Inicjatywy uczniów realizowane przez szkołę

W trakcie wywiadów grupowych nauczyciele wskazywali na pomysły uczniów, które w  ich szkołach wciela się w życie. Niezależnie od typu szkoły w ponad połowie wywiadów nauczyciele mówili

o inicja-Wykres 12. Rozkład odpowiedzi na pytanie zamknięte w ankietach „Mój dzień” i „Moja szkoła”: „W jakich kwe-stiach uczniowie mają wpływ na prowadzenie i planowanie zajęć?”. Szkoła ponadgimnazjalna

Źródło: opracowanie własne.

Wykres 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie otwarte z wywiadu grupowego dla nauczycieli: „Jakie działania (zwią-zane z rozwojem szkoły) zainicjowane przez uczniów zostały wprowadzone w życie?”

Źródło: opracowanie własne.

tywach związanych z organizacją akcji charytatywnych, wolontariatem oraz o propozycjach organizacji różnego rodzaju imprez na terenie szkoły. W połowie wywiadów (nieco mniej niż w połowie w przypad-ku gimnazjów) rozmówcy mówili również, że w ich szkołach z inicjatywy uczniów powstają koła zain-teresowań. Uczniowie szkół podstawowych wydają się bardziej niż ich starsi koledzy aktywni w zakresie organizacji imprez szkolnych zarówno o profilu towarzysko-kulturalnym, jak i edukacyjnym (konkursy, zawody). W gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych z kolei częściej niż w szkołach podstawowych uczniowie mają możliwość prowadzenia szkolnej gazetki czy radiowęzła.

Podobne pytanie zadano także uczniom w trakcie wywiadów grupowych. Mieli oni możliwość opo-wiedzieć o tym, jakiego rodzaju pomysły uczniów mają szansę na realizację w ich szkołach. W zdecydo-wanej większości wywiadów uczniowie mówili, że w szkole mają przestrzeń na wcielanie w życie swoich pomysłów, wielokrotnie podkreślali otwartość nauczycieli i możliwość negocjowania z nimi propono-wanych rozwiązań.

Na Wykresie 14 zestawiono ich odpowiedzi z  odpowiedziami nauczycieli. Nauczyciele zdecydo-wanie częściej niż uczniowie przytaczali przykłady inicjatyw uczniów. Propozycje tematów i metod prowadzenia zajęć, zmian w szkolnym regulaminie, a także (choć w mniejszym stopniu) wycieczek i wy-jazdów oraz pomysły związane z życiem szkoły, na przykład szczęśliwy numerek – to działania, co do których uczniowie i nauczyciele są najbardziej zgodni w odpowiedziach, a zatem najprawdopodobniej są to autentyczne pomysły uczniów. Pozostałe działania, a zwłaszcza organizacja akcji charytatywnych, zajęć dodatkowych oraz imprez szkolnych, jako przykłady inicjatywy młodzieży są częściej wymieniane przez nauczycieli niż przez samych uczniów. Można zatem sądzić, że rzeczywistymi inicjatorami tych działań są jednak nauczyciele.

Wykres 14. Rozkład na pytanie otwarte z wywiadów grupowych przeprowadzonych we wszystkich typach szkół z uczniami i nauczycielami: „Czy pomysły i inicjatywy zgłaszane przez uczniów są realizowane przez szkołę?”

Źródło: opracowanie własne.

O tym, że w wielu przypadkach mamy raczej do czynienia z aktywnością uczniów w obrębie zdefinio-wanej przez nauczycieli przestrzeni niż z autorskimi inicjatywami młodych ludzi, świadczą też pojawia-jące się w trakcie wywiadów grupowych wypowiedzi uczniów:

Panie nauczycielki wyszukują akcje charytatywne, a my się włączamy (UCZN_FGI, gimnazjum).

Większość działań w szkole proponują nauczyciele (UCZN_FGI, szkoła podstawowa).

Najczęściej nauczyciele „rzucają” temat, a my dopracowujemy szczegóły (UCZN_FGI, szkoła ponadgimnazjalna).

W nielicznych wywiadach uczniowie mówili także o decyzjach odmownych szkoły, zwykle jednak sami uznawali je za rozstrzygnięcia uzasadnione.

Wykres 15. Odpowiedzi uczniów na pytanie otwarte zadane w trakcie wywiadu grupowego: „Czy pomysły i inicja-tywy zgłaszane przez uczniów są realizowane przez szkołę?”. Na wykresie pokazano odsetek wywiadów, w których padła informacja o niezrealizowaniu pomysłów uczniów, n = 300

Źródło: opracowanie własne.

Główne przyczyny odmów związane były z:

– nierealistycznymi pomysłami uczniów (motywowanymi unikaniem nauki, np. zbyt częstymi wy-cieczkami),

– brakiem środków finansowych szkoły (na modernizację szkoły i jej otoczenia – remont łazienek lub wyposażenie, np. szkolny radiowęzeł).

Poza tym w wypowiedziach uczniów powtarzają się sytuacje odrzucenia pomysłów związanych z:

– utworzeniem szkolnego sklepiku,

– wprowadzeniem dnia bez mundurku i innymi zasadami związanymi z ubiorem, – zniesieniem zakazu korzystania z telefonów komórkowych,

– puszczaniem muzyki w trakcie przerw.

Warto również przytoczyć wypowiedzi młodzieży – które chociaż są w mniejszości – wskazują na problem braku uwzględniania opinii uczniów i nietraktowania ich podmiotowo w niektórych szkołach:

Pomysł, żeby wszyscy przychodzili na kółka [zainteresowań], został odrzucony, są: kółka w inne dni dla gorszych, w inne dla lepszych uczniów. Zrealizowane inicjatywy: zespół taneczny, czirliderki. Odrzucono opinię o zlikwidowa-nie mundurków. (...) Nauczyciele o zlikwidowa-nie pytają, tylko przedstawiają gotowy projekt statutu. (...) Nie możemy do statutu nic zgłaszać – możemy tylko się zastosować. Autorami większości pomysłów są nauczycie (UCZN_FGI, szkoła pod-stawowa).

Chcieliśmy zrobić noc filmową, [nauczyciele] nie zgodzili się, nie wiemy dlaczego (UCZN_FGI, gimnazjum).

R6 – komórki są zabronione, chcieliśmy tu wprowadzić jakieś zmiany.

R1 – przez pół roku był zakaz prowadzenia zebrań samorządu, bo pani dyrektor nie znalazła czasu (UCZN_FGI, gimnazjum).

(...) zmieniła się dyrekcja i nagle musimy nosić klapki. Wcześniej było to też, ale nie było takiego rygoru, (...) nie chcemy klapek, mówiliśmy do wychowawców i dyrekcji (UCZN_FGI, gimnazjum).

Czasami brakuje argumentacji [nauczycieli] dlaczego nie albo dla nas jest to niezrozumiałe (UCZN_FGI, gimnazjum).

Przedstawiciele uczniów zasadniczej szkoły zawodowej nie są w samorządzie uczniowskim. Może jest to związane z tym, że rzadziej jesteśmy w szkole. Fajnie by było, żeby uczniowie ZSZ byli w samorządzie (UCZN_FGI, szkoła ponadgimnazjalna).

Skrzynka skarg i pomysłów – nie zgodzono się (dyrekcja bała się, że uczniowie będą pisać paszkwile) (UCZN_FGI, szkoła ponadgimnazjalna.

WNIOSKI

W zajęcia prowadzone przez szkołę bardziej zaangażowani są uczniowie szkół podstawowych niż ich koleżanki i koledzy ze szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Sytuacja ta może świadczyć o ogól-nie gorszym spełnianiu omawianego wymagania przez szkoły gimnazjalne i ponadgimnazjalne, ale może być także przejawem różnic immanentnych dla sytuacji kształcenia na poziomach podstawowym i wyż-szym. Po pierwsze różny jest stopień trudności i szczegółowości przekazywanej wiedzy – licealiście znacz-nie trudznacz-niej niż uczniowi szkoły podstawowej jest zadeklarować: „angażuję się na wszystkich lekcjach, wszystkie są dla mnie interesujące”. Po drugie wydaje się, że wraz z wiekiem oraz kolejnymi latami nauki szkolnej uczniowie stopniowo tracą spontaniczny entuzjazm poznawania nowych zagadnień, charaktery-zujący ich, gdy rozpoczynali naukę. Trzeba jednak podkreślić, że wyniki te mogą sygnalizować problem niedopasowania sposobu prowadzenia zajęć (metod pracy, ujęcia tematu itp.) do potrzeb uczniów.

Formy aktywności pozalekcyjnej uczniów są podobne we wszystkich typach szkół. Są to przede wszystkim koła zainteresowań i zajęcia dodatkowe, konkursy i zawody sportowe, uroczystości i imprezy szkolne i pozaszkolne oraz w dalszej kolejności: akcje charytatywne i wolontariat, projekty edukacyjne, ekologiczne, zajęcia przygotowujące do egzaminów, sporządzenie pomocy czy materiałów na lekcje.

Opierając się na deklaracjach rodziców, można stwierdzić, że znacząca większość uczniów uczest-niczy w zajęciach pozalekcyjnych organizowanych przez szkołę. Wśród uczniów szkół podstawowych poziom uczestnictwa jest najwyższy, a wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych najniższy. Zdaniem zarówno rodziców, jak i nauczycieli uczniowie w zdecydowanej większości biorą udział w zajęciach po-zalekcyjnych w sposób zaangażowany. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych i gimnazjalnych są bardziej krytyczni w ocenie zajęć pozalekcyjnych niż uczniowie szkół podstawowych, rzadziej też uczęszczają na zajęcia, co może być związane zarówno z niedostosowaniem programu czy sposobu prowadzenia zajęć do ich potrzeb, jak i z faktem, że o ich zaangażowanie konkuruje wiele pozaszkolnych aktywności.

Ponad 3/4 uczniów szkół ponadgimnazjalnych oraz podobnie duża część gimnazjalistów ma po-czucie wpływu na funkcjonowanie swojej szkoły. W zakresie organizacji i prowadzenia zajęć uczniowie mają największy wpływ na: organizację zajęć i stosunek nauczycieli do uczniów oraz w dalszej kolejności na zakres omawianego materiału oraz wyposażenie klasy.

Zarówno uczniowie, jak i nauczyciele wskazują na wiele obszarów, w których uczniowie mają możliwość realizowania swoich pomysłów, co świadczy o stwarzaniu uczniom przestrzeni do rozwo-ju. Uczniowie chętnie zgłaszają swoje pomysły dotyczące ich aktywności w szkole. Najczęściej odno-szą się one do organizacji różnego rodzaju wydarzeń szkolnych i pozaszkolnych o charakterze rozrywko-wym i kulturalnym, tworzenia kół zainteresowań oraz działań ułatwiających uczniom funkcjonowanie w szkole (szczęśliwy numerek, dzień bez mundurka). Uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjal-nych są zainteresowani działalnością społeczną. Dobrą praktyką, która pojawia się w niektórych szko-łach, jest włączanie uczniów w podejmowanie decyzji w zakresie istotnych dla funkcjonowania szkoły zasad (systemu oceniania, przyznawania stypendiów itp.) oraz w zakresie procesu uczenia się (tematyki zajęć, metod pracy na lekcji).

Należy jednakże sądzić, że w większości przypadków mówimy raczej o zaangażowaniu uczniów w działania, z których propozycjami wychodzą nauczyciele, niż o dawaniu uczniom przestrzeni do

samodzielnego kreowania i inicjowania działań. Z badania wynika, że uczniowie są prawdopodobnie najczęściej rzeczywistymi inicjatorami takich działań, jak wystąpienie z projektem zmian w regulaminie, propozycje metod i tematów lekcji oraz sugestie co do wycieczek, pomysły związane z życiem szkoły.

W przypadku zaś organizacji imprez szkolnych, akcji charytatywnych czy kół zainteresowań inicjatywę należy raczej przypisać nauczycielom.

Analiza wyników badania pozwala również przypuszczać, że szkoły akceptują inicjatywy uczniów w obszarach usankcjonowanych przez szkołę, „oswojonych” – jednym słowem: muszą się one wpisy-wać w główny nurt jej działalności, tj. organizacji kół przedmiotowych czy akcji charytatywnych. Brakuje natomiast miejsca na pomysły młodzieży wychodzące poza utarty schemat, wymagające niekiedy od szkoły zmiany status quo (np. zniesienia zakazu korzystania z telefonów komórkowych na przerwach, zapraszania uczniów do współdecydowania o szkolnym regulaminie). Tego rodzaju działania nie są jesz-cze popularne w szkołach objętych badaniem – nie ma gotowości na partnerski dialog z uczniami i na zmiany.

REKOMENDACJE

• Warto, aby w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych nauczyciele przygotowujący zajęcia zwracali szczególną uwagę na: uwzględnianie różnych stylów uczenia się uczniów, różnicowa-nie metod pracy, dawaróżnicowa-nie uczniom przestrzeni do brania odpowiedzialności za proces uczenia się (na przykład przez wyznaczanie indywidualnych celów przez uczniów, ocenianie kształtujące) oraz prowadzenie systematycznej ewaluacji lekcji. Takie działania mogą mieć pozytywny wpływ na zaangażowanie uczniów w zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne w szkole.

• Szkoły powinny w jak największym stopniu włączać uczniów w proces podejmowania decyzji na temat oferty zajęć pozalekcyjnych w szkołach. Uwzględnianie opinii głównych zaintereso-wanych pozwoli skuteczniej odpowiadać na ich potrzeby rozwojowe, może również zwiększyć poziom uczestnictwa w zajęciach.

• Wykorzystywanie aktywności młodzieży w zakresie pomysłów na ich działania w szkole może przynieść placówkom edukacyjnym wiele korzyści: nawiązanie/rozszerzenie współpracy z orga-nizacjami pozarządowymi w zakresie wspólnych akcji czy urozmaicenie oferty szkoły. Poza tym uczniowie chętniej będą przebywać i uczyć się w przestrzeni „oswojonej”, w której tworzenie mają swój wkład.

• Szkoły mogłyby umożliwiać uczniom realizację ich pomysłów związanych z życiem szkoły w for-mie międzyklasowych autorskich projektów uczniów. Nauczyciel odgrywałby w nich rolę opieku-na, a nie koordynatora (na przykład projekt dotyczący postawienia ławek na korytarzu mógłby obejmować takie aspekty, jak plan pozyskania środków czy sondaż wśród uczniów dotyczący roz-mieszczenia ławek). Tego rodzaju projekty nie tylko mają szansę zmieniać szkolną rzeczywistość, ale także pozwalają uczniom nabywać istotnych kompetencji (współpraca w grupie, samodziel-ność, planowanie), brać odpowiedzialność za swoje działania i czuć się ważnymi członkami szkol-nej społeczności.

BARTŁOMIEJ WALCZAK

EKSPOZYCJA NA ZACHOWANIA AGRESYWNE I PRZEMOC