Drogą ewaluacji określa się stopień spełniania przez szkołę lub placówkę ustalonych wymagań. Dokonuje się tego na podstawie oceny przebiegu proce-sów edukacyjnych, efektów podejmowanych działań dydaktycznych, wycho-wawczych i opiekuńczych, warunków działania szkoły lub placówki, jakości zarządzania oraz funkcjonowania w środowisku lokalnym. Ocena ta ma służyć każdej szkole i placówce, przynosząc informacje o tym, co należy poprawić, udoskonalić, aby szkoła lub placówka jak najlepiej realizowała wyznaczone zadania. Ponadto uogólnione przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny wyniki ewaluacji stanowią podstawę do doskonalenia całego systemu oświaty.
Ewaluacja obejmuje:
– zbieranie i analizowanie informacji o działalności edukacyjnej szkoły lub placówki;
– określenie poziomu spełniania przez szkołę lub placówkę wymagań ustalonych w rozporządzeniu przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.
Wymagania te są ujęte w czterech obszarach działalności szkół i placó-wek, do których należą:
– efekty działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz in-nej działalności statutowej szkoły lub placówki;
– procesy zachodzące w szkole lub placówce;
– funkcjonowanie w środowisku lokalnym, w szczególności w zakresie współpracy z rodzicami uczniów;
– zarządzanie szkołą lub placówką.
Wprowadzenie ewaluacji jako formy nadzoru pedagogicznego jest jedną z najważniejszych, ale także najbardziej kontrowersyjnych zmian w całej polityce nadzoru. Ze względu na rzadkość stosowania narzędzi ewaluacyjnych w Polsce nie wykształciły się jeszcze dobre praktyki w tym zakresie, a wielość interpretacji znaczenia terminu ewaluacja prowadzi niekiedy do błędnego rozumienia jej celów, co może wpływać na wyni-ki badania ewaluacyjnego. Czym zatem jest ewaluacja i jawyni-kie są jej pod-stawowe zadania? Ewaluacja „stanowi rodzaj badania praktycznego”4,
4 Wspieranie jakości pracy szkoły a nowa formuła nadzoru pedagogicznego. Rezulta-ty prac zespołu doradczego Ministra Edukacji Narodowej. Ministerstwo Edukacji Naro-dowej. Warszawa, 10 czerwca 2009, dokument wewnętrzny, niepublikowany.
Bożena Marzec 36
którego celem jest wspomaganie szkoły albo placówki w jej rozwoju. Po-przez dostarczenie zespołom szkolnym lub placówkom oświatowym infor-macji co do jakości podejmowanych przez nie działań ma umożliwić wska-zanie obszarów wymagających poprawy i doskonalenia. W perspektywie badawczej ewaluacja to „badanie/pomiar czegoś w celu wydania sądu o jego wartości, jakości, ważności czy stanie. Istotą badań ewaluacyjnych jest cel, dla którego są podejmowane: mają one pomóc w usunięciu prak-tycznej trudności, a nie powiększyć czy skontrolować wiedzę teoretyczną”5. Koncentrując się na aspektach utylitarnych, ewaluację można określić jako
„systematyczny proces obejmujący zbieranie informacji oraz zdawanie re-lacji (w postaci raportu) z tego, jak się rzeczy mają, z intencją dostarcze-nia danych ułatwiających podejmowanie decyzji”6 lub krócej jako „proces zmierzający do stwierdzenia, w jakim stopniu założone cele edukacyjne są rzeczywiście realizowane”7. W szerszym ujęciu natomiast „ewaluacja jest częścią procesu podejmowania decyzji. Obejmuje wydawanie opinii o wartości działania poprzez systematyczne, jawne zbieranie i analizowanie o nim informacji w odniesieniu do znanych celów, kryteriów i wartości”8.
Cechą łączącą przedstawione definicje jest unikanie jednoznacznego osądu w odniesieniu do ewaluowanych działań. Jest to niezwykle istot-na kwestia i zarazem główne źródło kontrowersji wokół procedur ewa-luacyjnych, gdyż bardzo często w rozumieniu jednostek poddawanych ewaluacji wynik końcowy procedury jest równoznaczny z ogólną oceną ich funkcjonowania. Tymczasem wartościowa, czyli prawidłowo przepro-wadzona ewaluacja stanowi jedynie analizę stopnia realizacji postawio-nych wcześniej założeń9. Dodatkowo wyjaśnieniu sytuacji z pewnością nie sprzyjał fakt wprowadzenia skali alfabetycznej, która jednoznacznie kojarzy się z ocenami:
– poziom A – bardzo wysoki stopień spełnienia wymagania przez szkołę lub placówkę;
5 Ibidem.
6 Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów. Red. H. Mizerek. Program TERM. Olsztyn 1997.
7 Autoewaluacja w szkole. Red. E. Tołwińska-Królikowska. Warszawa 2010.
8 Ibidem.
9 Zob.: B. Marzec: Reminiscencje dotyczące nadzoru pedagogicznego po Śląskim Kongresie Oświaty – współczesny kontekst edukacji. „Magazyn Szkolny”2014, nr 1, s. 9.
Organizacja ewaluacji szkół jako formy nadzoru pedagogicznego… 37 – poziom B – wysoki stopień spełnienia wymagania przez szkołę lub
placówkę;
– poziom C – średni stopień spełnienia wymagania przez szkołę lub placówkę;
– poziom D – podstawowy stopień spełnienia wymagania przez szkołę lub placówkę;
– poziom E – niski stopień spełnienia wymagania przez szkołę lub placówkę.
Problem ten został rozwiązany, gdyż 6 sierpnia 2015 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie wymagań wobec szkół i placówek, w załączniku którego określone zostały wyma-gania dla poszczególnych typów szkół i placówek na poziomie podsta-wowym oraz wysokim. Zgodnie z art. 21a ust. 3 ustawy z dnia 7 wrześ-nia 1991 r. o systemie oświaty minister określił wymagawrześ-nia: „dotyczące realizacji niezbędnych działań w celu tworzenia optymalnych warun-ków realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej, pozwalające na badanie jakości ich [nauczycieli – B.M.] pracy”10. Wymagania te powinny być spełnione na poziomie:
– podstawowym – świadczącym o prawidłowym przebiegu procesów kształcenia, wychowania i opieki, umożliwieniu każdemu ucznio-wi rozwoju na miarę jego indyucznio-widualnych możliwości, podejmowa-niu przez szkołę lub placówkę działań podnoszących jakość jej pracy, angażowaniu uczniów, rodziców i nauczycieli w działania szkoły lub placówki, a także współpracy ze środowiskiem lokalnym;
– wysokim – świadczącym o wysokiej skuteczności działań, o których mowa w punkcie pierwszym, wyrażanej w szczególności poprzez efekty kształcenia i wychowania, pozytywne opinie uczniów, rodziców i na- uczycieli dotyczące adekwatności procesu kształcenia i wychowania do potrzeb i możliwości uczniów oraz doskonalenie jakości pracy szkoły lub placówki prowadzące do ich rozwoju i uspołecznienia za sprawą angażowania społeczności szkolnej i środowiska lokalnego11.
10 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz.U. 2015, poz. 2156).
11 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 sierpnia 2015 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz.U. 2015, poz. 1214).
Bożena Marzec 38
Wymagania wobec szkół i placówek, określone w rozporządzeniu, dotyczą:
– efektów w zakresie kształcenia, wychowania i opieki oraz realizacji celów i zadań statutowych;
– organizacji procesów kształcenia, wychowania i opieki;
– tworzenia warunków do rozwoju i aktywności uczniów;
– współpracy z rodzicami i środowiskiem lokalnym;
– zarządzania szkołą i placówką.
Wymagania te wskazują aspekty działalności szkoły, które stanowią o pożądanym sposobie realizacji zadań. Ujmują kluczowe obszary dzia-łalności szkoły, której funkcjonowanie ma na celu ich spełnienie, zgodnie z możliwościami i uwarunkowaniami. Dobór metod i sposobów działań powinien odzwierciedlać jej specyfikę. Wymagania zostały sformułowane w sposób ogólny, pozwalający na wytyczenie kierunków działania i jed-nocześnie umożliwiający szkołom i placówkom prowadzenie działalności zgodnie z lokalnymi potrzebami i uwarunkowaniami środowiska, w któ-rym funkcjonują. Ich spełnianie jest obowiązkiem szkoły, a sposób, w jaki szkoła je realizuje, zależy od autonomicznych decyzji12.
Dotychczas wymagania stanowiły załącznik do rozporządzenia Mini-stra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nad-zoru pedagogicznego. Obecnie są – obok podstawy programowej – dru-gim ważnym dokumentem szkoły, wyznaczającym kierunki jej rozwoju.
Nadając im rangę odrębnego rozporządzenia, podkreślono, że wyma-gania zostały ustanowione dla szkół i placówek w celu wskazania kie-runków pracy i działań dotyczących: organizacji procesów oraz efektów kształcenia, wychowania i opieki, realizacji celów i zadań statutowych, tworzenia warunków do rozwoju i aktywności uczniów, współpracy z rodzicami i środowiskiem lokalnym oraz zarządzania szkołą lub pla-cówką. Nadzór pedagogiczny tylko okresowo bada spełnianie wyma-gań poprzez ewaluację, która pozwala na zbieranie informacji na temat procesów zachodzących w szkole. Obraz pracy szkół i ich efektywności uzyskiwany jest również dzięki egzaminom zewnętrznym, ale ewalu-acja spełniania wymagań pokazuje, co w szkole funkcjonuje właściwie,
12 Zob.: B. Marzec: Nadzór pedagogiczny a zdrowie i bezpieczeństwo uczniów – analizy i refleksje. Dąbrowa Górnicza 2016.
Organizacja ewaluacji szkół jako formy nadzoru pedagogicznego… 39 a co nie, już na etapie nauczania i uczenia się, a nie dopiero po jego zakończeniu.
Uwzględniając różnice w zakresie organizacji i realizowanych zadań, wymagania sformułowano odrębnie dla wszystkich typów szkół i placó-wek. Zaproponowane w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 sierpnia 2015 r.13 wymagania i ich charakterystyki stanowią kon-tynuację funkcjonujących – na podstawie rozporządzenia z dnia 7 paź-dziernika 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego – rozwiązań w tym zakresie. Rozporządzenie nie zmienia istoty dotychczas obowiązujących wymagań (zapisanych w częściach I–VI) ani, co do ich liczby, ani co do zakresu. Jedynie wymaganie: „Respektowane są normy społeczne” zostało poszerzone o aspekt dotyczący kształtowania postaw uczniów i wycho-wanków. Ponadto z wymagania 6. został przeniesiony zapis dotyczący realizowania działań antydyskryminacyjnych: „Szkoła lub placówka wspomaga rozwój uczniów z uwzględnieniem ich indywidualnej sytua-cji” do wymagania 5.: „Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne”14. Rozporządzenie uwzględnia również specyfikę pracy szkół i placówek dla dorosłych, wskazując, że szkoły te są zobowiązane podej-mować działania określone w części II załącznika, z wyłączeniem:
– wymagania zatytułowanego: „Rodzice są partnerami szkoły lub placów-ki”, co wynika z faktu, że słuchaczami tych szkół są osoby dorosłe;
– działań wychowawczych i profilaktycznych dostosowanych do po-trzeb uczniów i środowiska ujętych w charakterystyce wymagania:
„Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne”.
Pozostałe zmiany polegają przede wszystkim na przesunięciu w cha-rakterystykach poszczególnych wymagań niektórych działań z poziomu podstawowego na wysoki lub odwrotnie. Przesunięcia te wynikają z do-tychczasowych doświadczeń i analizy wyników ewaluacji.
Produktem końcowym procesu ewaluacji jest raport, dostarczający wszystkim zainteresowanym konkretnych informacji na temat funkcjo-nowania danej szkoły. Ewaluacja w polskich szkołach trwa maksymalnie pięć dni i prowadzona jest przez dwuosobowy zespół wizytatorów. Raport
13 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 sierpnia 2015 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz.U. 2015, poz. 1214).
14 Ibidem.
Bożena Marzec 40
końcowy powstaje w terminie do dwóch tygodni po jej zakończeniu. Wy-niki, wstępne wnioski i uwagi są przedstawiane na zebraniu rady pedago-gicznej siedem dni po zakończeniu czynności ewaluacyjnych, a w ciągu następnych siedmiu dni wizytator do spraw ewaluacji przedstawia raport końcowy. Materiał badawczy jest zbierany za pomocą różnorodnych na-rzędzi: wywiadów z dyrektorem, nauczycielami, partnerami i samorzą-dem, rodzicami, uczniami, pracownikami niepedagogicznymi; ankiet dla nauczycieli, uczniów, rodziców; arkusza obserwacji placówki; arkusza ob-serwacji zajęć.
Wydawałoby się, że tak wieloaspektowa analiza umożliwi przygotowanie rzetelnej i pełnej informacji. Nie jest to jednak do końca możliwe. Fakt, że grupa odbiorców raportu jest bardzo zróżnicowana – od uczniów, ro-dziców, nauczycieli i dyrektorów, przez partnerów szkoły i nadzór pedago-giczny, aż do jednostek samorządu terytorialnego zdecydowanie utrudnia napisanie raportu, który byłby uniwersalny i który trafiałby do wszystkich grup respondentów. Raport z ewaluacji ma niezbyt przejrzystą formę opi-sową, a brak wyszczególnienia ważniejszych kwestii utrudnia jego odbiór.
Szkolenia, jakie odbywają wizytatorzy do spraw ewaluacji, nie zawsze przekładają się na formę raportu końcowego. Taki stan rzeczy wynika nie-jednokrotnie z warunków pracy. Wizytatorzy często są przeciążani zbyt dużą liczbą zleceń przeprowadzenia ewaluacji w stosunkowo krótkim cza-sie (kilkanaście ewaluacji w ciągu roku szkolnego). Wcześniejsze przepi-sy wykluczały możliwość wykonywania przez ewaluatorów innych zadań w zakresie nadzoru pedagogicznego, jednak po zmianie w 2013 roku zo-stali oni zobligowani również do przeprowadzania kontroli.
Ważne są jednak także pozytywne strony ewaluacji. W raportach ewa-luacyjnych pojawiają się prezentowane w formie graficznej dane, dzięki czemu stają się one bardziej czytelne i przystępne. Na podkreślenie za-sługuje fakt upubliczniania ich przez umieszczenie na ogólnodostępnej witrynie systemu ewaluacji oświaty.
Reasumując, należy podkreślić, że wraz z przeobrażeniami, którym podlega współczesna szkoła, zmieniają się także instrumenty nadzoru. Ich obecny kształt jest rezultatem licznych udoskonaleń i charakteryzuje się wieloma pozytywnie zaskakującymi elementami, jak choćby możliwością wypełniania ankiet w sposób elektroniczny czy upublicznieniem rapor-tów z ewaluacji szkół.
Organizacja ewaluacji szkół jako formy nadzoru pedagogicznego… 41