W dzisiejszym świecie, bardzo dynamicznie się rozwijającym, coraz częściej słyszymy określenia „no-watorstwo”, „innowacyjność”. Od obywateli wymagamy kreatywności i oryginalnego sposobu rozwią-zywania problemów. W związku z tym już w szkole uczniowie powinni mieć szansę pracować twórczo, z wykorzystywaniem niekonwencjonalnych metod, środków. Aby to osiągnąć, szkoły powinny stosować w swojej pracy nowatorskie rozwiązania.
Szukając synonimów pojęcia nowatorstwa, znajdziemy ich bardzo wiele, między innymi: odkryw-czość, oryginalność, pionierskość, postępowość, pomysłowość. Jednym z przykładów nowatorskiego roz-wiązania programowego jest innowacja pedagogiczna. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków prowadzenia działalności innowa-cyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki (Dz.U. Nr 56, poz. 506 z późn. zm.)
„inno-wacja pedagogiczna to nowatorskie rozwiązania programowe, organizacyjne lub metodyczne, mające na celu poprawę jakości pracy szkoły”. To określenie nie tylko definiuje, czym jest innowacja pedagogiczna, ale także klasyfikuje innowacje na trzy grupy: programowe, organizacyjne i metodyczne. Podstawą inno-wacyjności jest myślenie i działanie oryginalne, nieschematyczne, warte upowszechnienia.
Realizowanie przez szkołę nowatorskich rozwiązań programowych to kryterium, które w ana-lizowanym wymaganiu jest najczęściej niespełnione. W ewaluacji poproszono dyrektorów i zespo-ły nauczycieli o wymienienie przykładów wprowadzonych w ich szkole rozwiązań programowych lub działań edukacyjnych, które uważają za nowatorskie. W tym opracowaniu analizie poddano odpowiedzi dyrektorów w ankiecie9. Większość z nich wymieniała bardzo liczne przykłady realizowanych w szkole działań uznawanych przez nich za nowatorskie.
Podstawową trudnością w analizie jest niejednoznaczność rozumienia przez nich terminu „no-watorstwo”. Można powiedzieć, że w ten „wielki worek” rozmówcy wrzucali wszystko, co oferuje szkoła, uznając to za nowatorstwo („Nowatorstwo polega na tym, że wymienione działania nie były wcześniej stosowane” (DYR_CAWI). Świadczą o tym liczne wypowiedzi dyrektorów, którzy jako przy-kłady wprowadzonych w swojej szkole nowatorskich rozwiązań programowych lub działań edukacyj-nych wymieniali na przykład: „wolontariat”, „nadanie szkole sztandaru”, „festiwal piosenki”, „oryginalne koła zainteresowań: koło czytelniczo-dziennikarskie, koło miłośników książek”, „wspieranie akcji eko-logicznych – zbiórka makulatury, telefonów, tonerów, tuszów, znaczków, płyt CD, butelek, nakrętek”,
„organizacja przez szkołę gminnego konkursu – Przegląd Piosenki Religijnej”, „zajęcia przygotowujące uczniów do zewnętrznego sprawdzianu”, „świetlica szkolna (rodzice mogą zostawić pod fachową opieką swoje dzieci)”, „alarm próbny – potrafią zachować się w czasie zagrożenia pożarowego”, „wykonywanie kotylionów z okazji Święta Niepodległości”, „pedagogizacja rodziców”, „wprowadzenie regulaminu za-chowania w klasie”, „szkoła realizuje nowatorskie rozwiązania programowe, o czym świadczą przykła-dy innowacyjnego sposobu prowadzenia zajęć: praca w grupach, burza mózgów, pogadanki, przykła-dyskusje”
(DYR_CAWI). I bardzo wiele innych, podobnych sformułowań, uznawanych przez nich za nowatorstwo.
Średnio na jedną analizowaną wypowiedź przypadają trzy tego typu przykłady.
Do nowatorskich działań dyrektorzy zaliczali też realizowane zajęcia pozalekcyjne („prowadzimy sze-roką gamę zajęć pozalekcyjnych umożliwiających uczniom rozszerzenie własnych zainteresowań”), or-ganizowanie różnorodnych konkursów wewnątrzszkolnych i międzyszkolnych, dni języków obcych, dni patrona, akcje charytatywne, zajęcia integracyjne dla klas pierwszych, współpracę z sąsiednimi szkołami (DYR_CAWI). Powyższe przykłady w zdecydowanej większości nie mają w sobie nic odkrywczego. Jest to po prostu wzbogacanie oferty edukacyjnej, umożliwiającej uczniom pełniejszy rozwój.
Niepokoją wypowiedzi, które za nowatorstwo uważają działania, które powinny być standardem w szkole, np. „duża indywidualizacja nauczania”, „dopasowanie oferty edukacyjnej do indywidualnych potrzeb uczniów”, „budowa (…) dwóch boisk sportowych w celu urozmaicenia zajęć wychowania fi-zycznego”, „przykładem rozwiązania programowego jest formułowanie planów dydaktycznych i wycho-wawczych opartych na pogłębionej analizie i wyciągniętych wnioskach z diagnozy osiąganych wyników czy uwarunkowań społecznych uczniów; diagnozy prowadzone są w każdej klasie i względem każde-go ucznia”, „w roku szkolnym 2012/2013 zajęcia edukacyjne z języków obcych w klasach pierwszych zorganizowane zostały w grupach według poziomu zaawansowania”, „prowadzimy szeroką gamę zajęć pozalekcyjnych umożliwiających uczniom rozszerzenie własnych zainteresowań”, „realizacja projektu”
[w gimnazjum – J.L.B.] (DYR_CAWI).
Na tym tle pozytywnie wyróżniają się liczne wypowiedzi świadczące o tym, że wiele szkół włącza do swego szkolnego systemu niestereotypowe, nieschematyczne, nowatorskie działania edukacyjne, warte upowszechnienia ze względu na swoją oryginalność i prekursorstwo. Działania, które znacz-nie wzbogacają ofertę, ale przede wszystkim wpływają na rozwój uczniów i nabywaznacz-nie przez nich dodatkowych wiadomości i umiejętności. Wśród licznego katalogu wymienianych przykładów wyod-rębniono następujące kategorie:
– programy autorskie zajęć,
– innowacje programowe – modyfikacje programów nauczania i wychowania, – innowacje metodyczne,
9 Przedstawiona analiza dotyczy pytania skierowanego do dyrektorów różnych typów szkół. Z n = 1074 odpowiedzi za pomocą metody doboru systematycznego wylosowano 200 wypowiedzi, które zakodowano tak jak pytanie wielokrotnego wyboru, stąd suma wskazań może przekraczać 200.
– innowacje technologiczne,
– udział w realizacji różnorodnych projektów i programów (w tym finansowanych ze środków unijnych).
W związku z tym, że nie występują istotne różnice w danych procentowych wymienionych kategorii w zależności od typu szkoły, zostały one podane dla całej badanej populacji, bez podziału na typy szkół.
Najczęściej wymieniane były przykłady innowacji programowych (35% analizowanych wypowie-dzi), które między innymi poszerzają zakres treści określonych w podstawie programowej oraz umiejęt-ności i wiadomości, które uczniowie powinni opanować.
Nowatorskim i ciekawym rozwiązaniem jest innowacyjny program „Porozmawiajmy inaczej” – rozwijanie zaintere-sowań uczniów nauką języka migowego. Dzięki tej propozycji dzieci uczą się tolerancji i przełamywania barier, jakie ich dzielą z niepełnosprawnymi rówieśnikami. Poznają język migowy jako inną formę komunikacji.
Poszerzenie programu nauczania z wf-u o elementy gimnastyczno-akrobatyczne – w ramach lekcji wychowania fi-zycznego wprowadzono naukę piramid gimnastycznych.
Realizowany jest program „Ad usum tironum. Język łaciński i kultura antyczna w gimnazjum”. Jesteśmy jedynym gimnazjum w mieście, w którym młodzież uczy się języka łacińskiego.
Wprowadzenie do oferty gimnazjum dodatkowych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, takich jak: chemia w prak-tyce, fizyka w zastosowaniach dla kl. III, geografia w ćwiczeniach, podstawy informatyki dla kl. I, zastosowanie tech-nik komputerowych w przedmiotach nieinformatycznych na matematyce, fizyce, wiedzy o społeczeństwie, chemii (DYR_CAWI).
Kolejna według odsetka wskazań grupa przykładów to innowacje o charakterze metodycznym, któ-re obejmują wszelkie zmiany dokonywane w sposobie nauczania i dotyczą przede wszystkim techniki przekazu i egzekwowania wiedzy w edukacji szkolnej (31% analizowanych wypowiedzi). Przykłady ta-kich innowacji to:
Prowadzenie zajęć metodą projektu [szkoła podstawowa – J.L.B.].
Praca badawcza (rozwijanie zainteresowań, aktywność, inicjatywa, samodzielności) – uczniowie klasy IV rozpoczy-nają (w kl. V i VI kontynuują) trzyletni program badawczy. Jest to praca nad wybranym tematem, która trwa trzy lata w etapach określonych okresami szkolnymi.
Neurodydaktyka w praktyce – wprowadzamy tak zwane nauczanie przyjazne mózgowi. Chodzi o to, aby uczniowie nie siedzieli w ławkach nieruchomo, byli zaciekawieni tym, co się dzieje, wykorzystywali bliską sobie technologię, rozumieli, dlaczego się czegoś uczą i na co im się ta wiedza przyda w przyszłości, by jak najwięcej doświadczali, bu-dowali sami, sami poszukiwali rozwiązań (DYR_CAWI).
Bardzo często w szkołach realizowane są również innowacje technologiczne, które obejmują zmiany w zakresie stosowanych technologicznych środków kształcenia, wychowania, opieki, terapii. Pojawiły się one w wypowiedziach 31% dyrektorów.
Wprowadzenie kursu geogebry – to darmowe oprogramowanie do wspomagania nauki matematyki dla uczniów szkół podstawowych, średnich oraz studentów. Łączy ono w sobie szereg narzędzi pomocnych w opanowaniu takich zagadnień, jak geometria, algebra czy analiza matematyczna.
Korzystanie z platformy e-learningowej i współpraca z pracownikami naukowymi instytutów badawczych.
Praca z Multibookiem w klasach I–III oraz „Praca z e-bookiem” (DYR_CAWI).
W szkołach podstawowych, jako nowatorstwo, korzysta się również z technologii multimedialnej do prowadzenia zajęć (praca z tablicą interaktywną i komputerem).
W co piątej analizowanej szkole (20,5%) realizowane są różnorodne projekty (często finansowane z funduszy unijnych) poszerzające ofertę szkoły oraz umożliwiające uczniom nabycie nowej wiedzy i umiejętności często wykraczających poza podstawę programową. Przykładem może być
Realizacja projektu „Pierwsze uczniowskie doświadczenia drogą do wiedzy”. Projekt Edukacyjny współfinansowany przez Unię Europejską w Ramach Europejskiego Funduszu Społecznego realizowany przez trzy lata. Głównym ce-lem projektu było wdrożenie elastycznego modelu edukacji, dostosowanego do indywidualnych potrzeb i możliwości
uczniów, z wykorzystaniem nowatorskich metod i treści kształcenia. Wieloaspektowe wspieranie rozwoju umysło-wego, emocjonalnego, społecznego, fizycznego i motorycznego dzieci rozpoczynających naukę szkolną odbywało się przez kształtowanie kompetencji kluczowych opartych na teorii inteligencji wielorakich Howarda Gardnera: języko-wej, logiczno-matematycznej, muzycznej, przestrzennej, interpersonalnej, intrapersonalnej, ruchojęzyko-wej, przyrodniczej.
Program był szansą dla uczniów klas pierwszych, którzy od początku edukacji jeszcze intensywniej mogli rozwijać się zgodnie ze swoimi predyspozycjami. Praca z dziećmi była prowadzona podczas zajęć obowiązkowych oraz na zajęciach dodatkowych (DYR_CAWI).
17,5% dyrektorów wymieniło przykłady opracowanych i realizowanych w ich szkołach programów autorskich, najczęściej dotyczących zajęć dodatkowych (koła zainteresowań, dodatkowe zajęcia eduka-cyjne), ale również specjalistycznych.
Wykres 10. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez dyrektorów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgim-nazjalnych na pytanie: „Proszę wymienić przykłady rozwiązań programowych lub działań edukacyjnych wprowa-dzonych w Pana(i) szkole, które Pan(i) uważa za nowatorskie. Na czym polega ich nowatorstwo?”
Źródło: DYR_CAWI.
WNIOSKI
Raporty z ewaluacji zewnętrznej szkół to bardzo bogate źródło informacji na temat ich funkcjonowania w wielu ich obszarach. Widzimy je oczami różnych respondentów, a tym samym – z odmiennych punk-tów widzenia.
Analiza wyników ewaluacji zewnętrznych przeprowadzonych w szkołach w obszarze wymagania
„Oferta edukacyjna umożliwia realizację podstawy programowej” pozwala na sformułowanie następują-cych wniosków ogólnych:
1) Poddane ewaluacji od 1 września 2012 roku do 31 marca 2013 roku szkoły w bardzo wysokim stopniu spełniają wymaganie państwa związane ze zgodnością oferty edukacyjnej szkoły z podsta-wą programoz podsta-wą. We wszystkich typach szkół dominuje wysoki poziom spełniania tego wymaga-nia (77% wszystkich ewaluowanych szkół spełwymaga-nia wszystkie kryteria na poziomie D i B).
2) Analizowane dane wskazują, że oferta edukacyjna prawie wszystkich badanych szkół (99,6%) jest spójna z podstawą programową. Z prowadzonych przez wizytatorów obserwacji zajęć można wy-wnioskować, że w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych nauczyciele re-alizują elementy podstawy. Jednocześnie z wypowiedzi nauczycieli wynika, że przy wybieraniu lub opracowywaniu programów nauczania nie wszyscy z nich zwracają uwagę na wszystkie elementy podstawy programowej. Prawie co czwarty wskazał na jeden lub dwa elementy.
3) Uczniowie wyrażają pozytywne opinie na temat działań szkoły mających na celu zaspokajanie ich potrzeb edukacyjnych. Najwyżej oceniają te działania uczniowie szkół podstawowych (91% pozy-tywnych odpowiedzi), niżej na wyższych etapach edukacji (80% w gimnazjach i 82% w szkołach ponadgimnazjalnych). Należy przy tym zauważyć, że co piąty uczeń gimnazjum i szkoły ponad-gimnazjalnej jest zdania, że jego potrzeby edukacyjne nie są w niej uwzględniane.
4) W szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych prowadzony jest monitoring realizacji podstawy programowej przez obserwację zajęć oraz składanie przez nauczycieli spra-wozdań lub po prostu deklaracji dotyczących stopnia realizacji podstawy (40%). W miarę często monitorowany jest tylko jeden aspekt (13% analizowanych wypowiedzi) lub dwa (18%) aspekty realizacji podstawy programowej. Obserwując odpowiedzi, jakich udzielają dyrektorzy na temat monitorowania realizacji podstawy programowej, dostrzeżono, że dla wielu z nich niezrozumiałe jest pojęcie monitorowania. Bardzo często za monitorowanie realizacji podstawy programowej dyrektorzy uważają systematyczne przeliczanie zrealizowanych godzin z poszczególnych przed-miotów (wskazało na to 60% dyrektorów), co jest monitorowaniem ramowych planów nauczania.
Więcej niż co czwarta wypowiedź nie miała związku z pytaniem. Zaskakujące są też stwierdzenia niektórych dyrektorów, że w szkole „monitoruje się realizację podstawy programowej, lecz nie ma wniosków z monitoringu”.
5) Oferta edukacyjna szkół jest modyfikowana. Nauczyciele podają wiele przykładów wprowa-dzanych zmian. Różnią się one od siebie na poszczególnych etapach edukacyjnych. W szkołach podstawowych najczęściej dotyczą zwiększenia liczby różnorodnych zajęć, w gimnazjum zaś naj-częściej wzbogaca się ofertę nowymi, dodatkowymi zajęciami. W szkołach ponadgimnazjalnych natomiast zmiany zdecydowanie najczęściej dotyczą wprowadzania do oferty nowych kierunków kształcenia zgodnych z potrzebami rynku pracy oraz organizowania różnorodnych kursów zawo-dowych, umożliwiających zdobycie certyfikatów. W wypowiedziach nauczycieli można znaleźć wiele (38%) odpowiedzi nieadekwatnych do zadanego pytania, co może świadczyć o nierozumie-niu pojęcia modyfikacji oferty edukacyjnej.
6) Uczniowie i rodzice stosunkowo wysoko oceniają działania szkoły mające na celu rozwijanie ich zainteresowań i aspiracji. Najwyżej oceniają je uczniowie szkół podstawowych i ich rodzice (87%
uczniów i 80% rodziców). Na wyższych etapach edukacji rzadziej dostrzegane są te działania.
Mimo że zadowoleni uczniowie i rodzice stanowią w szkołach większość, wyniku tego nie można uznać za w pełni satysfakcjonujący – zdaniem co trzeciego ucznia gimnazjum i szkoły ponadgim-nazjalnej oraz co czwartego rodzica szkoła nie jest miejscem, które wspiera ucznia w rozwijaniu jego pasji i aspiracji.
7) Szkoły wzbogacają swoją ofertę o niestereotypowe, nieschematyczne, nowatorskie działania edu-kacyjne, warte upowszechnienia ze względu na swoją oryginalność i prekursorstwo. Najczęściej są to różnego rodzaju innowacje, a także realizacja projektów i programów własnych. Dzięki nim uczniowie mają możliwość nabywania dodatkowych wiadomości i umiejętności wykraczających często poza podstawę programową.
8) W wypowiedziach nauczycieli i dyrektorów dość często zwraca uwagę nierozumienie języka wy-magań, o czym świadczą liczne odpowiedzi, których treść jest nieadekwatna do zadanego pytania oraz niemieszcząca się w jego temacie.
REKOMENDACJE
• Aby ewaluacja była użyteczna, konieczne jest, by wizytatorzy ją prowadzący uzyskiwali jak najpeł-niejsze informacje w danym obszarze. W przypadku odpowiedzi respondentów nieadekwatnych do zadanego pytania wskazane jest, by wizytatorzy podejmowali próby dopytania, wyzbywając się przekonania, że „są opracowane narzędzia, więc nie mogę zadać pytania dodatkowego”.
• Ważne jest, by nauczyciele i dyrektorzy potrafili monitorować wiele aspektów realizacji podstawy programowej, a w razie potrzeby dokonywali wartościowych jej modyfikacji.
• Nauczyciele i dyrektorzy powinni poszerzać swoją wiedzę w zakresie rozumienia istoty nowator-stwa. Warto, by każdy nauczyciel poddał refleksji swoją pracę pod kątem stosowania nowoczes-nych rozwiązań programowych i działań edukacyjnowoczes-nych na lekcjach, by były one jeszcze bardziej ciekawe dla uczniów, przez co zwiększały skuteczność uczenia się.
• W szkołach powinna rozpocząć się dyskusja dotycząca znajomości, a przede wszystkim rozumie-nia wymagań w badanym obszarze. Należy tworzyć przestrzeń do profesjonalnej rozmowy na temat języka wymagań oraz posługiwać się nim na co dzień.
WSPÓŁPRACA: IWONA KONIECZNY