pedagogiem szkolnym (rozwiązywanie różnych problemów wychowawczych”) (NAU_CAWI).
Jak często nauczyciele zwracają się do siebie nawzajem o pomoc w rozwiązywaniu problemów? 89,3%
badanych stwierdza, że robi to „często” albo „bardzo często” (Tabela 1). W porównaniu z poprzednim ro-kiem grupa ta wzrosła o 2,6 punktu procentowego (z 86,7% w semestrze 2011/2012). Najczęściej udziela-jącymi pozytywnych odpowiedzi na to pytanie są nauczyciele szkół podstawowych (91,1%). Odpowiedź
„rzadko” wzrasta wraz z przechodzeniem przez kolejne poziomy kształcenia (od 8,5% w szkołach pod-stawowych, przez 9,9% w gimnazjach, po 12,5% w szkołach ponadgimnazjalnych)5, a nauczyciele z coraz większym stażem pracy rzadziej proszą o pomoc innych i częściej nie widzą takiej potrzeby6 (Tabela 2).
Tabela 1. Odpowiedź na pytanie jednokrotnego wyboru: „Jak często korzysta Pan(i) z pomocy innych nauczycieli w rozwiązywaniu problemów, które napotyka Pan(i) w szkole?” w przekroju ze względu na typy placówek
Szkoła
podstawowa Gimnazjum Liceum
ogólnokształcące Technikum Zasadnicza szkoła
zawodowa Ogółem
Bardzo często 2731 1771 860 544 134 6040
30,7% 28,4% 26% 20,9% 19,3% 27,8%
Często 5366 3821 1987 1731 464 13 369
60,4% 61,3% 60,1% 66,5% 67% 61,5%
Nie mam ta-kiej potrzeby
22 20 30 24 5 101
0,2% 0,3% 0,9% 0,9% 0,7% 0,5%
Rzadko 759 620 428 305 90 2202
8,5% 9,9% 12,9% 11,7% 13% 10,1%
Nigdy 4 3 3 0 0 10
0% 0% 0% 0% 0% 0%
Ogółem 8882 6235 3308 2604 693 21 722
100% 100% 100% 100% 100% 100%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
Jak widać na podstawie kilku przykładowych odpowiedzi, wsparcie udzielane sobie wzajemnie przez nauczycieli przebiega na dwóch poziomach: indywidualnym i grupowym, lub inaczej: nieformalnym i formalnym w zespołach zadaniowych.
Ankietowani nauczyciele najczęściej angażują się w pracę trzech rodzajów zespołów: wychowawczo--profilaktycznego (66,9%), zajmującego się organizacją imprez (60,2%) oraz zespołu do spraw ewaluacji wewnętrznej (55,3%) (Wykres 4).
5 Różnica jest istotna statystycznie χ2(16) = 213, p < 0,000.
6 Jw. χ2(32) = 108, p < 0,000.
Tabela 2. Odpowiedź na pytanie jednokrotnego wyboru: „Jak często korzysta Pan(i) z pomocy innych nauczycieli w rozwiązywaniu problemów, które napotyka Pan(i) w szkole?” w przekroju ze względu na staż pracy badanych
Staż pracy w latach
Ogółem 0–5 6–10 11–15 16–20 21–25 26–30 31–35 36–40 Więcej
Bardzo często
654 996 926 780 1054 876 454 52 22 5814
30,6% 29% 27,5% 26,9% 28,2% 26,3% 26,9% 25,4% 18,6% 27,8%
Często 1300 2154 2101 1809 2272 2065 1007 123 64 12 895
60,8% 62,7% 62,5% 62,3% 60,9% 61,9% 59,8% 60,0% 54,2% 61,6%
Nie mam takiej po-trzeby
10 16 12 13 12 19 10 2 2 96
0,5% 0,5% 0,4% 0,4% 0,3% 0,6% 0,6% 1,0% 1,7% 0,5%
Rzadko 175 271 323 299 391 374 214 28 30 2105
8,2% 7,9% 9,6% 10,3% 10,5% 11,2% 12,7% 13,7% 25,4% 10,1%
Nigdy 0 0 2 3 2 3 0 0 0 10
0,0% 0,0% 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Ogółem 2139 3437 3364 2904 3731 3337 1685 205 118 20 920
100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
Wykres 4. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie wielokrotnego wyboru w ankiecie dla nauczycieli: „W pracę jakich zespołów jest Pan(i) zaangażowany(a)?”, n = 22 355
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
Pomoc uzyskiwana od zespołów przez większość nauczycieli oceniana jest wysoko (Wykres 5).
Na pytanie: „Czy zespoły pomagają Panu(i) w rozwiązywaniu pojawiających się w pracy problemów?”
pozytywnej odpowiedzi udzieliło 89,1% badanych. Stosunkowo duża grupa nauczycieli (10,9%) uważa jednak, że zespoły im nie pomagają. Grupa ta rośnie wraz ze stażem pracy: od początku pracy do 35 lat
stażu (od 9,4% do 11%) spada w przedziale 36–40 (9,2%), a przy stażu pracy dłuższym niż 40 lat wzrasta do 13,6%. Nauczyciele najbardziej odczuwają pomoc zespołów w pierwszych dziesięciu latach pracy („zdecydowanie tak” – 59,2%). Różnica jest istotna statystycznie χ2(24) = 71, p < 0,001.
Mimo że 10,9% badanych uważa pomoc zespołów za niedostateczną, na pytanie dotyczące ogólnej współpracy nauczycieli: „Czy wsparcie, jakie uzyskuje Pan(i) od innych nauczycieli, jest wystarczające?”
odpowiedzieli twierdząco niemal wszyscy respondenci (99,3%) (Wykres 6). Na wsparcie to składa się pomoc, zarówno formalna (zespołów), jak i nieformalna, dotycząca rozwiązywania problemów oraz in-nych form (por. Wykres 3). W stosunku do poprzedniego roku poczucie to wzrosło o prawie sześć punk-tów procentowych (z 93,4%). Najmniejszy odsetek badanych, którzy negatywnie oceniali uzyskiwane wsparcie, znajduje się wśród nauczycieli zasadniczych szkół zawodowych (0,3%), a największy w liceach ogólnokształcących (0,9%).
Jedną z kolejnych kategorii dotyczących form wzajemnego wsparcia wśród nauczycieli jest „Analiza”
(23%). Odpowiedzi zaliczone do tej kategorii dotyczą głównie analizy poziomu nauczania („Wspólne tworzenie i analizowanie procesów dydaktycznych i wychowawczych, przeprowadzanie wewnętrznej ewaluacji, (...) analizowanie wyników sprawdzianów, testów”) oraz wspólnej pracy nad narzędziami ba-dawczymi służącymi tej analizie, czyli opracowywania testów, egzaminów, sprawdzianów dla uczniów („[nauczyciele] opracowują narzędzia pomiaru dydaktycznego”) (NAU_CAWI).
Na pytanie wielokrotnego wyboru „W jaki sposób dokonuje Pan(i) analizy procesów edukacyjnych zachodzących w szkole?”7 większość nauczycieli odpowiedziała, że dokonuje tego wspólnie z innymi w zespołach (94%) lub w trakcie prywatnych rozmów, spotkań (56,2%). Taki sposób analizy deklaruje najwięcej nauczycieli uczących w technikach (suma obu rodzajów odpowiedzi: 72,7%), a najmniej w li-ceach ogólnokształcących (suma odpowiedzi: 69,3%) Samodzielne analizy przeprowadza 60,6% bada-nych, a 0,7% deklaruje, że w ich szkołach nie prowadzi się tego typu działań (Tabela 3).
Wykres 5. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie jednokrotnego wyboru w ankiecie dla nauczycieli: „Czy ze-społy pomagają Panu(i) w rozwiązywaniu pojawiających się w pracy problemów?”, n = 21 708
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
7 Udziały odpowiedzi nie sumują się do 100%.
Wykres 6. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie jednokrotnego wyboru w ankiecie dla nauczycieli: „Czy wsparcie, jakie Pan(i) otrzymuje od innych nauczycieli, jest wystarczające?”, n = 14 187
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
Tabela 3. Odpowiedź na pytanie wielokrotnego wyboru w ankiecie dla nauczycieli: „W jaki sposób dokonuje Pan(i) analizy procesów edukacyjnych zachodzących w szkole?”
Częstość Procent
Samodzielnie przeprowadzam analizę procesów, za które ponoszę
odpowie-dzialność. 8693 60,6
Analizę podejmuję wspólnie z innymi nauczycielami np. w zespołach
zadanio-wych. 13 479 94,0
Analizy tego typu są prowadzone z innymi nauczycielami przy okazji
niefor-malnych spotkań i rozmów. 8052 56,2
W szkole nauczyciele nie prowadzą analizy. 99 0,7
Ogółem 14 336
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
Podsumowując, na podstawie analizy pytania otwartego dotyczącego sposobów wzajemnego wspie-rania się nauczycieli można stwierdzić, że w badanych szkołach nauczyciele wspólnie tworzą, realizują i analizują procesy edukacyjne, ponadto angażują się w pracę zespołów oraz współpracują podczas roz-wiązywania problemów. Pozostaje sprawdzić, w jaki sposób wspólna analiza procesów edukacyjnych przekłada się na proces zmian zachodzących w badanych szkołach.
Dyrektorzy badanych szkół wśród zmian, jakie wprowadzono na podstawie wspólnych decyzji, wy-mieniają najczęściej: udział w projektach systemowych, programach dla szkół (44%), działania skierowa-ne na zwiększenie bezpieczeństwa uczniów (23%) oraz zmiany w planie pracy szkoły (19,5%). Najrzadziej deklarowaną kategorią odpowiedzi jest tworzenie zespołów zadaniowych (3,5%) (Wykres 7).
Wykres 7. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie otwarte w ankiecie dla nauczycieli: „Jakie zmiany dotyczące procesów edukacyjnych zostały wprowadzone w szkole w wyniku wspólnie podjętych decyzji?”, n = 200
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO8.
Przekrój odpowiedzi może świadczyć o dużym wpływie nauczycieli na zmiany zachodzące w szko-łach. Większość nauczycieli (81,8%) uważa, że ich głos liczy się w trakcie podejmowania decyzji doty-czących procesów edukacyjnych. Warto jednak zwrócić uwagę na grupę, która tak nie sądzi, a jest to dość liczny udział – 18,3%. W poprzednim roku sytuacja przedstawiała się lepiej: 85,8% respondentów oceniło swój wpływ za wystarczający, a 14,1% uznało go za niewielki lub żaden (Wykres 8). Największy
8 Dobór odpowiedzi został przeprowadzony w taki sam sposób jak w pytaniu o wsparcie otrzymywane przez nauczycieli.
Z łącznej liczby odpowiedzi (n = 686) za pomocą metody doboru systematycznego wylosowano 200 wypowiedzi dyrektorów i za-kodowano tak jak pytanie wielokrotnego wyboru.
Wykres 8. Porównanie odpowiedzi w roku szkolnym 2011/2012 oraz 2012/2013 na pytanie jednokrotnego wyboru:
„Czy uważa Pan(i), że Pana(i) głos jest brany pod uwagę w trakcie podejmowania decyzji o wprowadzaniu koniecz-nych zmian w realizacji procesów edukacyjkoniecz-nych?”; 2011/2012: n = 7879, 2012/2013: n = 13 943. Różnica istotna statystycznie χ2(3) = 198, p < 0,05
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SEO.
spadek poczucia decyzyjności można zaobserwować wśród nauczycieli liceów ogólnokształcących (o 4,2 punktów procentowych). Zebrany materiał badawczy nie pozwala stwierdzić, co może być przy-czyną tego stanu.
PODSUMOWANIE
Ewaluacja zewnętrzna prowadzona w roku szkolnym 2012/2013 w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych wskazuje na wysoki poziom spełniania wymagań „Procesy edukacyjne są efektem współdziałania nauczycieli” i „Funkcjonuje współpraca w zespołach”. Na poziomie bardzo wysokim (A) lub wysokim (B) pierwsze wymaganie spełniło 87,6%, a drugie ponad trzy czwarte (77%) szkół. W obu przypadkach najlepszy wynik osiągnęły licea ogólnokształcące (odpowiednio 92,7% oraz 81,6%). Tylko dwie placówki (0,3%) (szkoła podstawowa i gimnazjum) nie wypełniły wymagania doty-czącego procesów edukacyjnych, a brak współpracy w zespołach wizytatorzy odnotowali w 7 szkołach podstawowych (1,5%) i 3 gimnazjach (0,9%).
W porównaniu z poprzednim rokiem można zaobserwować tendencję wzrostową. Liczba szkół, w których nauczyciele wspólnie realizują procesy edukacyjne i współpracują w zespołach zadaniowych, nieznacznie rośnie.
Nauczyciele współdziałają na wielu poziomach swojej pracy, wspierają się emocjonalnie, organiza-cyjnie, a przede wszystkim w zakresie doradztwa metodyczno-pedagogicznego (wymiany doświadczeń, pomocy dydaktycznych i wspólnego rozwiązywania problemów wychowawczych). Zdecydowana więk-szość badanych (89,3%) zwraca się do innych nauczycieli o pomoc, a jeszcze większy odsetek (99,3%) uważa ją za wystarczającą.
Nauczyciele uczestniczący w zespołach zadaniowych angażują się w ich pracę, wspólnie analizują procesy edukacyjne i pomagają rozwiązywać problemy. 89,1% badanych uważa, że zespoły są pomocne w rozwiązywaniu problemów. Należy jednak zwrócić uwagę, że wraz ze stażem pracy rośnie grupa na-uczycieli będących przeciwnego zdania, którzy nie zgłaszają się do innych o pomoc i nie widzą potrzeby szukania jej u swoich kolegów i koleżanek z pracy.
Mimo że statystyki świadczą o wysokim poziomie polskiego szkolnictwa pod względem współpracy nauczycieli, rośnie liczba osób, które mają poczucie niewielkiego lub całkowitego braku wpływu na decy-zje podejmowane w szkole (z 14,1% w roku szkolnym 2011/2012 do 18,3% w roku szkolnym 2012/2013).
Paradoksalnie największy procent takich deklaracji przypadł na licea ogólnokształcące, które osiągnęły najlepszy wynik wypełniania obu wymagań. Nawet jeśli te wyniki nie odzwierciedlają poczucia braku decyzyjności, nie należy zapominać, jak ważny jest to czynnik w kształtowaniu atmosfery współdziała-nia. W przyszłych analizach należy kontrolować udział odpowiedzi na to pytanie i w razie utrzymującej się tendencji zwyżkowej – zastanowić się nad wprowadzeniem środków zaradczych. Poczucie braku gło-su podczas wprowadzania zmian w danej szkole jest jednym z ważniejszych wskazań, że podejmowanie decyzji przez nauczycieli nie przebiega zespołowo. Zwiększenie poczucia, że głos wszystkich nauczycieli jest brany pod uwagę, pozytywnie wpłynie na wspólną pracę w tworzeniu i realizacji procesów eduka-cyjnych.