Zadaniem nauczyciela jest również tworzenie atmosfery sprzyjającej procesowi uczenia się uczniów, budowanie motywacji ucznia i wpływanie na jego chęć do nauki. To niezwykle ważne kryterium bada-ne jest z wykorzystaniem trzech źródeł: nauczycieli (ankieta), rodziców i uczniów (wywiady grupowe).
Ponieważ działaniom poddawani są uczniowie, stanowią oni najwartościowsze źródło informacji na te-mat pracy nauczycieli. Dlatego ich właśnie wzięto pod uwagę w tej analizie. Wśród zebranych danych wylosowano po sto wypowiedzi spośród każdego typu szkół. Uczniów zapytano, co robią nauczyciele, by uczniowie chcieli się uczyć. Wśród odpowiedzi uczniów znalazły się następujące wskazania:
– prowadzą ciekawe lekcje, – stosują pracę w grupach,
– wykorzystują pomoce dydaktyczne (tablice multimedialne, projektory, pracownie doświadczalne, internet),
– organizują wycieczki, wyjazdy naukowe, zajęcia w terenie, – zachęcają do udziału w konkursach,
– organizują dodatkowe zajęcia,
– prezentują sukcesy uczniów (nagrody za osiągnięcia, stypendia, spotkania z absolwentami), – wystawiają oceny, wprowadzają plusy i minusy za aktywność,
– umożliwiają zdobycie dodatkowych ocen za dodatkową pracę oraz poprawianie ocen, – wyjaśniają, dają nam wskazówki, jak się uczyć,
– wierzą w nas, chwalą,
– straszą nas, krzyczą na nas, stawiają jedynki, – rozmawiają z rodzicami.
Wykres 29. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgim-nazjalnych na pytanie: „Proszę podać trzy najważniejsze przykłady wdrożonych przez Panią(a) wniosków z moni-torowania osiągnięć uczniów”
Źródło: opracowanie własne.
Przyglądając się wynikom (Wykres 30), łatwo dostrzec różnice pomiędzy odpowiedziami uczniów w zależności od typu szkoły. Uczniowie szkół podstawowych najczęściej (53%) wskazują na specjalny mo-tywujący tryb oceniania (plusy, naklejki, znaczki), podczas kiedy dla gimnazjalistów równie ważne jest prowadzenie ciekawych lekcji (46%) oraz ocenianie (46%). Dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych naj-częściej wymienianą formą ich motywowania stosowaną przez nauczycieli jest organizacja dodatkowych zajęć (53%). Tak jak w poprzednich analizach wysokie miejsce jako sposób motywowania uczniów do na-uki zajmują prowadzenie ciekawych lekcji (46% – gimnazjaliści, 42% – uczniowie szkół ponadgimnazjal-nych i 38% – szkół podstawowych) oraz praca w grupach postrzegana przez uczniów jako dobra metoda na zmotywowanie do nauki. Warto zauważyć, że nauczyciele zdaniem uczniów „straszą (...) i stawiają jedynki”
w celu zmotywowania do nauki. Takie odpowiedzi znalazły się wśród uczniów gimnazjów (5%) oraz szkół ponadgimnazjalnych (7%). Nie pojawiły się takie odpowiedzi w analizowanych wywiadach z uczniami szkół podstawowych.
Wykres 30. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimna-zjalnych na pytanie: „Co nauczyciele robią, aby uczniowie chcieli się uczyć?”
Źródło: opracowanie własne.
WNIOSKI
Dane z obserwacji zajęć prowadzonej podczas ewaluacji wskazują na to, że procesy edukacyjne są orga-nizowane na większości lekcji w sposób sprzyjający uczeniu się, czyli taki, w których uczniowie mogą między innymi rozwiązywać problemy, wykonywać zadania zespołowo i indywidualnie. Zadania te są jednak nie zawsze dostosowane do ich możliwości. Jednocześnie widać, że działania te nie są powszech-ną praktyką i że rzadziej są prowadzone w gimnazjach niż w szkołach podstawowych.
Wyniki ewaluacji świadczą o tym, że nauczyciele kładą nacisk na angażowanie uczniów w zajęcia lekcyjne. Ich wysiłki nie zawsze jednak przynoszą efekty w postaci zaangażowania uczniów (co deklarują sami uczniowie), duża część z nich nie jest zaciekawiona tym, co się dzieje na lekcjach.
Z badań wynika, że problemem w badanych szkołach jest poddawanie procesu uczenia się refleksji i otrzymywanie przez uczniów wskazówek, które oni uważają za pomocne w planowaniu własnego pro-cesu uczenia się. Niepokojące jest nawet to, że rozmowa uczniów i nauczycieli na temat trudności nie jest w szkołach powszechną praktyką. Ogranicza to bowiem kształtowanie jednej z ważniejszych obecnie dla ludzi kompetencji adaptacyjnych, stanowiących podstawę uczenia się przez całe życie.
Opinie uczniów dowodzą, że ocenianie dość często nie wpływa pozytywnie na proces ich uczenia się lub wręcz jest czynnikiem demotywującym ich do nauki. W szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjal-nych takie opinie pojawiają się prawie dwa razy częściej niż w szkołach podstawowych. Widoczne jest też nasilenie tego zjawiska w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym.
Większość nauczycieli deklaruje konsultowanie sposobu nauczania i uczenia się z uczniami, ta opinia nie znajduje jednak potwierdzenia w wypowiedziach uczniów. To oznacza stosunkowo mały wpływ ucz-niów na proces uczenia się, co jest niepokojące zwłaszcza w odniesieniu do uczucz-niów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, w których aktywny stosunek do nauki jest istotnym wykładnikiem powodzenia w procesie uczenia się uczniów.
Nauczyciele powszechnie wymieniają zbliżone sposoby monitorowania w odniesieniu do procesów uczenia się i osiągnięć uczniów. Bardzo podobnie w wielu miejscach brzmią również przywoływane przez nich wnioski po monitorowaniu osiągnięć i procesów uczenia się, a nawet działania wymieniane przez uczniów jako wpływające na motywowanie do nauki. Wśród tych działań zwracają uwagę: zwięk-szenie częstotliwości oceniania, wprowadzanie wielu dodatkowych egzaminów próbnych, diagnoz opa-nowania konkretnych umiejętności, sprawdzianów, prac klasowych. Liczba wskazań każe zastanowić się nad skutecznością nieustannego mierzenia poziomu osiągnięć uczniów. Na drugim miejscu znajduje się zorganizowanie dodatkowych zajęć. Badania Johna Hattiego udowadniają niewielki wpływ zajęć do-datkowych na proces uczenia się uczniów. W wielu miejscach jako wniosek pojawia się też zwiększenie liczby zadań domowych, które w wymienionych wyżej badaniach znalazły się na odległej pozycji w za-kresie wpływu na uczenie się uczniów. Wszystkie te spostrzeżenia budują przekonanie, że powinniśmy upowszechniać badania nad procesem uczenia się uczniów tak, by wiedza o nich mogła wspomóc pracę polskich nauczycieli, którzy – wydaje się – są zbyt przywiązani do sprawdzania i organizowania uczenia się uczniów po lekcjach.
REKOMENDACJE
W świetle wniosków z badania w mocy pozostają wszystkie rekomendacje, które zostały sformułowane w poprzednim roku w odniesieniu do doskonalenia procesów edukacyjnych:
• W szkołach powinny być wzmacniane i intensyfikowane działania, które będą czynić z ucznia świadomego, odpowiedzialnego i aktywnego uczestnika własnego procesu edukacyjnego, nie zaś przedmiot oddziaływań edukacyjnych. Nauczyciele powinni konsekwentnie uświadamiać ucz-niom cele działań edukacyjnych, zarówno doraźnych, jak i długofalowych (jeśli uczeń się cze-goś uczy, to powinien wiedzieć i rozumieć, jakie ma to dla niego znaczenie i jak to wykorzysta w praktyce). Ważne jest, aby codzienną szkolną praktyką na wszystkich poziomach nauczania stało się kształtowanie u każdego ucznia umiejętności uczenia się, na przykład przez udzielanie wspierającej informacji zwrotnej, organizowanie dyskusji na temat uczenia się, pomoc uczniom w ewaluowaniu ich własnych osiągnięć i planowaniu dalszego rozwoju. Uczniowie powinni mieć więcej możliwości współdecydowania o tym, jak będą się uczyć.
• Należy bardzo konsekwentnie dążyć do tego, by w szkole na wszystkich zajęciach edukacyjnych zachodził proces uczenia się, a nie tylko nauczania. Dlatego powszechną praktyką powinno być stosowanie aktywizujących metod uczenia się, rozwiązywanie przez uczniów problemów, wyko-nywanie zadań zespołowo i indywidualnie, uczenie się od siebie nawzajem, inspirowanie, wy-stępowanie w roli uczących (jeżeli nie istnieją uzasadnione przeciwwskazania, by w ten sposób pracować z konkretnymi uczniami).
• Warto, aby każdy nauczyciel poddał refleksji swoją pracę pod kątem poziomu zainteresowania uczniów lekcją i każdą lekcję planował tak, by była interesująca dla uczniów, którzy podczas ewa-luacji uznali, że najlepszą formą wspierania ich jest prowadzenie ciekawych lekcji. Ta kategoria w ogóle się nie pojawiła w wypowiedziach nauczycieli. Pora nadać jej wyższą rangę i, organizując proces edukacyjny, uwzględnić głos uczniów.
• Trzeba pracować nad świadomością nauczycieli obejmującą ich własny warsztat pracy i skupiać ich uwagę na celach ich działalności zawodowej, a także na sposobach osiągania tych celów. Należy tworzyć przestrzeń do profesjonalnej rozmowy na temat uczenia się uczniów i budowania wśród nauczycieli kompetencji do takiej ich pracy, która sprawi, że procesy edukacyjne przebiegające w szkole będą sprzyjać uczeniu się. Ważne jest, by nauczyciele podejmowali je świadomie, umieli je obserwować, a także by potrafili dokonywać wartościowych modyfikacji.
• W programach doskonalenia nauczycieli lub długofalowej pomocy udzielanej szkole można ująć aspekt włączania uczniów w proces edukacyjny. Zwłaszcza w kontekście jednej z podstawowych umiejętności zapisanych w nowej podstawie programowej: umiejętności rozpoznawania własnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia się. W świetle tego zapisu, a także wielu koncepcji pedago-gicznych, włączanie uczniów w organizowanie procesu edukacyjnego znacząco podnosi poziom motywacji uczniów, a co za tym idzie – skuteczność nauki w szkole.