Jak pisze Alina Wojtyna, dobór osób do zespołów ewaluacyjnych nie powinien odbywać się przypadkowo, ponieważ od postaw i kompeten-cji nauczycieli ewaluatorów zależy powodzenie całego przedsięwzięcia.
„W skład zespołu ewaluacyjnego należy powoływać nauczycieli, którzy posiadają:
– doświadczenie w zakresie pomiaru dydaktycznego, diagnozy, ewaluacji, EWD (edukacyjna wartość dodana);
– umiejętność planowania, pisania projektu;
– dobrą znajomość i doświadczenie w posługiwaniu się technologią informacyjną;
– znajomość metod, technik i narzędzi badawczych;
– umiejętność przeprowadzania wywiadów, obserwacji, konstruowania kwestionariuszy i posługiwania się nimi;
– umiejętność analizy danych, trafnego wyciągania wniosków, pisania ra-portów, formułowania rekomendacji;
– umiejętność współpracy w zespole, otwartość na zmiany, samo- dyscyplinę”17.
Wśród osób pracujących w zespołach ewaluacyjnych w Zespole Szkół Specjalnych nr 6 w Dąbrowie Górniczej były dwie nauczycielki, które zo-stały przeszkolone w zakresie prowadzania ewaluacji wewnętrznej – wzię-ły udział we wspomnianym już programie „Nauczyciel – Badacz” – oraz jedna, która brała udział w szkoleniach w zakresie pomiaru dydaktycznego oraz EWD. Sama natomiast, jako dyrektor szkoły nadzorujący działania ewaluacyjne i wspomagający nauczycieli w ich prowadzeniu, a w latach 2014/2015 i 2015/2016 – nauczyciel koordynujący pracę zespołów do spraw ewaluacji, uzyskałam kompetencje w zakresie potrzebnym do rzetelnego prowadzenia tego badania w szkole, biorąc udział w kilku formach dosko-nalenia zawodowego w zakresie: pomiaru dydaktycznego, metod mierze-nia jakości pracy szkoły oraz ewaluacji. Szczególnie przydatne okazały się szkolenia w ramach „Programu wzmocnienia efektywności systemu nadzo-ru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły”, o którym także wcześniej
17 http://lscdn.pl/pl/centrum-wymiany-wiedzy/deduk/5357,Ewaluacja-wewnetrzna-w-szkole-placowce.html [dostęp: 29.11.2016].
Iwona Łukasiewicz 70
wspominałam. Były to szkolenia: „Ewaluacja w rozwoju szkoły. Szkolenie dla dyrektorów szkół i placówek” oraz „Ewaluacja w nadzorze pedago- gicznym”.
Z zebranych danych wynika, że w badanym okresie 21% członków rady pedagogicznej brało udział w pracach zespołów do spraw ewaluacji, a ich zadania polegały na: planowaniu badania, ustaleniu jego harmonogra-mu i metodologii, opracowaniu narzędzi badawczych, zbieraniu danych i ich analizie, formułowaniu wniosków i sporządzeniu raportu z badania.
Jednak nie tylko ta część nauczycieli była aktywna w procesie ewaluacji szkoły. Zespoły do spraw ewaluacji poddawały badaniom całą społecz-ność szkolną, w tym wszystkich pracowników szkoły – pedagogicznych i niepedagogicznych, uczniów oraz ich rodziców. Można zatem stwier-dzić, że wszyscy nauczyciele brali udział w ewaluacji wewnętrznej szkoły.
Zagadnienia, które wybierano do badania wewnętrznego, dotyczyły naj-ważniejszych, w ocenie rady pedagogicznej18, obszarów pracy szkoły oraz takich, na których jakość nauczyciele mają bezpośredni wpływ.
Ewaluacja zewnętrzna realizowana jest przez wykwalifikowanych przedstawicieli organu nadzoru pedagogicznego, którzy przeprowadzają ją zgodnie z odgórnie opracowaną formułą badania, wynikającą z przepi-sów prawa oświatowego. Badanie przeprowadzane jest z wykorzystaniem jednolitego dla wszystkich szkół i placówek formularza ankiet i wywia-dów, a ocena szkoły dokonywana jest tylko w odniesieniu do stopnia speł-niania przez nią wymagań stawianych przez państwo19.
Istotną cechą ewaluacji zewnętrznej (której badana szkoła została pod-dana w roku 2011) jest aktywny w niej udział całej społeczności szkol-nej oraz partnerów szkoły, ludzi i instytucji współpracujących ze szkołą, w celu wzajemnego rozwoju. Jak pisze Grzegorz Mazurkiewicz: „proces ewaluacji jest w pełni demokratyczny, co przejawia się w prawie do uczest-niczenia w nim wszystkich zainteresowanych osób na każdym jego etapie.
Wizytatorzy do spraw ewaluacji są obowiązani do uzgadniania wszelkich
18 Por. protokoły z tzw. wrześniowych posiedzeń rady pedagogicznej badanej szkoły w latach 2010–2016.
19 Por. T. Skierniewski: Ewaluacja w systemie edukacji. Uspołecznienie procesu ewaluacji czy też wymuszona realizacja wymogu formalnego?. „Animacja Życia Pub-licznego” 2013, nr 4 (11), s. 24, http://decydujmyrazem.pl/files/AZP_11_12_netto.pdf [dostęp: 27.11.2016].
Ewaluacja w oświacie – użyteczna i wspierająca?… 71 poczynań z dyrekcją, pracownikami, rodzicami i uczniami. Pracownicy szkoły mają prawo do wyrażania opinii na tematy związane z ewaluacją ich pracy. Tylko autentyczne uczestnictwo i zaangażowanie wszystkich za-interesowanych stron umożliwi przeprowadzenie przydatnej ewaluacji”20. Z obserwacji uczestniczących podczas ewaluacji zewnętrznej oraz pro-wadzonych przeze mnie przygotowań do niej wynika, że cała społecz-ność szkolna, a zwłaszcza pracownicy szkoły, byli bardzo zaangażowani w czynności ewaluacyjne wynikające z harmonogramu przygotowanego i realizowanego przez zespół ewaluatorów.
Zatem wszyscy nauczyciele szkoły, w której prowadzono obserwację czynności ewaluacyjnych, angażowali się w ewaluację zewnętrzną oraz wewnętrzną. Znakomita ich większość wyrażała zrozumienie celów i za-łożeń ewaluacji jako formy nadzoru pedagogicznego oraz akceptowała prawną konieczność dokonywania ewaluacji działań podejmowanych przez szkołę jako instytucję oraz przez nich samych21.
Akceptacja nauczycieli badanej szkoły dla idei ewaluacji koreluje z wy-nikami badań prowadzonych przez Joannę Kołodziejczyk w roku szkol-nym 2010/2011 na temat recepcji ewaluacji zewnętrznej przez nauczycie-li i dyrektorów szkół. „Z badania wynikało, że zdecydowana większość badanych rozumie założenia, cele i zasady ewaluacji, docenia jej funk-cję informacyjną, diagnostyczną oraz motywacyjną. Respondenci pod- kreślali wykorzystanie wyników i wniosków z badania do wyznaczenia kierunków rozwoju szkoły/placówki oraz do podejmowania konkretnych działań i decyzji, które podniosą jakość pracy szkoły/placówki i tym sa-mym przyczynią się do doskonalenia organizacji. Ewaluację zewnętrzną postrzegali jako proces demokratyczny, obiektywny, oparty na partner-stwie i współpracy, a ewaluatora widzieli najczęściej w roli niezależnego, obiektywnego badacza, diagnosty, obserwatora i partnera. Zarówno cele ewaluacji (tu: wykorzystanie wyników i wniosków do rozwoju szkoły/
placówki), kompetencje wizytatorów do spraw ewaluacji, jak i istniejące
20 G. Mazurkiewicz: Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym: zasady i wartości.
W: Jak być jeszcze lepszym? Ewaluacja w edukacji. Red. G. Mazurkiewicz. Kraków 2012, s. 26.
21 Por. protokoły z tzw. sierpniowych posiedzeń rady pedagogicznej badanej szkoły w latach 2010–2016, w trakcie których dyrektor przedstawiał podsumowanie nadzoru pedagogicznego.
Iwona Łukasiewicz 72
procedury badawcze i w nieco mniejszym stopniu zastosowane narzędzia i metody badawcze zostały pozytywnie ocenione”22.
Pomimo akceptacji dla idei ewaluacji i jej założeń nauczyciele bada-nej szkoły dostrzegali i zgłaszali wiele obaw związanych z samym proce-sem zbierania, interpretowania i wykorzystywania informacji zebranych w trakcie ewaluacji zewnętrznej. Najczęściej formułowali następujące wątpliwości w związku z planowaną bądź toczącą się ewaluacją:
1. Znowu będą nas oceniać.
2. Nasza szkoła będzie przedmiotem działań ewaluacyjnych, a nie ich podmiotem.
3. W jaki sposób wykorzystamy wyniki ewaluacji do doskonalenia jako-ści pracy naszej szkoły?
4. Nie poradzimy sobie z przeprowadzeniem ewaluacji wewnętrznej – nie dysponujemy warsztatem niezbędnym do prowadzenia rzetelnych badań jakościowych.
5. Ewaluacja ma swoje drugie życie.
6. Przygotowania do ewaluacji, a później badania prowadzone w szko-le zburzą nasz porządek pracy na wieszko-le dni i zajmą dużo czasu i energii.
Przedstawiony materiał został przeze mnie zebrany w trakcie obserwa-cji uczestniczącej prac rady pedagogicznej podczas jej posiedzeń, a także poza nimi. Nauczyciele formułowali i zgłaszali wątpliwości w dyskusjach prowadzonych na posiedzeniach rady pedagogicznej, przy okazji swo-bodnych rozmów między członkami rady, a także w czasie przygotowań do procesu ewaluacji zewnętrznej oraz podczas jej trwania.
Dokonując analizy nauczycielskich obaw, podjęłam próbę znalezie-nia ich źródeł. W poniższym zestawieniu wątpliwościom nauczyciel-skim, zebranym w sposób opisany wcześniej, towarzyszy komentarz autorski.
Pierwsza wątpliwość nauczycielska: „Znowu będą nas oceniać”
W tej wątpliwości przejawia się problem z oddzieleniem oceny siebie samych od oceny naszego działania i jego efektów.
22 J. Kołodziejczyk: Ewaluacja zewnętrzna szkół i placówek edukacyjnych w szko-łach nauczycieli i dyrektorów. Badanie recepcji ewaluacji zrealizowanych w roku szkol-nym 2010/2011. W: Jak być jeszcze lepszym?…, s. 220.
Ewaluacja w oświacie – użyteczna i wspierająca?… 73 Druga wątpliwość nauczycielska: „Nasza szkoła będzie przedmiotem działań ewaluacyjnych, a nie ich podmiotem”
Ewaluacja zewnętrzna, realizowana przez wyspecjalizowanych pra-cowników nadzoru pedagogicznego, z wykorzystaniem uniwersalnych narzędzi badawczych, odbywa się bez pogłębionej refleksji nad otocze-niem szkoły, środowiska, w jakim ona funkcjonuje, i czynionych przez nią postępów i działań, których efekty są widoczne dopiero po pewnym cza-sie. Nauczyciele mogą obawiać się, że w takim systemie szkoła pozostaje przedmiotem działań ewaluacyjnych, a nie ich podmiotem23.
Trzecia wątpliwość nauczycielska: „W jaki sposób wykorzystamy wyniki ewaluacji do doskonalenia jakości pracy naszej szkoły?”
Jeden ze znawców problematyki ewaluacji, Tomasz Skierniewski, twier-dzi, że „większość kadry kierowniczej szkół i placówek oświatowych nie dostrzega nawet potencjalnych korzyści, jakie ich szkoła/placówka mo-głaby uzyskać z prawidłowej realizacji ewaluacji wewnętrznej”24. Jeśli tak jest, to nauczyciele badanej szkoły mają pełną świadomość własnej nie-doskonałości oraz niedostatecznej wiedzy i umiejętności w tym obszarze, oczekując wsparcia od osób posiadających wyższe kompetencje.
Czwarta wątpliwość nauczycielska: „Nie poradzimy sobie z przepro-wadzeniem ewaluacji wewnętrznej – nie dysponujemy warsztatem nie-zbędnym do prowadzenia rzetelnych badań jakościowych”
Większość nauczycieli nie posiada kompetencji badawczych, a z przy-czyn finansowych ewaluacja wewnętrzna najczęściej prowadzona jest przez nich samych przy zastosowaniu ich autorskich narzędzi. Pedagodzy badanej szkoły nie bez racji wyrażają obawy, że przygotowane przez nich narzędzia badawcze będą niedoskonałe, a ich jakość wpłynie niekorzyst-nie na rzetelność prowadzonych badań.
Piąta wątpliwość nauczycielska: „Ewaluacja ma swoje drugie życie”
Nauczyciele zwracają uwagę na zagrożenie, że wyniki ewaluacji ze-wnętrznej mogą być wykorzystywane przez organy prowadzące szkoły oraz media do budowania rankingów szkół i jednostronnej oceny nauczy-cieli i dyrektorów.
23 Por. T. Skierniewski: Ewaluacja w systemie edukacji…, s. 24.
24 Ibidem, s. 26.
Iwona Łukasiewicz 74
Szósta wątpliwość nauczycielska: „Przygotowania do ewaluacji, a póź-niej badania prowadzone w szkole zburzą nasz porządek pracy na wiele dni i zajmą dużo czasu i energii”
W tym zdaniu przejawia się rzeczywista obawa o koszty, jakie może nieść ze sobą ewaluacja zewnętrzna – konieczność przekierowania części uwagi z procesu dydaktyczno-wychowawczego na czynności ewaluacyjne.
Może ono jednak być także swoistą „maską” dla innych, również wcześ-niej opisanych obaw, a nawet lęków. Jednak chcąc kontynuować tego typu rozważania, należałoby pogłębić badania empiryczne w tym zakresie.
Znamienny jest fakt zgłaszania przez nauczycieli wielu obaw w stosun-ku do ewaluacji zewnętrznej, podczas gdy badanie wewnętrzne budziło w nich mniej wątpliwości. Chętniej też podejmowali dyskusję na temat wniosków wynikających z ewaluacji wewnętrznej niż zewnętrznej i pla-nowania na ich podstawie pracy szkoły w kolejnych latach25. Z tej per-spektywy dużego znaczenia nabiera opinia Agnieszki Borek, brzmiąca:
„Badanie musi dotyczyć tego, na co nauczyciele mają wpływ”26.
Obserwacje przeze mnie poczynione oraz analiza opisanych wcześniej wątpliwości formułowanych przez nauczycieli badanej szkoły wskazują ponadto, że badanie nie może być przez nich postrzegane jako szczegól-nie obciążające i zagrażające. W takim przypadku autoewaluacja27, psy-chologicznie bezpieczniejsza od ewaluacji zewnętrznej, bo budząca mniej skojarzeń z procesem oceniania, może stanowić podstawę do planowania pracy szkoły oraz wspierać pracę nauczycieli i dyrektora, ma szanse być wspomagająca i przydatna dla rozwoju szkoły.
Ewaluacja zewnętrzna, pomimo że wywoływała więcej emocji i obaw nauczycieli szkoły niż ewaluacja wewnętrzna, dostarczyła szkole wiele obiektywnych informacji, które podczas autoewaluacji mogły pozostać niezauważone.
25 Por. protokoły z tzw. sierpniowych posiedzeń rady pedagogicznej badanej szkoły w latach 2010–2016 oraz tabelę 1.
26 A. Borek: Nauczyciel badacz, nauczyciel profesjonalista. W: Jak być jeszcze lep-szym?…, s. 227.
27 Termin „autoewaluacja”, opisujący ewaluację wewnętrzną, stosuje Henryk Mize-rek: Efektywna autoewaluacja w szkole – jak ją sensownie zaprojektować i przeprowa-dzić?, http://www.npseo.pl/data/documents/2/195/195.pdf [dostęp: 25.11.2016].
Ewaluacja w oświacie – użyteczna i wspierająca?… 75