Wstęp
Ewaluacja stanowi „uspołeczniony proces zmierzający do określe-nia wartości danego obiektu lub działaokreśle-nia według przyjętych kryteriów w celu jego doskonalenia, lepszego rozumienia i rozwoju”1. Ponad 80 lat temu w Stanach Zjednoczonych zastosowano po raz pierwszy ewalu-ację jako narzędzie do zarządzania organizacją oraz wspomagania roz-woju. W obecnym systemie oświatowym jest ona podstawą nadzoru pedagogicznego w polskich szkołach, uczelniach wyższych oraz ośrod-kach szkoleniowych. Wychodzi naprzeciw oczekiwaniom klientów (słuchaczy) instytucji edukacyjnych. Umiejętne analizowanie informa-cji oraz podejmowanie decyzji na podstawie otrzymanych wyników ewaluacji przyczyniają się do polepszenia jakości oferowanych usług edukacyjnych.
W systemie szkolnictwa wyższego ewaluacja stała się już normą, która charakteryzuje się przywiązywaniem dużej wagi do jakości kształcenia.
Studenci są traktowani w sposób partnerski, a ich opinie mają znaczenie decydujące2. Jest to efekt dobrych praktyk, w ramach których zaczyna się pojmować słuchacza jako klienta konkretnej instytucji edukacyjnej,
1 S. Jaskóła: Mutualizm ewaluacji i diagnozy edukacyjnej. „Hejnał Oświatowy”
2012, nr 11/117, s. 236.
2 G. Bryda, M. Jelonek, B. Worek: Jak skonstruować dobre narzędzie do ewalu-acji jakości zajęć dydaktycznych – refleksje praktyczne. W: Ewaluacja jakości dydakty-ki w szkolnictwie wyższym. Metody, narzędzia, dobre praktydydakty-ki. Red. W. Przybylsdydakty-ki, S. Rudnicki, A. Szwed. Kraków 2010.
Iwona Tyrna-Łojek 78
dla której zadowolenie z wysokiej jakości dydaktyki ma niebagatel-ne znaczenie. Nadrzędnym celem takiej ewaluacji jest przede wszyst-kim podnoszenie jakości edukacji oraz wytyczanie kierunków dalszego rozwoju.
Ewaluacja jest terminem zaczerpniętym z języka angielskiego. W bez-pośrednim tłumaczeniu oznacza zbieranie, analizę i interpretację danych związanych z oceną efektywności przedsięwzięć, natomiast w edukacji – zaplanowane i systematyczne działanie, uwidaczniające, w jakim stopniu zostały osiągnięte cele kształcenia. Jest to proces diagnostyczno-ocenia- jący, zawierający w sobie elementy pomiaru, osądu i decyzji3. Dzięki niemu otrzymujemy dane, które po wnikliwiej analizie i interpretacji słu-żą do podjęcia odpowiednich decyzji.
Ewaluacja obejmuje surowe dane, ale interpretacja podkreśla dwukie-runkowość i ich formatywny i sumatywny charakter. Celem ewaluacji for-matywnej (formative evaluation) jest optymalizacja ewaluowanego pro-gramu poprzez podniesienie jakości, doskonalenie oraz wybór rozwiązań ocenianych jako najwartościowsze4. Natomiast ewaluacja konkluzywna/
sumatywna (summative evaluation) koncentruje się na analizie rezultatów programu poprzez wykrycie wszystkich konsekwencji o charakterze pla-nowanym i nieplapla-nowanym. Wnioski w postaci konkluzji uzupełnione są często rekomendacjami dotyczącymi przyszłych programów5.
Analiza różnorodnych definicji ewaluacji pozwala na wyodrębnienie pewnych cech wspólnych, do których można zaliczyć:
– gromadzenie danych;
– porządkowanie i analizowanie zebranych informacji;
– ocenę i formułowanie wniosków końcowych;
– podejmowanie decyzji na podstawie wyników ewaluacji.
Ewaluacja jest typowym procesem badawczym nastawionym na opty-malizację efektów pracy i rozwój działań pedagogicznych. Nie ma cha-rakteru okazjonalnego, dlatego wymaga odpowiedniego zaplanowania, przygotowania i zrealizowania. Dobrze przeprowadzona umożliwia od-powiedź na kluczowe pytania:
3 J.J. Guilbert: Zarys pedagogiki medycznej. Warszawa 1983.
4 M.J. Suchocki: Ewaluacja jako dyskurs – wybrane aspekty ewaluacji projektów realizowanych przez organizacje pozarządowe. „Trzeci Sektor” 2006, nr 2, s. 90.
5 Ewaluacja w edukacji. Red. L. Korporowicz. Warszawa 1997, s. 279.
Ewaluacja nauczyciela akademickiego – wybrane kwestie 79 – co należy zmienić?;
– w jaki sposób należy tego dokonać?;
– czy wprowadzone zmiany przynoszą zamierzone efekty?.
Niezależnie od rodzaju ewaluacji można wyróżnić typowe etapy oraz przebieg całego procesu. Pierwszy etap to przygotowanie, polegające na zaplanowaniu konkretnych działań. Obejmuje on określenie:
– przedmiotu ewaluacji (tego, co będzie poddawane ewaluacji);
– kluczowych pytań (tego, czego chcemy się dowiedzieć);
– metod (dostosowanych do konkretnej ewaluacji).
Dzięki doprecyzowaniu daty rozpoczęcia i zakończenia ewaluacji moż-na przez cały czas monitorować jej przebieg. W ten sposób określamy, co już zostało zrobione, co jeszcze pozostało do zrobienia oraz ile czasu można przeznaczyć na kolejne etapy. Dokładne umiejscowienie w czasie pozwala na doprecyzowanie planu i ustalenia, w jakim miejscu obecnie się znajdujemy.
Na etapie realizacji korzysta się z odpowiednio dobranych narzędzi badawczych w celu zebrania odpowiednich danych. Są to m.in.:
– badania ankietowe – kwestionariusz ankiety;
– obserwacja – arkusz obserwacji;
– wywiad, rozmowa – lista pytań;
– analiza dokumentów;
– pomiar dydaktyczny – różne testy;
– studium przypadku.
Ostatni, końcowy etap ewaluacji to podsumowanie obejmujące ana-lizę zebranych danych oraz formułowanie wniosków końcowych. Ra-port z ewaluacji najczęściej zawiera spis treści, wprowadzenie (cel, przedmiot), opis wykorzystywanej metodologii oraz prezentację wy- ników.
W ramach prowadzonej ewaluacji zaleca się gromadzenie informacji z różnych źródeł i przy użyciu różnych metod. Triangulacja zapewnie-nia wyższą jakość prowadzonych badań oraz ogranicza występowanie błędu pomiaru. Polega głównie na zbieraniu danych za pomocą dwóch lub większej liczby metod, a następnie porównywaniu i łączeniu wyników.
Triangulacja jest zabiegiem metodologicznym polegającym na „oświetle-niu” przedmiotu badań w miarę możliwości z różnych stron i uwzględ-nieniu odmiennych punków widzenia w celu ich wzajemnej weryfikacji,
Iwona Tyrna-Łojek 80
dopełnienia, relatywizacji, ale i dookreślenia6. Dzięki temu uwzględniamy różne punkty widzenia. Możemy np. przeprowadzić badania ankietowe wśród studentów, wywiad z nauczycielami akademickimi oraz pogłębić badania obserwacją ćwiczeń prowadzonych przez dydaktyka. Dobór pró-by badawczej do ewaluacji wymaga zastanowienia się nad następującymi pytaniami:
– kto może udzielić najpełniejszych informacji na temat objęty ewaluacją?;
– czy dobór będzie celowy, czy losowy?.
Za pomocą ewaluacji możemy dokonać analizy potrzeb, oczekiwań czy wymagań oraz zdiagnozować stan zadowolenia tych osób, którym dzia-łanie ma służyć. Należy również pamiętać, że każda ewaluacja powinna zawierać pewne standardy w postaci odpowiednich kryteriów, takich jak:
skuteczność, efektywność, użyteczność, trwałość i adekwatność do po-trzeb. Do tych kryteriów odnosimy się zarówno w fazie analizy danych, jak też podczas formułowania wniosków ewaluacyjnych. Ewaluacja wymaga pewnego rodzaju dojrzałości do bycia ewaluowanym i stawiania czoła faktom oraz wynikom. Podobne oczekiwania formułuje się w stosunku do poszczególnych placówek edukacyjnych, które powinny być gotowe do wyciągania wniosków na podstawie przeprowadzanych ewaluacji. Od na-uczycieli oczekuje się gotowości do zmian swojego warsztatu pracy, jeżeli zajdzie taka potrzeba, nawet gdy sam nauczyciel jest przekonany o do-skonałości tego, co robi. Wnioski o charakterze personalnym, zarówno te negatywne, jak i pozytywne, są typowym działaniem poewaluacyjnym.
Może to oznaczać zwolnienia tych nauczycieli, którzy źle uczą i nie rokują zmian na lepsze7.