zawierających żywe mikroorganizmy oraz w przypadku leków termolabilnych stosowanych w badaniach klinicznych. W tym przypadku wymogiem sponsora jest szczegółowe udokumentowanie prawidłowości przebiegu całego procesu.
Zapewnienie właściwych warunków przechowywania produktów leczniczych w hurtowni farmaceutycznej i aptece nie stanowi problemu, gdyż placówki te są wyposażone w urządzenia chłodnicze, zapewniające optymalne warunki przechowywania. Szczególnym zagadnieniem pozostaje sposób monitorowania warunków temperaturowych oraz możliwość wiarygodnego udokumentowania całego procesu. Ten ostatni wymóg coraz częściej stawiany jest aptekom przez hurtownie farmaceutyczne w przypadku próby zwrotu leków termolabilnych do dostawcy. Najprostszym sposobem monitorowania warunków temperaturowych jest ręczny zapis wskazań termometru, sporządzany co najmniej dwa razy na dobę w miarę równych odstępach czasu, np. co 12 godzin. W tym przypadku optymalnym rozwiązaniem jest stosowanie termometru wyposażonego w funkcję zapisu temperatury minimalnej i maksymalnej od ostatniego pomiaru, gdyż samo wskazanie prawidłowej, bieżącej temperatury nie jest gwarancją, że właściwe warunki panowały w urządzeniu chłodniczym przez cały czas od ostatniego pomiaru. Ta funkcja termometru pozwala na określenie zakresu temperatur minimalnej - maksymalnej, jaki panował od ostatniego pomiaru.
Odrębnym problemem pozostaje kwes�a walidacji termometru, jak również walidacji samego urządzenia chłodniczego. Ilość termometrów i ich rozmieszczenie muszą być dostosowane do pojemności urządzenia chłodniczego. Jeden termometr w dwudrzwiowej lodówce może zatem być niewystarczający dla kontroli warunków w trakcie przechowywania. Istotne jest bowiem monitorowanie temperatury w całej przestrzeni załadunkowej.
Warto zainwestować w termometr z certyfikatem wzorcowania, dający gwarancję prawidłowego odczytu. Optymalnym i bardzo wygodnym rozwiązaniem jest elektroniczny system rejestrujący, złożony z bazy współpracującej z komputerem oraz czujników temperatury. Czujniki umieszcza się w urządzeniach chłodniczych i pomieszczeniach magazynowych, łączą się one drogą radiową z bazą, która rejestruje temperaturę w formie elektronicznego zapisu w określonych przedziałach czasu, np. co 5 min. Zaletą powyższego rozwiązania jest ciągłe
monitorowanie temperatury we wszystkich newralgicznych miejscach oraz dostępność zapisu całego procesu. Niektóre systemy rejestrujące wyposażone są dodatkowo w opcję powiadamiania sms na wprowadzony do systemu numer telefonu komórkowego o ewentualnych przekroczeniach temperatury.
Krytycznym etapem w trakcie zimnego łańcucha dostaw jest załadunek, rozładunek oraz transport produktów leczniczych. W zależności od rozwiązań wybranych przez dostawcę może on odbywać się różnymi sposobami. Najczęściej wybieranym rozwiązaniem do transportu jest wykorzystywanie skrzyń lub pojemników o różnych pojemnościach, wykonanych z materiału termoizolacyjnego np. ze styropianu, z umieszczonymi wewnątrz wkładami chłodzącymi lub suchym lodem (zestalony dwutlenek węgla) w przypadku transportu produktów w temperaturze poniżej 0°C. Stosując wkłady chłodzące szczególne znaczenie ma ich stabilne rozmieszczenie w taki sposób, aby nie dotykały bezpośrednio opakowania produktu leczniczego. Może wtedy dojść do nadmiernego oziębienia produktów, a nawet ich zamrożenia, co skutkować będzie brakiem możliwości dalszego użytkowania. Dodatkowo w pojemniku umieszcza się rejestrator temperatury wyposażony w źródło zasilania np.
baterię, który po otwarciu pojemnika daje możliwość przeniesienia zgromadzonych danych do komputera w formie zapisu elektronicznego lub w formie czytelnego wykresu przebiegu temperatury w wymaganym zakresie.
Wadą powyższego rozwiązania jest wytwarzanie elektrośmieci, które w odniesieniu do ilości wysyłanych globalnie przesyłek nie pozostają bez wpływu na środowisko. Dlatego coraz chętniej wybieranym rozwiązaniem są przesyłki z określoną przez nadawcę datą i godziną ważności. W tym przypadku również stosuje się wcześniej zwalidowane pojemniki z wkładami chłodzącymi, pozbawione rejestratora temperatury, w przypadku których nadawca eksperymentalnie wyznaczył czas, w jakim we wnętrzu pojemnika zachowane są wymagane warunki temperaturowe.
Przyjęcie dostawy w takiej formie polega na dokładnym zweryfikowaniu terminu ważności przesyłki (daty i godziny), określonego przez nadawcę.
Powyższe rozwiązanie, przy gwarancji bezpieczeństwa, pozwala jednocześnie chronić środowisko.
W przypadku transportu dużych dostaw produktów termolabilnych najczęściej wykorzystuje się kontenery chłodnicze wyposażone w agregat, pozwalające na utrzymanie właściwej temperatury równo rozłożonej w całej przestrzeni załadunkowej w nieograniczonym czasie. Newralgiczną czynnością w tym przypadku będzie załadunek i rozładunek kontenera, związany z koniecznością otwarcia przestrzeni załadunkowej. W przypadku wysokich temperatur otoczenia nawet krótkotrwałe otwarcie kontenera może być przyczyną znaczącej zmiany temperatury w jego wnętrzu i destabilizacją warunków przechowywania. Aby temu przeciwdziałać stosuje się różnego rodzaju kurtyny paskowe oraz opracowuje procedury załadunku i rozładunku przy włączonych agregatach i w możliwie najkrótszym czasie.
Chłodnicze kontenery transportowe również wyposażone są w czujniki pomiarowe, rejestrujące temperaturę w całej przestrzeni ładunkowej.
Szczegółowe raporty temperatury z przebiegu całego procesu transportu dają gwarancję zachowania należytych warunków określonych przez producenta leku. Ponadto w przypadkach wątpliwych, gdy istnieje podejrzenie nieprawidłowego przechowywania leków w trakcie transportu, mogą stanowić niepodważalny dowód, że ewentualne uszkodzenie nie było wynikiem niewłaściwej temperatury i nie stanowiło niedopatrzenia ze strony przewoźnika. Każdy przewoźnik ma obowiązek przedstawić rejestr temperatur panujących w przestrzeni załadunkowej na żądanie pracownika apteki. W przeciwnym razie warto rozważyć możliwość odmowy przyjęcia dostawy, co do której istnieje podejrzenie nieprawidłowych warunków przechowywania podczas transportu.
Codzienna praktyka dystrybucyjna pokazuje nam, że bywają sytuacje, w których wymagany zakres temperaturowy nie został z różnych powodów zachowany. Nie jest to jednak równoznaczne z koniecznością utylizacji leków z powodu nie zachowania należytych warunków w trakcie transportu lub przechowywania. W takim przypadkach rozsądnym rozwiązaniem jest zwrócenie się z zapytaniem do producenta leku o możliwość dalszego użytkowania. W zapytaniu poza rodzajem produktu leczniczego należy przede wszystkim określić czas, w jakim temperatura nie została zachowana i wartość jej przekroczenia.
mgr farm. Artur Gabrych
Dnia 9 lutego 2019 r. zaczęła obowiązywać Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/62/UE z dnia 8 czerwca 2011 r. zmieniająca dyrektywę 2001/83/WE w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi – w zakresie zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji, zwana „Dyrektywą Fałszywkową” lub FMD (Falsified Medicines Direc�ve). Dokument ten wprowadził wiele istotnych zmian na każdym etapie dystrybucji produktów leczniczych, m.in. obowiązek weryfikacji i wycofania kodów z bazy danych, o czym mówi Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) 2016/161 z dnia 2 października 2015 r. uzupełniające dyrektywę 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady przez określenie szczegółowych zasad dotyczących zabezpieczeń umieszczanych na opakowaniach produktów leczniczych stosowanych u ludzi. Dla hurtowni farmaceutycznych był to również ważny moment, który wymagał licznych usprawnień w codziennej pracy. Chcielibyśmy przybliżyć ten znany już temat z perspektywy hurtowni, która w trakcie dystrybucji staje przed innymi wyzwaniami niż apteka, czy producent produktów leczniczych.
Zgodnie z wyżej wymienionym rozporządzeniem produktami objętymi FMD są wszystkie produkty lecznicze kategorii Rx, z wyjątkiem produktów wskazanych na tzw. „białej liście”, czyli w załączniku I do Rozporządzenia Delegowanego 161/2016 (m.in. homeopatyczne produkty lecznicze, gazy medyczne, niektóre środki cieniujące), oraz produkty lecznicze kategorii OTC wskazane na tzw. „czarnej liście”, czyli w załączniku II do Rozporządzenia Delegowanego 161/2016 (omeprazol kapsułka dojelitowa twarda 20mg i 40mg). Dla tych produktów leczniczych wymagana jest weryfikacja autentyczności niepowtarzalnego identyfikatora (UI) zawartego w dwuwymiarowym kodzie kreskowym oraz integralność elementu uniemożliwiającego naruszenie opakowania (ATD).
Wdrożenie wymagań FMD w Hurtowniach Farmaceutycznych