1. uwagi wstępne
Prawo o odpowiedzialności międzynarodowej państwa przewiduje, że wystąpienie określonych okoliczności „usprawiedliwiających” akt państwa może zmienić prawną kwalifikację działania lub zaniechania skutkującego na-ruszeniem zobowiązania międzynarodowego . Wywodzenie odpowiedzialności państwa nie jest zatem prostą operacją logiczną, w której jednoczesne wy-stąpienie podstawowych przesłanek – naruszenia zobowiązania i przypisania go państwu – skutkuje automatyczną konkluzją o zaistnieniu aktu międzyna-rodowo bezprawnego, prowadząc do odpowiedzialności państwa-naruszyciela . Wskazanie okoliczności powodujących brak bezprawności aktu państwa, któ-ry to akt w przeciwnym wypadku (to jest w braku tej okoliczności) stanowił-by podstawę odpowiedzialności międzynarodowej, jest bez wątpienia istotne dla komplementarnego przedstawienia modelu odpowiedzialności państwa .
Celem niniejszego rozdziału jest odpowiedź na pytanie, czy odpowie-dzialność państwa za zobowiązania z tytułu praw człowieka – a w szczegól-ności z Konwencji europejskiej – podlega zasadom ogólnego prawa o odpo-wiedzialności międzynarodowej w związku z okolicznościami wyłączającymi bezprawność . Poniższe rozważania podejmują także problem przesłanek mate-rialnych umożliwiających państwu-stronie – po spełnieniu szeregu warunków – na tymczasowe uchylenie stosowania niektórych zobowiązań konwencyjnych (chodzi o tzw . mechanizm derogacji oraz przesłankę „wojny lub innego nie-bezpieczeństwa dla życia narodu”) .
Należy w tym miejscu podkreślić, że analiza wszystkich okoliczności kształtujących i warunkujących zakres odpowiedzialności państwa-strony zde-cydowanie przekraczałaby ramy refleksji o zasadach tej odpowiedzialności . Ujmując rzecz bardziej precyzyjnie, szereg czynników wpływających na od-powiedzialność państwa-strony EKPC – zwłaszcza kwalifikujących zakres tej odpowiedzialności ratione materiae – przynależy do norm pierwszego rzę-du, tzn . stanowi element treści norm materialnoprawnych . Przykładem takich czynników są klauzule ogólne, na które państwa mogą powołać się z zamia-rem uzasadnienia ingerencji w sferę chronionych praw i wolności . Nie dotyczy to jednak wszystkich zobowiązań konwencyjnych . Najbardziej charakterystycz-ne okoliczności, które mogą wpływać na zakres odpowiedzialności państwa z tytułu zobowiązań zawartych w art . 8–11 Konwencji, to m .in . bezpieczeń-stwo pańbezpieczeń-stwowe, bezpieczeńbezpieczeń-stwo publiczne, ochrona porządku i zapobiega-nie przestępstwom, ochrona zdrowia i moralności, ochrona praw i wolności innych osób . Oczywiście powołanie się przez państwo na wyżej wskazane okoliczności nie jest wystarczające dla stwierdzenia legalności ingerecji . Oce-na ETPC obejmuje także kryterium zgodności ingerencji z prawem wewnętrz-nym oraz przesłankę „konieczności w społeczeństwie demokratyczwewnętrz-nym” . Nale-ży jednak jeszcze raz podkreślić, że wskazane wyżej okoliczności i przesłanki mogą modyfikować zakres materialnoprawnej odpowiedzialności państwa ad casum, natomiast należy je odróżniać od okoliczności wyłączających (znoszą-cych) bezprawność rozumianych jako część zasad ogólnych odpowiedzialno-ści państwa-strony Konwencji .
2. okoliczności wyłączające bezprawność aktu państwa
w prawie o odpowiedzialności
Rozdział V Artykułów KPM dotyczy okoliczności wyłączających (znoszących) bezprawność aktu państwa (ang . circumstances precluding wrong-fulness) . Jak wskazuje S . Szurek, wszystkie propozycje kodyfikacyjne prawa o odpowiedzialności międzynarodowej państwa zawierały odniesienia do fak-tów bądź okoliczności „zwalniających” z odpowiedzialności522 . Okoliczności znoszące bezprawność były też przedmiotem zainteresowania KPM od po-czątku prac nad tematem odpowiedzialności państw523 . Jest to niewątpliwie
522 S . Szurek, The Notion of Circumstances Precluding Wrongfulness, [w:] J . Crawford (red .), The Law…, s . 427 .
523 Ibidem oraz S .P . Jagota, State Responsibility: Circumstances Precluding Wrongfulness, „Netherlands Journal of International Law” 1985, nr 16, s . 252 i n .
odzwierciedlenie ogólnych koncepcji odpowiedzialności prawnej prawa kra-jowego . Jednak w prawie o odpowiedzialności międzynarodowej państwa niełatwo było wypracować porozumienie co do istoty i treści tych okolicz-ności . Trudokolicz-ności dotyczyły zarówno katalogu przesłanek, jak i uzgodnienia, czy dana okoliczność skutkująca zniesieniem odpowiedzialności państwa po-winna znosić także bezprawność samego działania lub zaniechania państwa . Jak wywodzi V . Lowe, kodyfikując zasady zniesienia odpowiedzialności w związku ze szczególnymi okolicznościami KPM zastosowała „technikę eks-kulpacji”, tj . usprawiedliwienia działania państwa skutkującego naruszeniem zobowiązania poprzez „zwolnienie” z określonego zobowiązania w przypad-ku wystąpienia danej okoliczności524 . Tymczasem inną możliwością było przy-jęcie założenia, że zobowiązanie pozostaje w mocy, natomiast wspomniane okoliczności usprawiedliwiają tylko samo naruszenie (to drugie rozwiązanie V . Lowe nazywa ‘excusing approach’)525 . Autor ten preferuje konstrukcję, w któ-rej działanie państwa w okolicznościach uzasadniających zniesienie odpowie-dzialności ma charakter „bezprawnego, ale usprawiedliwionego” – w miejsce konstrukcji wykluczającej bezprawność aktu per se . Uzasadnieniem takiego po-stulatu jest teza, iż wykluczenie bezprawności może rzutować na prawa pod-miotów trzecich do wywodzenia skutków z działania, którego bezprawność została „wyłączona”526 .
Jednak w ostatecznym kształcie Artykułów KPM pozostawiono koncepcję „okoliczności znoszących bezprawność”, do których zaliczono działanie za zgo-dą państwa (art . 20), działanie w samoobronie (art . 21), działanie w związku ze stosowaniem zgodnych z prawem środków odwetowych (inaczej: przeciw-środków, ang . countermeasures, art . 22), działanie pod wpływem siły wyższej (fr . force majeure, art . 23), działanie podjęte w obronie życia ludzkiego (ang . distress, art . 24) oraz stan konieczności (ang . necessity, art 25) . Z inicjaty-wy J . Crawforda jako ostatniego sprawozdawcy KPM w pracach nad kodyfi-kacją odpowiedzialności państw do rozdziału dotyczącego przesłanek znoszą-cych bezprawność włączono art . 26, który wyklucza możliwość skuteczne-go powoływania się na powyższe przesłanki w przypadku naruszenia normy bezwzględnie obowiązującej powszechnego prawa międzynarodowego . Z ko-lei art . 27 Artykułów KPM stanowi, iż powołanie się na okoliczność znoszą-cą bezprawność w zgodzie z treścią rozdziału V nie wpływa na obowiązek
524 V . Lowe, Precluding Wrongfulness or Responsibility: A Plea for Excuses, EJIL 1999, vol . 10, no . 2, s . 406 .
525 Ibidem .
wypełniania zobowiązania międzynarodowego, jeśli okoliczność, na którą się powołano, przestała istnieć, a ponadto okoliczność ta nie wpływa na kwestię kompensacji za szkodę materialną spowodowaną przez akt państwa .
Katalog przesłanek znoszących bezprawność w Artykułach KPM był przedmiotem ożywionej debaty doktrynalnej, w której poruszano m .in . pro-blem kompletności tego zestawienia oraz zróżnicowania zawartych w nim elementów . Niewątpliwie przesłanki wskazane w Artykułach mają niejednoli-ty charakter – przykładowo, działanie w samoobronie jest w świetle KNZ le-galne samo w sobie i stanowi „przyrodzone” czy też „naturalne” prawo pań-stwa527, będące niewątpliwie odzwierciedleniem normy zwyczajowej prawa międzynarodowego528 . W toku prac nad Artykułami KPM wyrażano wątpli-wość, czy działanie w samoobronie powinno być w ogóle włączone do ka-talogu przesłanek znoszących bezprawność, skoro taki zabieg „nie wnosi nic nowego”529 . Skądinąd nie byłaby trafna teza, że samoobrona jako przesłanka znosząca bezprawność w Artykułach KPM stanowi jedynie refleks prawa do samoobrony w przypadku napaści zbrojnej, o którym mowa w art . 51 KNZ . Jak słusznie podnosi M . Kowalski, wprawdzie wykonywanie tego prawa na podstawie art . 51 KNZ zasadniczo ogranicza się do wdrożenia środków o cha-rakterze zbrojnym, tym niemniej samoobrona jako przesłanka wyłączająca bez-prawność może uzasadniać także niewykonanie innych zobowiązań niż tych wynikających z zakazu użycia siły zbrojnej (np . naruszenie integralności tery-torialnej itd .)530 . Zważywszy jednak na różne funkcje samoobrony – jako „na-turalnego” prawa państwa w świetle art . 51 KNZ oraz jako przesłanki zno-szącej bezprawność w świetle art . 21 Artykułów KPM – normy te raczej nie pozostają w zależności lex generalis/lex specialis, chociaż M . Kowalski podaje argumenty na rzecz tezy przeciwnej (art . 51 KNZ jako „szczegółowy i uzu-pełniający w stosunku do ogólnych zasad odpowiedzialności międzynarodo-wej mechanizm egzekucyjny”)531 .
527 Zob . art . 51 KNZ . W polskiej wersji językowej KNZ użyto terminu „naturalne prawo do samoobrony”, co wiernie odzwierciedla wersję francuskojęzyczną . W języku angielskim użyto natomiast pojęcia „inherent right of […] self-defence” .
528 O zwyczajowym charakterze prawa do samoobrony i poglądach doktryny prawa naro-dów przed Kartą Naronaro-dów Zjednoczonych zob . szczegółowo M . Kowalski, Prawo do samoobrony jako środek zwalczania terroryzmu międzynarodowego, Warszawa 2013, s . 47–59 . Zob . również J .-M . Thouvenin, Circumstances Precluding Wrongfulness in the ILC Articles on State Responsibil-ity: Self-Defence, [w:] J . Crawford (red .), The Law…, s . 456–457 .
529 Zob . J .M . Thouvenin, op cit , s . 460 .
530 M . Kowalski, Prawo do samoobrony . . ., s . 159 .
W piśmiennictwie sformułowano także pogląd, iż działanie wskutek siły wyższej oraz w związku z wykonywaniem przeciwśrodków rzeczywiście zno-szą bezprawność, natomiast działanie w stanie konieczności winno być po-strzegane jako zmniejszające lub wyłączające odpowiedzialność532 . Ponadto do problemów związanych z rozdziałem V Artykułów KPM należy zagadnienie enumeratywności zawartego tam katalogu przesłanek . Komisja nie zaakcepto-wała propozycji J . Crawforda, aby rozważyć uzupełnienie przesłanek znoszą-cych bezprawność między innymi o ekscepcję inadimplenti non est adimplen-dum (niewykonywanie umowy w związku z poważnym naruszeniem traktatu przez drugą stronę)533 oraz zasadę „czystych rąk” rozumianą jako niedopusz-czalność podnoszenia kwestii odpowiedzialności państwa przed sądami i try-bunałami przez stronę, która sama naruszyła swoje zobowiązania między-narodowe534 . Nie przesądzając kwestii rozwoju prawa o odpowiedzialności w kierunku uzupełnienia przesłanek znoszących bezprawność aktu państwa, ich katalog zawarty w Rozdziale V Artykułów KPM można zatem uznać za kompletny à droit constant