P
ielgrzymka do Ziemi Świętej była dla mieszkańców średniowiecznej łacińskiej Europy podróżą szczególnego rodzaju. Umożliwiała ona wejście w bardzo osobisty, niejednokrotnie wręcz fi zyczny kontakt z ma-terialnymi pozostałościami wydarzeń biblijnych. Możliwość zobaczenia czy nawet dotknięcia relikwii oraz przebywania w miejscach, w których rozegrała się historia zbawienia rodzaju ludzkiego była dla pobożnych średniowiecznych wędrowców niezwykle atrakcyjna. Analiza pozosta-wionych przez nich opisów peregrynacji jednoznacznie dowodzi, że chęć obcowania z tego typu pamiątkami miała charakter uniwersalny i ponad-czasowy. Widać ją zarówno w najstarszych, pochodzących z IV wieku opisach wędrówek Anonima z Bordeaux czy Egerii, jak i w późnośre-dniowiecznych wspomnieniach Felixa Fabriego1.Na przestrzeni ponad tysiąca lat dzielącego powstanie wspomnianych wyżej tekstów zachodziły oczywiście poważne zmiany wrażliwości
re-1 Opis podróży z Bordeaux do Jerozolimy, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzy-mek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), wyd. P. Iwaszkiewicz, Ojcowie żywi XIII, Kraków 1996, passim; Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy piel-grzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), wyd. P. Iwaszkiewicz, Ojcowie żywi XIII, Kraków 1996, passim; Felix Fabri, The Book of Wanderings, trans. A. Stewart, Palestine Pilgrims’
Text Society, London 1896, vols. 1–4; passim; A. Graboïs, Les pèlerinages occidentaux en Ter-re Sainte au Moyen Âge. Une minorité étrangèTer-re dans sa partie spirituelle, „Studi Medievali”, Ser. III, fasc.1, 1989, s. 31; M. McFarling, Pilgrimage to the Holy Land in the Twelfth century, maszynopis, s. 4–12.
ligijnej, a w konsekwencji potrzeb i oczekiwań zachodnich chrześcijan, które znalazły odzwierciedlenie w ich pismach. Wędrująca w końcu IV w. Egeria wiele uwagi poświęciła opisowi miejsc zdarzeń biblijnych i nabożeństwom, w których uczestniczyła. Znacznie mniej interesowały ją relikwie, których, jak się wydaje, nawet nie próbowała odnaleźć2. Anoni-mowy pielgrzym z Piacenzy w wieku VI z głęboką wiarą oglądał przecho-wywany w Nazarecie i niewątpliwie autentyczny, jego zdaniem, arkusz na którym mały Chrystus uczył się pisać pierwsze litery3. W XII stuleciu Łacinnicy, kierując się precyzyjną analizą tekstu Dziejów Apostolskich wskazali, poprawną ich zdaniem, lokalizację miejscowości Emaus, która nie była tożsama z miejscem czczonym we wcześniejszych stuleciach4. Florencki kupiec Giorgio Gucci pisał w XIV stuleciu, że piramidy, po-wszechnie i od wieków uważane wówczas za spichrze wzniesione przez faraona za radą Józefa nie nadają się do przechowywania ziarna, a zatem zbudowano je w innym celu5. W końcu XV stulecia dominikanin Felix Fa-bri uznał większość sprzedawanych w Ziemi Świętej relikwii za niewąt-pliwe falsyfi katy przygotowane przez oszustów dla naiwnych pielgrzy-mów6. Przywołane przykłady ilustrują nie tylko zmianę zainteresowań ale i rosnący na przestrzeni wieków średnich krytycyzm pielgrzymów.
Podróż do Egiptu, Palestyny i Syrii była dla mieszkańców średnio-wiecznej Europy także okazją do różnorodnych przeżyć i obserwacji wy-kraczających poza szeroko rozumianą sferę zainteresowań religijnych.
Obszary te fascynowały egzotyczną przyrodą oraz odmiennością etnicz-ną, kulturową i cywilizacyjną swoich mieszkańców. Ziemia Święta była bowiem nie tylko areną wydarzeń biblijnych ale także egzotyczną krainą o długiej i burzliwej historii. Każdy pobożny wędrowiec, niezależnie od tego jak silna była motywacja religijna, która skłoniła go do wyruszenia na pielgrzymkę, musiał zetknąć się z fascynującym i mało znanym Orien-tem. Relacje pątników dowodzą, że nie pozostawali oni obojętni wobec otaczającej ich egzotycznej, świeckiej rzeczywistości. W różnym jednak
2 Egeria, op. cit., s. 145, 171, 187;
3 Anonim z Piacenzy, Opis pielgrzymki do Ziemi Świętej, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), wyd. P. Iwaszkiewicz, Ojcowie żywi XIII, Kraków 1996, s. 240.
4 J. Murphy-O’Connor, The Holy Land. An Archaeological Guide from Earliest Times to 1700, Oxford 1992, s. 159, 328, 393; P. Skucha, Ziemska Ojczyzna Jezusa, Warszawa 1985, s. 123–127.
5 Giorgio Gucci, Viaggio al luoghi santi, [w:] Visit to the Holy Places of Egypt, Sinai, Pa-lestine and Syria in 1384 by Frescobaldi, Gucci and Sigoli, trans., ed. T, Bellorini, E. Hoade, Publications of the Studium Biblicum Franciscanum, No 6, Jerusalem 1948, s. 105.
6 Felix Fabri, op. cit., s. 565.
stopniu opisywali ją w swych dziełach. Podobnie jak w przypadku wraż-liwości religijnej, tak i świecka ciekawość oraz stosunek do niej, zmienia-ły się na przestrzeni wieków średnich. Frankijski biskup Arkulf, który odwiedził Ziemię Świętą w VII stuleciu z rozmysłem postanowił prze-milczeć swoje obserwacje dotyczące spraw świeckich7. Willibald, który odwiedził Ziemię Świętą w trzecim dziesięcioleciu VIII wieku pisał o ba-zarze, na którym oglądał wiele ciekawych rzeczy, których niestety nie wymienił8. W kolejnych stuleciach pewna powściągliwość wczesnośre-dniowiecznych autorów ustąpiła miejsca fascynacji egzotyką Orientu.
W relacjach pątników znajdujemy barwne opisy przesklepionych ulic wypełnionych różnorodnym etnicznie tłumem i kramami na których ku-pić można najróżniejsze atrakcyjne towary9. Pojawiają się w nich także opisy nieznanych w Europie roślin, owoców i zwierząt10.
7 „Pamiętam, że widziałem wiele budynków miejskich i w wielu z nich byłem. Przy-glądałem się także licznym wielkim domom z kamienia, niezwykle misternie wzniesio-nym wewnątrz murów miejskich. Sądzę jednak, iż możemy teraz wszystkie je pominąć z wyjątkiem tych, które wspaniale zostały wzniesione na świętych miejscach Krzyża i Zmartwychwstania” Adomnan z Hy, O miejscach świętych, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstar-sze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), wyd. P. Iwaszkiewicz, Ojcowie żywi XIII, Kraków 1996, s. 288.
8 The Travels of Willibald [w:] Early Travels in Palestine, trans., ed. T. Wright, London 1848 s. 15.
9 Lionardo Frescobaldi, Viaggi in Terre Santa, [w:] Visit to the Holy Places of Egypt, Sinai, Palestine and Syria in 1384 by Frescobaldi, Gucci and Sigoli, trans., ed. T, Bellorini, E. Hoade, Publications of the Studium Biblicum Franciscanum, No 6, Jerusalem 1948, s. 39, 41, 46, 48–49, 88; Giorgio Gucci, op. cit., s. 104; The Travels of Bertrandon de la Brocquière, [w:] Early Travels in Palestine, ed. T. Wright, London 1848, s, 304–308; Felix Fabri, op. cit., s. 384–387, 420; Itinerarium cuiusdam Anglici, ed. G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografi ca della Ter-ra Santa e dell’Oriente fTer-rancescano, QuaTer-racchi 1923, vol. IV, s. 450–451; Simone Sigoli, Viaggio in Terra Santa, [w:] Visit to the Holy Places of Egypt, Sinai, Palestine and Syria in 1384 by Frescobaldi, Gucci and Sigoli, trans. T. Bellorini, E. Hoade, Publications of the Studium Biblicum Franciscanum No 6, Jerusalem 1948 s. 163; The Travels of Sir John Mandeville. The version of the Cott on Manuscript in modern spelling, ed. A. W. Pollard, London 1900, s. 79–81;
Le Saint Voyage de Jherusalem du Seigneur d’Anglure. publiée par Fr. Bonnardot, A Longnon, Paris 1874, s. 43; Nicolaus de Marthono, Liber peregrinationis ad loca sacra, ed. L. Le Grand, Revue de l’Orient Latin, vol. II, Paris 1884, s. 588, 589.
10 The Travels of Willibald..., s. 21; Thomas Brygg Itinerarium in Terram Sanctam domi-ni Thomae de Swynburne, castelladomi-ni Ghisnensis et postea Burdigalensis majoris, ed. P. Riant, Archives de l’Orient Latin, vol. II, Paris 1884, s. 381; Le Saint Voyage..., s. 37, 41, 61–62, 65–67, 75–76; Le Liber de de locis et conditionibus Terrae sanctae et Sepulcro d’Humbert de Dijon O.P. (1332). Un pélerinage dominican inédit du XIVe siécle. ed. T. Kaeppeli O.P., P. Benoit O.P., Revue Biblique, vol. 62, 1955, s. 520; Guilelmus de Boldensel, Hodoepori-con ad Terram Sanctam, [w:] Thesaurus Monumentorum Ecclesiasticorum et Historico-rum, sive Henrici Canisii Lectiones Antiquae ad Saeculorum Ordinem Digestae Variisque Opusculis Auctae, quibus Praefationes Historicas, Animadversiones Criticas, et Notas in
Niezależnie jednak od tego, czy uwaga autorów opisów peregrynacji skoncentrowana była głównie na religijnych, czy również na świeckich aspektach ich wypraw do Ziemi Świętej wszyscy pątnicy mieli większą lub mniejszą świadomość geografi cznego kontekstu ich doświadczeń. Wę-drówki pielgrzymów odbywały się przecież zawsze w środowisku geogra-fi cznym, które wywierało przemożny wpływ na przebieg, trasę i warunki podróży. Znaczenie tego środowiska było tym większe, że podróżni w wie-kach średnich nie dysponowali środkami technicznymi pozwalającymi mi-nimalizować jego wpływ. Uwarunkowania takie jak na przykład dystans, który trzeba było przemierzyć czy bariery w postaci morza, pustyni lub gór, by wymienić tylko niektóre z elementów, wywierały determinujący wpływ nie tylko na czas trwania i skalę trudności całego przedsięwzięcia, ale nawet na możliwość jego zrealizowania. Nic więc dziwnego, że w rela-cjach pielgrzymów znalazły się fragmenty poświęcone również tej materii.
Dotyczyły one zarówno warunków odbywania peregrynacji jak i np. lo-kalizacji poszczególnych miejsc świętych, o których pisano, iż są położone np. na szczycie góry lub w dolinie, na północ czy też na południe od innych miejsc. Pisząc o Jordanie niemal wszyscy autorzy wspominali, że powstaje on z połączenia dwóch rzek noszących nazwy Jor i Dan11. Gdy mowa była o Morzu Martwym zwracano uwagę na szczególne właściwości jego słonej wody12. Oczywiście ilość takich informacji oraz ich dokładność i popraw-ność jest różna w poszczególnych relacjach. Zależała ona zapewne od wie-lu różnorodnych czynników takich jak choćby indywidualne zaintereso-wania autorów, ich wykształcenie, zainteresozaintereso-wania czy wreszcie skłonność do rejestrowania takich spostrzeżeń.
Wśród relacji pątników, którzy odwiedzili Ziemię Świętą w XIV stu-leciu na uwagę zasługuje opis peregrynacji sporządzony przez
Antonie-Singulos Auctores adjecit Jacobus Basnage, vol. IV, Antverpiae 1725, s. 341; Giorgio Gucci, op. cit., s. 103–104; Nicolaus.de Marthono, op. cit., s. 593, 595, 601–602, 607–608; John Po-loner, Description of the Holy Land, trans. ed. A. Stewart, Palestine Polgrims’ Text Society, London 1894, s. 41. Felix Fabri, op. cit., 455–460. The Travels of Bertrandon de la Brocquière..., s. 289–290. Simone Sigoli, op. cit., s. 164; Giorgio Gucci, op. cit., 96, 122, 125, 134, 142; Lio-nardo Frescobaldi, op. cit., s. 42; The Travels of Sir John Mandeville..., s. 33; Itinerarium cuius-dam Anglici..., s. 459. J. K. Hyde, Italian Pilgrim Literature in the Late Middle Ages, „Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester”, vol. LXXII, 1990, s. 20.
11 Anonim z Piacenzy, op. cit., s. 241; The Travels of Willibald..., op. cit., s. 17; Fra Niccolo of Poggibonsi, A Voyage Beyond the Seas (1346–1350), trans. T. Bellorini, E. Hoade, Publica-tions of Studium Biblicum Franciscanum, No 2, Jerusalem 1946, s. 68.
12 Niejednokrotnie błędnie informując, że wszystko w niej tonie. Jacopo da Verona, Liber peregrinationis, ed. U. Mommeret de Villard, Il Nuovo Ramusio I, Roma 1950 s. 42;
Nicolaus de Marthono, op. cit., s. 74; Giorgio Gucci, op. cit., s. 134; The Travels of Sir John Mandeville..., op. cit., s. 67–68; J. K. Hyde, op. cit., s. 19.
go de Reboldi zatytułowany Itinerarium ad Sepulchrum Domini. W chwili obecnej znany jest tylko jeden manuskrypt zawierający to dzieło, który pochodzi z XIV wieku i przechowywany jest w Bibliotece Bodlejańskiej w Oxfordzie13. Autor był franciszkaninem i odbył dwie podróże do Ziemi Świętej. Pierwsza miała miejsce w roku 1327, a druga w latach 1330–31.
Jak wynika ze sporządzonych przez niego relacji obie rozpoczęły i zakoń-czyły się w Famaguście na Cyprze14. Pozwala to przypuszczać, że autor był minorytą związanym z zakonną Prowincją Ziemi Świętej. Utworzo-na w 1217 roku Provincia Terrae Sanctae początkowo obejmowała swoim zasięgiem bardzo rozległe terytorium. W jej skład obok Syrii, Palestyny i Egiptu wchodziła m.in. Grecja i jej wyspy, Mała Azja i właśnie Cypr15.
13 G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografi ca della Terra Santa e dell’Oriente francescano, T. III, Quaracchi 1919, s. 327; R. Röhricht, Bibliotheca Geographica Palaestinae. Chronologisches Verzeigniss der auf die Geographie des heiligen Landes bezüglichen Literatur von 333 bis 1878, Berlin 1890, s. 71.
14 Antonius de Cremona, Itinerarium ad Sepulcrum Domini (1327–1330). Mitgerheiilt von Pro-fessor Dr. R. Röhricht, Zeitschrift des Deutschen Palaestina-Vereins, Band XIII, 1890, s. 154, 163.
15 W takim kształcie prawdopodobnie istniała do roku 1263 kiedy to podjęto decyzję o podzieleniu dotychczasowej rozległej prowincji Terrae Sanctae na dwie tj. Ziemi Świętej (zwaną także prowincją Syrii) obejmującą Egipt, Palestynę i Syrię oraz Cypr i na prowin-cję Romanii w skład której weszły pozostałe terytoria dawnej wielkiej prowincji. Cronica XXIV generalium ordinis minorum cum pluribis appendicibus, Analecta Franciscana sive Chroni-ca aliaque varia documenta ad historiam Fratrum Minorum spectantia, Edita a partibus Collegii S. Bonaventurae, Tomus III, Quaracchi 1897, s. 10; Nicolas Glassberger, Chronica fratris Ni-colai Glassberger ordinis minorum observantium, [w:] Analecta Franciscana sive Chronica aliaque varia documenta ad historiam Fratrum Minorum spectantia edita z patribus collegii S. Bonaventu-rae, t. I, Quaracchi 1887, s. 9; Zbiór asyski. Wydarzenia z życia świętego Franciszka opowiedziane przez jego pierwszych towarzyszy, tłum. wprow. Polikarp Jan Nowak, [w:] Źródła Franciszkań-skie, pod red. R. Prejsa i Z. Kijasa, Kraków 2005, s. 1648; P. de Magliano, Geschichte des heil.
Franziskus und der Franziskaner, I Bd. Von St. Franziskus bis St. Bonaventura (1181–1274) München 1883, s. 81; G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografi ca della Terra Santa e dell’Oriente francescano, T. I (1215–1300), Quaracchi 1906, s. 87–88; idem, Serie chronologica dei reverendis-simi superiori di Terra Santa, Gerusalemme 1898, s. XIII. P. Sabatier, Life of St. Francis of Assisi, New York 1894, s. 204; M. Roncaglia, St. Francis of Assisi and the Middle East, Cairo 1957, s. 29; A. Sepinski, Conspectus Missionum Ordinis Fratrum Minorum, iussu Revmi P. Augustini Sepinski, Romae 1957, s. 86; T. Domenichelli, I Frati minori e la Terra Santa Discussioni Livorno 1890, s. 11; A. Arce OFM, De origine Cutodiae Terrae Sabnctae, [w:] Miscelánea de Tierra Santa, tomo III, por A. Arce OFM, Jerusalem 1974, s. 77; P. C. Aerts, Les Franciscains au pays de Jésus, b.m. 1932, s. 16; Giuseppe Nazzaro, La presenza francescana in Terra Santa, Gerusalemme 1994, s. 9; Basilio Pandžić, Historia missionum ordinis fratrum minorum, vol. IV. Regiones Proximi Orientis et Paeninsulae Balcanicae, Romae 1974, s. 64; Ignazio Mancini, Cenni storici sulla Custodia di Terra Santa, [w:] La Custodia di Terra Santa e l’Europa. I rapporti politici e l’att ività culturale dei Francescani in Medio Oriente, a cura di Michele Piccirillo, Roma 1983, s. 18; L. Iriarte, Historia franciszkanizmu, Kraków 1998, s. 159; J. Moorman, A History of the Franciscan Order form its Origins to the Year 1517, Oxford 1968, s. 151.
Po upadku państw krzyżowców w Outremer w roku 1291 bracia mniejsi musieli opuścić Syrię i Palestynę. Znaleźli wówczas schronienie właśnie na Cyprze gdzie w kolejnych latach rezydował minister Prowincji16.
Niestety o samym autorze relacji nie wiemy zbyt wiele. W pierwszym zdaniu swego dzieła przedstawił się jako frater Antoninus de Cremona de Reboldis ordinis Minorum17. Pochodził więc ze znanej w Cremonie rodzi-ny Reboldi (Riboldi)18. Zapewne w tym mieście się urodził oraz spędził w nim pierwszą część swego życia. Przemawia za tym m.in. wspomina-nie przez Antowspomina-niego miast położonych wspomina-niedaleko Cremony t.j. Ferrary i Bolonii oraz przepływającej przez wszystkie te miasta rzeki Pad. Okolice te stanowiły dla niego naturalny punkt odniesienia i porównań. Opisując kościół Bożego Grobu w Jerozolimie wskazał np. na jego podobieństwo z kościołem Santo Stefano w Bolonii19. Starając się przedstawić wielkość Damaszku określił go jako miasto dwa i pół raza większe od Bolonii20.
Odbycie przez Antoniego w stosunkowo krótkim czasie dwóch, dość wyczerpujących podróży pozwala przypuszczać, że był w czasie ich trwania człowiekiem w sile wieku. Na świat przyszedł więc zapewne w końcu wieku XIII lub pierwszych latach wieku XIV. Relacje z obu pere-grynacji są co prawda dość lakoniczne, ale wynika z nich, że autor spraw-nie władał piórem i zapewne zdobył formalne wykształcespraw-nie. Znał m.in.
opis Ziemi Świętej De locis sanctis Bedy Czcigodnego, o czym wspomina w tekście swej relacji21.
Nie wiemy kiedy i w jakich okolicznościach związał się ze wspólnotą minorycką, a zwłaszcza z konwentem w Famaguście. Nie znamy również jego dalszych losów, już po odbyciu obu peregrynacji. Zdaniem Jeana Ri-charda Antoni osiadł na Cyprze na stałe, ale trudno obecnie potwierdzić lub wykluczyć tę tezę22.
Mimo wspomnianej lakoniczności (opis obu peregrynacji obejmuje około 20 stron standardowego maszynopisu) relacje Antoniego są
na-16 Joannis Elemosina Liber Historiarum S. Romane Ecclesie, ed. G. Golubovich, Biblio-teca bio-bibliografi ca della Terra Santa e dell’Oriente francescano. T. II, Quaracchi 1913, s. 109;
idem, Serie cronologiga dei reverendisimi..., op. cit., s. XIV.
17 Antonius de Cremona, op. cit., s. 154.
18 G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografi ca..., op. cit., T. III, s. 327.
19 Ecclesiam autem praedictam sepulcri si vultis scire. quomodo facta est, videatis ecclesiam Bononiae sancti Stefani, Ibidem, s. 161.
20 (...) pervenimus Damaschum, civitatem maximam. quae, ut puto, est per duas Bononias cum dimidio, Ibidem, s. 155.
21 Ibi est ecclesia et fuerunt, ut dicit Beda, sepulta corpora istorum pastorum, Ibidem, s. 161.
22 J. Richard, Les relations de pélerinages au Moyen-Âge et les motivations de leurs auteurs, [w:] Wallfahrt kennt keine Grenzen, ed. L. Kriss-Rett enbeck, G. Möhler, Zürich, 1984, s. 144.
der interesujące, jako że ukazują nam pobożnego pielgrzyma, który miał wcale szerokie zainteresowania, które można nazwać geografi cznymi.
Trasa pierwszej podróży wiodła z Famagusty do Akki, skąd przez Naza-ret a następnie Damaszek do Jerozolimy. Ze Świętego Miasta udał się do Jerycha, nad Jordan i do Betlejem skąd powrócił do Jerozolimy. Następnie przez Emaus dotarł zapewne do Jafy i dalej statkiem na Cypr23. W drugiej podróży Antoni udał się z Famagusty do Damiett y, po czym do Alek-sandrii i Kairu, dalej powędrował na Górę Synaj a potem przez Gazę do Jerozolimy skąd, zapewne ponownie przez Jafę, wrócił na Cypr24.
Obie peregrynacje były okazją do modlitw w miejscach świętych i uczestniczenia w nabożeństwach, które jak można przypuszczać na podstawie opisów, były dla Antoniego wielkim przeżyciem religijnym.
Opisał m.in. modlitwy w Nazarecie w dniu Zwiastowania, którym to-warzyszyło tysiąc przyklęknięć i powtórzeń Pozdrowienia Anielskiego25. Wielkie wrażenie zrobiło na nim również nocne nabożeństwo w kościele Grobu Pańskiego w Jerozolimie podczas którego pielgrzymi wędrowali wewnątrz świątyni i modlili się w kolejnych kaplicach i przy relikwiach26. Nie sposób więc kwestionować głębokich przeżyć religijnych, które to-warzyszyły obu pielgrzymkom.
Jednocześnie relacja z wędrówek przez Syrię, Palestynę i Egipt stała się dla Antoniego okazją do przedstawienia rozważań o charakterze par ex-cellence geografi cznym. Opisując wędrówkę w pobliżu jeziora Genezaret przypomniał, że w Piśmie Świętym znajdujemy trzy nazwy tego akwenu:
Morze Galilejskie, Tyberiadzkie lub Genezaret. Następnie wyjaśnił, że na-zywane jest morzem ponieważ Żydzi wszystkie wielkie zbiorniki wod-ne nazywają morzami. Tyberiadzkim nazywawod-ne jest od położowod-nego nad nim miasta Tyberiady, dlatego że, jak twierdził, niejednokrotnie nazywa się akweny od znajdujących się nad nimi miast. Nazwa Genezaret miała zostać nadana z powodu wiatrów wiejących nad wodami27. Następnie wyjaśnił, że jego wody są słodkie. Zasilane jest przez rzekę Jordan, która wpada doń, a następnie wypływa i niesie swe wody dalej do Morza Mar-twego. Podczas swych peregrynacji Antoni nie dotarł, co prawda, nad
23 Antonius de Cremona, Itinerarium..., op. cit., s. 154–162.
24 Ibidem, s. 162–174.
25 In quo quidem loco feci mille genufl exiones cum Ave Maria et ter celebravi ibidem, Ibidem, s. 155.
26 Ibidem, s. 161–162.
27 (...) vidimus mare Galilaeae vel Tiberiadis vel Genesareth, quae tria nomina in evangelio leguntur, Dicitur mare propter multitudinem aquarum, quia Judaei congregationes aquarum ap-pellant maria, dicitur Tiberiadis propter Tibaream civitatem, quae est supra mare, sicut Ferraria est supra Padum, dicitur Genezareth propter ventos ibidem spirantes., Ibidem, s. 155.
Morze Martwe, opisał jednak zarówno historię zatopionych miast So-domy i Gomory jak i siarczano-gorzki smak wody28. Co prawda podane przez niego wiadomości znaleźć można w wielu dziełach poświęconych Ziemi Świętej, na podkreślenie zasługuje jednak fakt opisywania miejsc i okolic, których osobiście nie odwiedził. Podobnie było w przypadku opisu Góry Tabor i jej okolic, do których Antoni także nie dotarł29.
W swej relacji ustosunkował się również do pewnego nurtującego średniowiecznych autorów problemu geografi czno-teologicznego. Jak wynika ze słów Ewangelii św. Mateusza po zmartwychwstaniu Jezus spotkał się z jedenastoma uczniami na górze w Galilei (Mt 28, 16–20).
Według Ewangelii św. Marka i św. Łukasza (Mk 16, 14–20; Łk 24, 50–51) oraz Dziejów Apostolskich (Dz 1, 9–12) spotkanie to, i następujące po nim Wniebowstąpienie, miały miejsce w pobliżu wierzchołka Góry Oliwnej nieopodal Jerozolimy30. Antoni wyjaśnił, że „miejsce zwane Galilea” znaj-dujące się w pobliżu Góry Oliwnej nie jest tożsame z prowincją Galileą, położoną trzy dni drogi od Jerozolimy, znaną z tego, że znajdują się w niej ważne dla historii zbawienia miasta m.in. Kafarnaum31. Rozstrzygnięcie to było powszechnie przyjmowane w średniowieczu, jednak nie wszyscy autorzy zadawali sobie trud wyjaśnienia tej kwestii.
Wizyta w kościele Grobu Pańskiego w Jerozolimie była również oka-zją do, jak wierzył Antoni i wielu ówczesnych pielgrzymów, znalezienia się w geografi cznym środku świata. Wskazane, jakoby osobiście przez Chrystusa, miejsce było atrakcją wspominaną przez wielu łacińskich pąt-ników. Również ono miało podwójne – geografi czne i religijne zarazem – znaczenie. Jak bowiem wówczas wierzono zbawienie świata dokonało się właśnie w jego geografi cznym środku. Takiej atrakcji Antoni nie mógł pominąć milczeniem32.
28 Nunquam bibi tam bonam aquam et tani dulcem, sicut est aqua illius maris. In istud mare
28 Nunquam bibi tam bonam aquam et tani dulcem, sicut est aqua illius maris. In istud mare