Istota odpowiedzialności stanowi od wieków przedmiot refleksji fi-lozoficznej32 . Pierwotnym i dominującym nurtem w ramach tej refleksji było zagadnienie odpowiedzialności jednostki . W zasadzie dopiero od XIX w . moż-na wyodrębnić rozwój filozofii i teorii odpowiedzialności innych podmiotów, w tym państw . F . Raffoul twierdzi, iż tradycyjna filozofia odpowiedzialności opiera się na czterech przesłankach: podmiotowości osoby ludzkiej, jej wol-nej woli, racjonalności oraz zasadzie przyczynowości33 . W pewnym uprosz-czeniu można przyjąć, że przesłanki te tworzą etyczne podstawy koncepcji odpowiedzialności jednostki . Nie oznacza to jednak, iż filozofia daje jedno-znaczną odpowiedź na pytanie o przyczynę, istotę i znaczenie odpowiedzial-ności . Jeszcze bardziej niejednoznaczne wydają się filozoficzne podstawy od-powiedzialności państwa .
32 Zob . A . Nowicka, Odpowiedzialność: ujęcie deontologiczne Status pozytywnej odpowiedzial-ności prospektywnej w filozofii Immanuela Kanta, Praca doktorska napisana w Zakładzie Etyki UAM w Poznaniu, Repozytorium UAM (AMUR), Poznań 2012, s . 9 i n .
33 Zob . F . Raffoul, The Origins of Responsibility, Indiana University Press 2010, s . 8–10 . Au-tor analizuje filozoficzne koncepcje odpowiedzialności u Arystotelesa, I . Kanta, F . Nietzschego, J .-P . Sartre’a, E . Lévinasa, M . Heideggera i J . Derrida .
A . Nowicka zwraca uwagę, że samo pojęcie odpowiedzialności (responsi-bilitas wywodzące się z łacińskiego respondere) ma konotację prawniczą i wy-wodzi się z prawa rzymskiego, niemniej z czasem pojęcie to „nabrało zna-czenia moralnego, w miarę rozwoju podmiotowości i indywidualizmu, który towarzyszył narodzinom świata nowoczesnego”34 . Nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność to pojęcie wieloznaczne i wykraczające poza ramy dyskur-su prawniczego, a jednocześnie koncepcja o zasadniczym (wręcz konstytutyw-nym) znaczeniu dla systemów normatywnych35 . G . Cotterau nazywa odpowie-dzialność „kluczowym elementem systemu prawnego” oraz „reakcją prawną” wobec sytuacji sprzecznej ze zobowiązaniami danego podmiotu36 . Odpowie-dzialnym jest ten, komu można przypisać naruszenie normy i kto ponosi kon-sekwencje określonego faktu lub działania37 .
Stąd też odpowiedzialność budzi zainteresowanie zarówno filozofów i teoretyków prawa, jak i specjalistów dyscyplin dogmatycznych prawa we-wnętrznego i międzynarodowego . Należy przyjąć, że odpowiedzialność to koncepcja metaprawna, aczkolwiek próba generalizacji tego zagadnienia – polegająca na formułowaniu teorii odpowiedzialności – jest możliwa tylko w odniesieniu do płaszczyzny filozoficznoprawnej, a nie dogmatycznopraw-nej . Innymi słowy, istnieje teoria odpowiedzialności, a w niej filozofia wiedzialności prawnej, lecz trudno wyodrębnić holistyczną koncepcję odpo-wiedzialności obejmującej wszystkie dziedziny dogmatyki prawa z uwagi na ich dywersyfikację i wielość modeli odpowiedzialności .
Uchwycenie istoty odpowiedzialności prawnej nie należy do łatwych zdań . W najprostszym i najszerszym ujęciu, odpowiedzialność odzwierciedla specyficzny stosunek adresata normy do jej dyspozycji . „Być odpowiedzial-nym” może oznaczać „być związaodpowiedzial-nym” daną normą, co implikuje obowiązek postępowania w zgodzie z jej treścią . W przypadku norm prawnych obowią-zek ten przybiera postać zobowiązania prawnego (zakazu lub nakazu), lecz w innych systemach normatywnych może to być także obowiązek o charak-terze moralnym, społecznym czy religijnym . Wskazany wyżej wymiar
odpo-34 A . Nowicka, op cit , s . 10–11 .
35 P . Cane, Responsibility in Law and Morality, Oxford – Portland Oregon 2002, s . 1 . Autor stwierdza: Like ‘right’, ‘duty’, and ‘property’, ‘responsibility’ is a fundamental legal concept, a basis building block of legal thought and reasoning It is even more abstract than these other concepts and it tends to appear at a later points in chains of legal reasoning than its more concrete companions
36 G . Cottereau, Systeme juridique et notion de responsabilité, [w:] La responsabilité dans le système international Vingt-quatrième Colloque de la Societé française pour le droit international, Le Mans, 1990, Paris 1991, s . 3 .
wiedzialności można generalnie utożsamić z obowiązywaniem normy wobec konkretnego adresata . W tym znaczeniu odpowiedzialność to „zdolność do od-powiadania” za określony czyn . Inne – i, jak się wydaje, dominujące – ujęcie odpowiedzialności w systemie normatywnym polega na opisaniu za pomocą tego terminu sytuacji (stanu), w której określony podmiot ponosi negatywne konsekwencje działania lub zaniechania sprzecznego z normą (czyli sankcje) .
Mimo iż filozofowie prawa formułowali swoje teorie odpowiedzialno-ści wychodząc przede wszystkim z zasad prawa wewnętrznego, ich ustalenia są przydatne dla przedstawienia teoretycznych aspektów odpowiedzialności w prawie międzynarodowym . Jedna z zasadniczych różnic pomiędzy filozofią odpowiedzialności prawnej w prawie wewnętrznym i międzynarodowym (za-wężając tę ostatnią do odpowiedzialności państwa) dotyczy podmiotów od-powiedzialnych . Rozwój odpowiedzialności prawnej jest nierozerwalnie połą-czony z rozwojem podejścia do podmiotowości w danym systemie prawnym . Teza ta znajduje potwierdzenie w historycznym rozwoju poszczególnych ro-dzajów odpowiedzialności prawnej . Chronologicznie pierwsza wydaje się kon-cepcja odpowiedzialności jednostki w prawie wewnętrznym; następnie rozwi-nęły się zasady odpowiedzialności państwa w prawie międzynarodowym oraz odpowiedzialności władzy publicznej w prawie wewnętrznym38, a paralelnie do tego procesu wywodzono odpowiedzialność jednostki za czyny sprzeczne z prawem międzynarodowym . Stosunkowo od niedawna kształtują się nato-miast zasady odpowiedzialności organizacji międzynarodowych .
Jest rzeczą zrozumiałą, że filozofia prawa skierowała swoją uwagę nie-mal wyłącznie w kierunku odpowiedzialności jednostki (albo osoby prawnej) w konkretnej jurysdykcji39, dokonując ustaleń zależności pomiędzy odpowie-dzialnością a wolną wolą, roli winy w ustalaniu odpowiedzialności, a nawet – roli przypadku40 . Wytłumaczeniem dominującej pozycji odpowiedzialności jednostki w dyskursie filozoficznoprawnym wydaje się być pierwotny charak-ter tej odpowiedzialności . Wynika z tego, że filozoficzne problemy odpowie-dzialności prawnej państwa (jako władzy publicznej) mają charakter pochod-ny i wtórpochod-ny, stąd pewne opóźnienie refleksji na ten temat w rozwoju filozo-fii odpowiedzialności indywidualnej .
38 Por . na ten temat E . Bagińska, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wykonywanie wła-dzy publicznej, Warszawa 2006, s . 1–7 .
39 W doktrynie polskiej zob . W . Lang, Struktura odpowiedzialności prawnej (Studium anali-tyczne z dziedziny teorii prawa, „Zeszyty Naukowe UMK”, Prawo VIII, 1968, s . 3–40 .
40 T . Honoré, Responsibility and luck: the moral basis of strict responsibility, „Law Quarterly Review” 1988 nr 104, s . 530–553 .
Zasadniczy rozwój teorii odpowiedzialności prawnej – niezależnie od jej związków z etyką odpowiedzialności sformułowaną przez E . Kanta41 – łączy się z doktryną anglosaską, a szczególnie refleksją H .L .A . Harta42, chociaż te-matyka odpowiedzialności była podejmowana wcześniej, także w doktrynie francuskiej43 . Hart uznawał odpowiedzialność prawną (legal liability/responsi-bility) jako jedną z pięciu kategorii odpowiedzialności w ogóle – obok wiedzialności jako cechy (przymiotu, właściwości) (role responsibility), odpo-wiedzialności przyczynowej (causal responsibility), odpoodpo-wiedzialności moralnej (moral responsibility) oraz odpowiedzialności jako zdolności (zdatności) do po-noszenia odpowiedzialności prawnej lub moralnej (capacity responsibility)44 . Powyższe rozróżnienie poddano krytyce zarówno pod kątem prawnokarnych inklinacje teorii H . Harta (zarzut pars pro toto), jak również jego poglądu, iż sednem odpowiedzialności podmiotu jest ponoszenie s a n k c j i45 .
Dla P . Cane’a refleksja nad odpowiedzialnością wymaga koniecznego me-todologicznie rozróżnienia między odpowiedzialnością „historyczną”, ukierun-kowaną na rozliczenie określonego działania i ustalenia jego skutków dla podmiotu odpowiedzialnego (accountability, answerability) oraz odpowiedzial-nością prospektywną (prospective responsibility), której istota sprowadza się do ustalenia, czym są prawa i obowiązki podmiotu odpowiedzialnego pro futu-ro46 . Cytowanemu autorowi nie chodzi zatem o spojrzenie na zagadnienie od-powiedzialności prawnej ex ante i ex post comissi delicti, lecz wyprowadzenie
41 Zob . A . Nowicka, op cit , zwł . s . 86 i n . Autorka zwraca uwagę, że Kant pisał o odpo-wiedzialności jako o przypisaniu (Zurechnung), jednak „dla Kanta pojęcie przypisania dotyczyło już nie tylko dziedziny prawa, ale także, a nawet przede wszystkim, dziedziny moralności jako wewnętrznej sfery sprawstwa praktycznego” – ibidem, s . 11 .
42 Por . H .L .A . Hart, Punishment and Responsibility, Oxford 1968; wyd . II Oxford 2007, w tym zwłaszcza rozdz . VIII – Changing Conceptions of Responsibility, s . 186–209 oraz rozdz . IX – Post-script: Responsibility and Retribution, s . 210–237 .
43 Odwołania do literatury francuskiej podaje W . Lang, op cit , s . 4–5 . Na marginesie war-to wspomnieć, że dla formułowania koncepcji odpowiedzialności w prawie międzynarodowym istotne znaczenie mają opracowania doktryny włoskiej i niemieckiej (por . niżej) .
44 H .L .A . Hart, op cit , s . 211 i n .; P . Cane, op cit , s . 29 .
45 P . Cane, op cit , s . 30–31 . Jak się wydaje, pogląd ten nie jest kontrowersyjny w odnie-sieniu do prawa karnego . P . Cane zasadnie przypomina, że krytykowanie przez H .L .A . Harta opartej na sankcjach teorii prawa J . Austin’a nie oznaczało deprecjonowania przez tego pierw-szego roli sankcji w teorii zobowiązań i teorii odpowiedzialności – por . ibidem
46 P . Cane, op cit , s . 30 . Autor stwierdza: […] the law is as much concerned with establish-ing prospective responsibilities (or as we might say, with tellestablish-ing us ‘what our responsibilities are’ as with imposing historic responsibility’ I will refer to rules and principles of historic responsibili-ty in terms of ‘what it means to be responsible’
dyskursu o odpowiedzialności poza paradygmat określania skutków zachowa-nia niezgodnego z normą . P . Cane wywodzi, iż:
Historic responsibility enforces, reinforces and underwrites prospective responsibility Historic responsibility is not an end in itself, but only a means to various ends the law seeks to further by creating and imposing prospective responsibilities Historic responsibility, we might say, is the pathological form of legal responsibility […] Historic responsibility finds its role and meaning only in responding to nonfulfilment of prospective responsibilities; and in this sense, it is subsidiary and parasitic47 .
Pojęcie „odpowiedzialności historycznej” nasuwa wątpliwości leksykal-ne – być może czytelniejsze byłoby posługiwanie się określeniem „odpowie-dzialność retrospektywna” w rozumieniu zasad ustalania konsekwencji (do-konanego) zachowania niezgodnego z normą prawną48 . Jednak poważniejszy problem powstaje w związku z proponowaną przez P . Cane’a konstrukcją od-powiedzialności prospektywnej – nie jest nią „przyszłościowy” wymiar odpo-wiedzialności prawnej, lecz wskazanie powinności wymaganych od podmiotu odpowiedzialnego . Jak się wydaje, P . Cane stara się wyjść poza paradygmat „negatywnej” odpowiedzialności, skoncentrowanej na wywodzeniu skutków ze „złego” zachowania . Jego propozycja co do zasady wykracza poza trady-cyjnie przyjmowany model odpowiedzialności prawnej i zmierza w kierunku rozszerzenia znaczenia tego pojęcia w naukach prawnych . Czy jednak „od-powiedzialność prospektywna” nie jest po prostu zespołem praw i obowiąz-ków tego podmiotu, a więc synonimem obowiązywania prawa ratione perso-nae? Do postawienia takiej tezy skłania m .in . posługiwanie się przez autora pojęciem responsibilities w znaczeniu „obowiązki”, „powinności” . Należy tu od-notować, że w języku angielskim na określenie odpowiedzialności używa się zarówno terminu responsibility, co liability; rozróżnienie to nie występuje nato-miast w innych językach uznawanych za narzędzia międzynarodowej komuni-kacji . Nawiasem mówiąc, w prawie międzynarodowym wykorzystano ww . roz-różnienie dla opisania dwóch różnych koncepcji odpowiedzialności prawnej49 .
47 P . Cane, op cit , s . 35 .
48 O filozoficznych aspektach pojęcia odpowiedzialności retrospektywnej i prospektywnej zob . A . Nowicka, op cit , s . 53 .
49 Pojęcia state responsibility używa się dla określenia odpowiedzialności państwa za działa-nia stanowiące naruszenie norm prawa międzynarodowego, podczas gdy state liability to odpo-wiedzialność państwa za działania nie stanowiące naruszenia prawa międzynarodowego . Zob . A . Boyle, State Responsibility and International Liability for Injurious Consequences of Acts not Prohibited by International Law: A Necessary Distinction?, ICLQ 1990 nr 39, s . 1–26 oraz idem,
W tym świetle można przyjąć, że dla właściwej percepcji odpowiedzial-ności prawnej zasadne jest temporalne rozróżnienie pomiędzy odpowiedzialno-ścią jako stanem przed i po naruszeniu normy; pierwsza sytuacja sprowadza się do „podlegania konsekwencjom” na wypadek ustalenia odpowiedzialno-ści, czyli jej „ponoszenia” (responsibility as answerability), natomiast druga oznacza realizację negatywnych konsekwencji tego naruszenia (responsibili-ty as liabili(responsibili-ty); powyższy podział występuje także w prawie międzynarodo-wym50 . Zdaniem J . Crawforda i J . Watkinsa, odpowiedzialność prawnomię-dzynarodowa ex ante wyraża się w zasadach określających locus standi oraz dopuszczalność wysuwania roszczeń (kto wobec kogo i za co ponosi odpo-wiedzialność), natomiast odpowiedzialności ex post dotyczą zasady ustalania podmiotu odpowiedzialnego i rodzaju konsekwencji prawnych51 . Retrospek-tywny wymiar odpowiedzialności międzynarodowej podlega rozwarstwieniu na poszczególne reżimy w zależności od kategorii podmiotu odpowiedzialne-go (państwo, jednostka, organizacja międzynarodowa), ale też podziałowi na reżim ogólny odpowiedzialności państwa i reżimy traktatowe wykazujące nie-kiedy pewne odmienności .