Przypisanie państwu-stronie EKPC działań osób lub grupy osób faktycznie wykonujących działania na podstawie instrukcji lub pod kierownic-twem albo kontrolą państwa występuje bardzo rzadko . Klasyczny przypadek tego rodzaju wystąpił w omówionych wyżej sprawach cypryjsko-tureckich, na tle przypisania Turcji działań władz samozwańczej Republiki Północnego Cy-pru . W związku z ustaleniami poczynionymi w wyroku Cypr p Turcji, Trybunał przyjął ogólne założenie, iż z uwagi na efektywną kontrolę północnego Cypru:
Odpowiedzialność Turcji nie ograniczała się do aktów własnych żołnierzy lub urzędników w północnym Cyprze, lecz powstawała także poprzez akty administracji lokalnej, która przetrwała dzięki wojskowemu i innemu wsparciu Turcji W związku z tym w rozumieniu art 1 Konwencji należy uznać, że jurysdykcja Turcji rozcią-gała się na zapewnienie całego szeregu praw materialnych wyrażonych w Konwen-cji i ratyfikowanych przez Turcję protokołach dodatkowych, a także że naruszenia tych praw są przypisywalne Turcji466 .
W swoim orzecznictwie Trybunał przyjął domniemanie przypisywalno-ści aktów lokalnej administracji północnego Cypru władzom tureckim . Z za-cytowanego fragmentu wynika, że mamy do czynienia z przypisaniem pań-stwu działań „osób lub podmiotów działających pod kierownictwem, kontrolą lub według instrukcji organów państwowych”, jednakże w omawianym przy-padku Trybunał nie posłużył się konstrukcją stosowaną w prawie o odpo-wiedzialności państwa . Charakterystyczne jest uznanie, że Turcja odpowiada za zapewnienie „całego szeregu” praw materialnych wyrażonych w Konwen-cji – z kontekstu wynika, że według Trybunału zakres ratione materiae odpo-wiedzialności Turcji za przestrzeganie zobowiązań konwencyjnych w północ-nym Cyprze nie jest ograniczony .
465 Ibidem
Okazja do podjęcia rozważań na temat przypisania państwu-stronie dzia-łań „podmiotów trzecich” kontrolowanych przez to państwo powstaje także w związku ze stanowiskiem ETPC dotyczącym wpływu Federacji Rosyjskiej na działania władz samozwańczej Republiki Naddniestrza . O ile omówiony po-wyżej wyrok Ilașcu i inni przeciwko Mołdowie i Rosji przypisywał Rosji dzia-łania i zaniechania tych władz i funkcjonariuszy rosyjskich w odniesieniu do działań in concreto467, z kolejnych orzeczeń ETPC podnoszących problem od-powiedzialności za naruszenia Konwencji w Naddniestrzu wyłania się teza, iż Rosja odpowiada za wszystkie działania prowadzące do naruszenia Kon-wencji na tym terytorium .
Wyrok w sprawie Catan i inni p Mołdowie i Rosji z 19 .10 .2012 r . roz-strzygał zarzuty naruszenia prawa do edukacji z art . 2 Protokołu nr 1 oraz prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego z art . 8 Konwencji, także w związku z zakazem dyskryminacji, poprzez zamknięcie szkół pro-wadzących zajęcia w języku mołdawskim oraz zastraszanie skarżących przez władze separatystycznej republiki . W części wyroku dotyczącej przedstawie-nia prawa międzynarodowego właściwego dla rozstrzygnięcia sprawy (cz . III – Relevant international law), pod ogólnie brzmiącym nagłówkiem Interna-tional law materials concerning State responsibility for unlawful acts (notabe-ne chyba trafniejsze byłoby posługiwanie się termi(notabe-nem „zasady” lub „stan-dardy” niż „materiały”), Trybunał uznał za stosowne przytoczenie art . 6 i 8 Artykułów KPM (działanie organów oddanych do dyspozycji przez inne pań-stwo oraz działanie kierowane lub kontrolowane przez pańpań-stwo), a także frag-menty orzeczeń MTS – opinii doradczej w sprawie Namibii468 oraz wyroku w sprawie zastosowania Konwencji przeciwko ludobójstwu (Bośnia i Herze-gowina p . Serbii i Czarnogórze)469 . Fragment ostatniego z orzeczeń przyto-czony w wyroku Catan stwierdzał:
392 . […] Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, osoby, grupy osób lub organy
mogą dla celów [określania] odpowiedzialności międzynarodowej być zrównane z organami państwa, nawet jeżeli ten status nie wynika z prawa wewnętrznego,
467 Notabene ETPC uznał także odpowiedzialność Mołdowy za kontynuację pozbawienia wol-ności skarżących w sprawie Ilașcu i inni na terytorium Naddniestrza także po wydaniu ostat-niego z orzeczeń (tj . w latach 2004–2007) – zob . wyrok ETPC w sprawie Ivanţoc i inni p Moł-dowie i Rosji z 15 .11 .2011 r .
468 Opinia doradcza MTS w sprawie prawnych konsekwencji kontynuowania obecności Afryki Południowej w Namibii, mimo rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 276 (1970) z 21 .6 .1971 r .
469 Wyrok MTS w sprawie dotyczącej stosowania konwencji o zapobieganiu i karaniu ludobój-stwa (Bośnia i Herzegowina p . Serbii i Czarnogórze) z 26 .2 .2007 r .
jeżeli faktycznie te osoby, grupy osób lub organy działają w „całkowitej zależności” od tego państwa, stanowiąc jedynie jego instrument W takim przypadku właściwe jest spojrzenie poza status prawny w celu poznania realnego charakteru związku pomiędzy osobami uczestniczącymi w działaniu oraz państwem, z którym osoby te są tak silnie powiązane, że wydają się być jego funkcjonariuszem: każde inne rozwiązanie pozwalałoby państwom na uniknięcie odpowiedzialności międzynaro-dowej, wybierając działanie poprzez osoby lub organy, których zakładana nieza-leżność byłaby czysto fikcyjna . [tłum . M .B .]
Powyższy passus oraz orzeczenie MTS w sprawie stosowania Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa zostały podniesione przez Rosję w postępowaniu w komentowanej sprawie . Według Federacji Rosyjskiej nie można uznać, aby władze Naddniestrza pozostawały w całkowitej zależności od władz rosyjskich; innymi słowy – „rząd” Naddniestrza nie podlegał efek-tywnej kontroli rosyjskiej . Trybunał strasburski uniknął ustosunkowania się do wniosków płynących z wyroku MTS, stwierdzając iż o ile zadaniem tego ostatniego było określenie, czy działanie osób lub grupy osób może być przy-pisane danemu państwu dla potrzeb ustalenia odpowiedzialności, o tyle zada-nie ETPC jest odmienne i polega na określeniu, czy fakty podzada-niesione przez skarżącego wchodzą w zakres jurysdykcji państwa pozwanego w rozumieniu art . 1 Konwencji . (§ 115) . Trybunał poczynił przy tym ważną konstatację, iż
[…] test ustalenia obecności „jurysdykcji” w rozumieniu art 1 Konwencji nigdy
nie oznaczał testu ustalenia odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny na podstawie prawa międzynarodowego
Nad powyższym stwierdzeniem – podobnie jak nad całym brzmieniem par . 115 wyroku w sprawie Catan i inni – należy się zatrzymać i poddać je refleksji, bowiem mają one doniosłe znaczenie w sposobie postrzegania za-gadnienia odpowiedzialności państwa przez ETPC oraz metodologii stosowa-nej dla ustalenia odpowiedzialności . W pierwszym rzędzie należy w całości zgodzić się z tezą, że stwierdzanie jurysdykcji państwa w rozumieniu art . 1 EKPC nie równa się stwierdzeniu odpowiedzialności państwa . O ile zdecydo-wane oddzielenie od siebie obu tych kwestii (i wyjaśnienie niespójności wyka-zywanych m .in . na tle spraw Loizidou oraz Ilașcu) jest cenne, o tyle powsta-je tu uczucie niedosytu . Skoro Trybunał wyraził – oczywistą, choć potrzebną – tezę o oddzieleniu orzekania o jurysdykcji od orzekania o odpowiedzialno-ści, powinien był dokończyć ten wywód wyrażeniem stanowiska co do roli zasad przypisania działania i zaniechania w ogólnym prawie o odpowiedzial-ności dla stwierdzania odpowiedzialodpowiedzial-ności z tytułu naruszenia EKPC .
Treść par . 115 wyroku w sprawie Catan i inni zdaje się sugerować, że test obecności jurysdykcji w znaczeniu art . 1 EKPC zastępuje test przypisa-nia z ogólnych zasad odpowiedzialności państwa w prawie międzynarodo-wym . ETPC przypomina o „innych zadaniach” MTS (ustalenie kwestii przypisa-nia) oraz „swoich własnych” (ustalenie jurysdykcji w rozumieniu art . 1 EKPC) i traktuje tę „odmienność” jako argument na rzecz braku potencjału preceden-sowego wyroku MTS . Jest to jednak rozumowanie nietrafne . Nie ulega wąt-pliwości, że podleganie przed podmiot chroniony jurysdykcji państwa w zna-czeniu art . 1 EKPC stanowi warunek sine qua non istnienia zobowiązania, a zatem pośrednio wpływa na możliwość powstania odpowiedzialności pań-stwa za naruszenie ETPC (zob . rozważania w rozdziale III .7 .1) . Nie oznacza to wszakże, że zasady ustalania przypisywalności działań i zaniechań (w tej sprawie – stopnia kontroli państwa nad osobami lub grupami osób) są pozba-wione znaczenia . Ustalając istnienie jurysdykcji pozaterytorialnej państwa-stro-ny, Trybunał posługuje się pierwszej kolejności regułami wyrażonymi w swo-im orzecznictwie na tle art . 1 EKPC . Jednak przy ustalaniu stopnia kontroli państwa-strony nad osobami, grupami osób czy organami pozostającymi poza formalną strukturą tego państwa nie można potraktować per non est zasad wyrażonych w Artykułach KPM oraz orzecznictwa MTS związanego z usta-laniem „efektywnej kontroli” . Zresztą powstaje pytanie, po co tak naprawdę ETPC przywołuje art . 6 i 8 Artykułów KPM oraz orzeczenia MTS, skoro nic z tego przytoczenia nie wynika, a przynajmniej nie znajduje odzwierciedlenia w treści wyroku .
W miejsce analizy standardów międzynarodowych i ich zastosowania do faktów sprawy, Trybunał preferował potraktować jako precedens rozstrzygający kwestię jurysdykcji (i „przy okazji” przypisania) swój własny wyrok w sprawie Ilașcus i inni Zdaniem Trybunału, w latach 2002–2004 samozwańcza Repu-blika Naddniestrza była w stanie funkcjonować wyłącznie dzięki wojskowe-mu, gospodarczemu i politycznemu wsparciu Federacji Rosyjskiej . W związku z tym wysoki stopień zależności Naddniestrza od pomocy rosyjskiej miał decy-dujące znaczenie dla ustalenia, że Rosja wykonywała efektywną kontrolę i de-cydujący wpływ na administrację samozwańczej republiki w badanym okre-sie (§ 122) . Niebywale interesujące jest w tym kontekście to, iż według ETPC „w związku z ustaleniem przez Trybunał (w sprawie Ila
ș
cu i inni – przyp . M .B .), że Federacja Rosyjska miała jurysdykcję wobec p e w n y c h w y d a -r z e ń (podk-r . M .B .) w Naddniest-rzu w badanym ok-resie, to na -rządzie - ro-syjskim spoczywa obecnie ciężar dowodu wywiedzenia, że Rosja nie wykony-wała jurysdykcji w odniesieniu do wydarzeń zaskarżonych przez skarżących w niniejszej skardze” (§ 112) .Ostateczne stwierdzenie przez Trybunał strasburski, że Rosja efektyw-nie kontrolowała działania samozwańczego rządu Naddefektyw-niestrza, zasługuje co do zasady na aprobatę . Natomiast sposób wywiedzenia tej tezy rodzi wątpli-wości, czy wręcz obawy z następujących powodów: po pierwsze, w sprawie Ila
ș
cu ETPC miał do czynienia z bezpośrednim zaangażowaniem funkcjona-riuszy rosyjskich, natomiast w sprawie Catan takiego zaangażowania nie było, co przemawiałoby za potrzebą zachowania większej ostrożności w generali-zowaniu ustaleń odnośnie do jurysdykcji w rozumieniu art . 1 EKPC . Po dru-gie, Trybunał strasburski posłużył się terminem „efektywnej kontroli” w bliżej nie sprecyzowanym znaczeniu . Nie wiadomo, czy jest to „efektywna kontrola” w rozumieniu prawa o odpowiedzialności państwa, czy też termin, któremu ETPC nadaje własne, autonomiczne znaczenie . Po trzecie, Trybunał zdaje się zaprzeczać sam sobie, w jednym miejscu podkreślając oddzielenie ustalania jurysdykcji od ustalania odpowiedzialności, a w drugim – jak zasadnie od-notowuje M . Milanović – domniemując przypisywalność Rosji w s z y s t k i c h działań Republiki Naddniestrza470 .Problematyki przypisania państwom-stronom EKPC działań podmiotów trzecich – działających „pod kierownictwem, kontrolą lub według instrukcji” tego państwa – będą dotyczyły rozstrzygnięcia wspomnianych już w tym roz-dziale, a wciąż toczących się przed ETPC spraw Chiragov i inni p Armenii oraz Sargsyan p Azerbejdżanowi (problem kontroli oraz jurysdykcji na teryto-rium Górskiego Karabachu) .