W zależności od tego, kto organizuje proces ewaluacji, wyróżniamy:
– ewaluację zewnętrzną, prowadzoną przez osoby spoza danej uczelni, które nie są powiązane z realizacją danego programu;
– ewaluację wewnętrzną, realizowaną przez osoby zatrudnione w danej uczelni lub/i przy realizacji programu;
– autoewaluację, prowadzoną przez osoby pracujące w danej uczel-ni i zaangażowane w jej działanie. Stanowi ona osobistą refleksję nad własnym działaniem.
Autoewaluacja pogłębia samoświadomość dotyczącą swojej pracy oraz jej efektów. Jest jednak dość trudna, ponieważ nauczyciel podejmuje się określenia wartości własnych działań poprzez występowanie w podwój-nej roli – ewaluatora i decydenta. Staje się on badaczem właspodwój-nej praktyki.
Autoewaluacja jest procesem, systematyczną refleksją nad własna pracą oraz rozwojem osobistym i zawodowym. Wyniki tak skonstruowanej ewa-luacji stanowią podstawę do efektywnych zmian i poprawy w kierunku samodoskonalenia i samorozwoju. W autoewaluacji proces ewaluacyjny jest określony przez samego zainteresowanego. Ewaluator sam dla siebie definiuje kryteria sukcesu, dobiera metody i narzędzia, na podstawie któ-rych uzyskuje wyniki stanowiące podstawę do korekty (lub wzmocnień) swych działań dydaktycznych. Autoewaluacja niweluje barierę mentalną, wywołującą lęk przed ocenianiem, która pojawia się podczas ewaluacji wewnętrznej czy zewnętrznej. Strach i obawa przed złą oceną pracy i jej efektów są często tak wielkie, że proces ten nie daje rzeczywistego obrazu działania dydaktycznego konkretnej osoby.
Autoewaluacja zakłada, że najcenniejsze informacje o sposobie naucza-nia i jego efektywności mogą pochodzić od nas samych. Najważniejszy warunek, jaki trzeba spełnić w takim przypadku, to zachowanie zdrowego dystansu do siebie jako ewaluatora. Obiektywna odpowiedź na pytania ewaluacyjne pozwoli na otrzymanie wyników końcowych, które staną się doskonałym źródłem samorozwoju, samodoskonalenia i kreatywnego
Iwona Tyrna-Łojek 84
podejścia do wykonywanej pracy. Przy autoewaluacji wskazane jest, by nauczyciel zapoznał się z wiedzą (bądź też uzupełnił ją) w zakrsie nastę-pujących zagadnień:
– style nauczania i metody pracy dydaktycznej, w tym samoświadomość własnego stylu nauczania;
– kryteria jakości własnej pracy.
W przypadku autoewaluacji niezbędna jest bezstronność, dzięki czemu nauczyciel jest w stanie uzyskać rzetelne informacje zwrotne, stanowiące wartościowy wkład do rozwoju zawodowego.
Współczesny nauczyciel musi występować w roli badacza własnej prak-tyki, zdolnego do nieustannej krytycznej refleksji nad swoim działaniem, oraz podejmować decyzje na podstawie uzyskanych danych9. Każdy od-powiedzialny nauczyciel powinien regularnie ewaluować jakość swojej pracy. Dzięki temu otrzyma informację zwrotną na jej temat, w szczegól-ności związaną z tym, co robi oraz jaka jest tego wartość. Może zatem w świadomy i odpowiedzialny sposób eliminować z własnej dydaktyki nieefektywne metody nauczania oraz podejmować skuteczne działania.
Zdarza się, że to, co wydaje się strzałem w dziesiątkę, jeżeli chodzi np.
o metody nauczania, niekoniecznie okazuje się trafionym pomysłem.
Aby zrewidować własne odczucia w konkretnej sprawie oraz porównać je z opiniami samych zainteresowanych, warto zastosować autoewaluację.
Już odpowiedź na podstawowe pytania może wiele wyjaśnić w tej kwestii, warto więc zapytać samego siebie:
– jak sobie radzę jako nauczyciel?;
– co robię dobrze?;
– jakie działania mogą wzmocnić mój sukces pedagogiczny?;
– co mi nie wychodzi w podejmowanych przeze mnie działaniach?;
– co mogę zrobić, aby to zmienić?;
– co pozwoli mi na wyeliminowanie błędów oraz poprawi jakość i efektywność mojej pracy?.
Odpowiedź na te kluczowe pytania jest rodzajem indywidualnego, oso-
bistego monitoringu tworzącego refleksje nad efektami swojej pracy. Sy-9 G. Mazurkiewicz: Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym. Model i system warto-ści. W: Ewaluacja w edukacji: koncepcje, metody, perspektywy. XVII konferencja diag-nostyki ewaluacji. Red. B. Niemierko, M.K. Szmigel. Kraków 2011, s. 313.
Ewaluacja nauczyciela akademickiego – wybrane kwestie 85 stematyczne zbieranie informacji o jej przebiegu i wynikach umożliwia planowanie własnego rozwoju. Jeżeli wyniki autoewaluacji odbiegają od oczekiwań uczelni czy studentów, należy zastanowić się nad swoją pracą, umiejętnościami i posiadaną wiedzą. W autoewaluacji osoba związana z przedmiotem ewaluacji sama planuje cele ewaluacji, dobiera kluczowe pytania, które sama sobie stawia, oraz dobiera metody pomiaru według swojego przekonania. Co dzięki takiemu procesowi zyskuje? Bezcenne in-formacje, które umożliwiają podnoszenie swojego profesjonalizmu oraz wytyczają kierunki dalszego rozwoju zawodowego. Opisany proces auto-ewaluacji można przedstawić graficznie (schemat 1).
Schemat 1. Proces autoewaluacji
Źród ło: Opracowanie własne.
Odpowiadając sobie na konkretne pytania, można dowiedzieć się, co robimy dobrze, a co musimy doskonalić. Są pewne pytania-klucze, które otwierają wiedzę o samym sobie. Możemy do nich zaliczyć m.in. takie pytania, które zawsze warto sobie zadawać:
– czy zapoznaję się z wymogami edukacyjnymi danej uczelni?;
– czy stosuję nowe rozwiązania, pomysły wspierające studentów w ich rozwoju osobistym i nauczanym przedmiocie?;
– czy wykorzystuję w swojej pracy różne metody i techniki pracy?;
– czy modyfikując proces nauczania, dostosowuję go do odbiorców?;
– czy relacje zachodzące pomiędzy nauczycielem a studentami są dobre i cechuje je zaufanie?.
Szukając odpowiedzi na tak postawione pytania, nauczyciel powinien zastanowić się nad próbą badawczą, która pozwoli mu na zdobycie infor-macji o swojej pracy i jej odbiorze przez studentów.
Wymienione pytania obejmują trzy rodzaje kompetencji, które powi-nien posiadać nauczyciel. Zaliczamy do nich:
– kompetencje merytoryczne – dotyczące nauczanego przedmiotu;
– kompetencje metodyczne – stosowane metody nauczania, techniki pracy z grupą, realizowane projekty itp.;
Iwona Tyrna-Łojek 86
– kompetencje wychowawcze – umiejętność nawiązywania kontaktów, utrzymywanie uwagi studentów, otwarta komunikacja10.
Podejmując wysiłek autoewaluacji, warto skorzystać z analizy SWOT11. Tym razem nie po to, aby przeanalizować sam proces ewaluacji, ale włas-ne mocwłas-ne i słabe strony jako nauczyciela (tabela 2).
Tabela 2. Analiza SWOT zastosowana przy autoewaluacji nauczyciela
Mocne strony Słabe strony
Wszystko, co robi czy posiada nauczyciel, a co pomaga w osiąganiu sukcesu dydak-tycznego, np.:
– wysokie umiejętności
– duże doświadczenie zawodowe, wiedza – chęć uczenia się, rozwijania
Wszystko, czego nie posiada ani nie robi nauczyciel w osiąganiu sukcesu dydak-tycznego, np.:
– brak doświadczenia zawodowego – słaba motywacja
– niskie kwalifikacje
Szanse Zagrożenia
Wszystkie sytuacje, które mogą stanowić impuls do działania, np.:
– kursy, szkolenia, warsztaty
– spotkania z mentorem, doradcą zawo-dowym itp.
Wszystkie bariery i ograniczenia, które blokują rozwój zawodowy, np.:
– finanse – zdrowie
– reformy oświatowe
Źród ło: Opracowanie własne.
W rubryce „mocne strony” nauczyciel wpisuje wszystko to, co robi lub posiada i co jest pomocne w osiągnięciu sukcesu dydaktycznego. Mogą to być atuty oraz walory, które w pozytywny sposób wyróżniają i są pomocne w procesie nauczania.
W polu przeznaczonym do zapisywania słabych stron nauczyciel wpisuje wszystko to, czego nie posiada bądź nie robi, lub to, co stoi na drodze do jego sukcesu dydaktycznego, np. niedostateczne kwalifikacje, zbyt pobieżna wiedza lub inne czynniki ograniczające sprawność działa-nia. W miejscu przeznaczonym do zapisywania szans nauczyciel wpisuje wszelkiego typu sytuacje, które należy wykorzystać jako impuls do rozwo-ju. Ostatnia miejsce to strefa zagrożenia dla działania nauczyciela, gdzie wpisujemy wszelkie bariery i ograniczenia, które blokują jego rozwój. Po
10 W. Strykowski: Kompetencje współczesnego nauczyciela. Poznań 2005.
11 P. Tylińska: Analiza SWOT instrumentem w planowaniu rozwoju. Warszawa 2006.
Ewaluacja nauczyciela akademickiego – wybrane kwestie 87 wypełnieniu wszystkich czterech pól i wnikliwej analizie tego, co zostało zapisane przez samego nauczyciela, powinno nastąpić przyjęcie dwóch naczelnych strategii i wprowadzenie ich do działania w codziennej pracy dydaktyka. Mowa tu o strategii:
– redukcji zagrożenia i wykorzystywania szans;
– eliminowania słabych stron i wzmacniania mocnych.
Podobnie jak w większości planów, które chcemy wprowadzić w życie, umiejscawiamy je w czasie. W tym celu warto odpowiedzieć sobie na py-tania wymagające uszczegółowienia procesu naprawczego:
– co będę doskonalił jako nauczyciel?;
– jak to zrobię?;
– kiedy zacznę to robić?12.
Określenie czasu, w którym będziemy przeprowadzać autoewaluację, zmobilizuje nauczyciela do dotrzymywania terminów i do rzetelności w realizacji każdego wyznaczonego etapu, co wzmocni efektywność pod-jętego zadania.
Podsumowanie
Ewaluacja ma szansę stać się jednym z najważniejszych narzędzi wspo-magających rozwój placówek oświatowych. Dogłębna analiza wyników ewaluacji umożliwia właściwe ukierunkowanie na potrzeby współczesne-go klienta/studenta. Najmocniejszą cechą ewaluacji jest jej systematycz-ność, dzięki której, analizując krok po kroku otrzymane wyniki, można uzyskać konkretne wskazówki dotyczące wspomagania rozwoju działań dydaktycznych. To również konkretna informacja zwrotna pochodząca od odbiorców usług edukacyjnych. Ich opinie, uwagi, stopień zadowolenia stanowią cenne informacje o oczekiwaniach klientów. Wiadomo również, że sam proces ewaluacyjny budzi dużo emocji, zwłaszcza negatywnych, łączących się z obawą o utratę stanowiska czy miejsca pracy. Generuje lęk i strach, czego efektem może być chęć pokazania się z jak najlepszej strony i ukierunkowanie na cele ewaluacji, które mają niewiele wspólnego z codzienną rzeczywistością edukacyjną. Sama ewaluacja może być
obar-12 T. Stoltzfust: Sztuka zadawania pytań w coachingu. Wrocław 2012.
Iwona Tyrna-Łojek 88
czona manipulacją zarówno ze strony osoby opiniującej, jak i opiniowa-nej. Jednym ze sposobów rozwiązania tego problemu jest zachęcanie do autoewaluacji.
Nauczyciele powinni ewaluować jakość swojej pracy, dzięki czemu będą w stanie eliminować nieefektywne metody nauki oraz rozwijać swój warsztat pracy. Samo przekonanie o wartości swojej pracy dydaktycz-nej nie wystarczy, ponieważ potrzebna jest jeszcze rzetelna informacja zwrotna od samych zainteresowanych. Taki rodzaj ewaluacji umożliwia konfrontację własnych przemyśleń dotyczących nauczania z przemyśle-niami studentów. Dzięki odpowiednio skonstruowanym pytaniom otrzy-muje się cenne wskazówki, w jaki sposób poprawić jakość swojej pracy.
Zastosowanie pytań badawczych, udzielanie rzetelnych odpowiedzi oraz skrupulatna analiza zebranych wyników gwarantują sukces pedagogiczny oparty na samodoskonaleniu i badaniu własnych praktyk.
Evaluation of the academic teacher – selected issues
Summar y
This article refers to the subject of evaluation, which has beenis designed to optimize the effects of the work of an academic teacher. The examining of this issue is associated with the modern approach in which the student is treated not only as an attendant of lectures, but above all as a customer of education service. The overall purpose of the evalu-ation is to improve the quality of educevalu-ation and to determine directions for its further development. For this purpose I analyzed the evaluation of a teacher / trainer using SWOT analysis tool, used to build development strategies. I have proved that the evaluation has its strengths and weaknesses The key to the success of teaching can be self-evaluation, where the teacher themselves evaluates their own work. I such athis case, SWOT analysis can be also used by the teacher to analyze their work. As a complement to this method, I propose a set of specific questions that are worth answering, while one bearsing in mind the desire to improve their own teaching workshop and to get to know the opinions of the student. Self-evaluation is also an effective way to support professional and personal self-development.
Key words: evaluation, self-evaluation, SWOT, academic teacher, personal and business development
Barbara Bandoła