Cel badań, problemy badawcze i hipotezy

Zgodnie z literaturą metodologiczną z zakresu projektowania badań naukowych cel badań zawiera główną ideę pracy badawczej. Następnie idea ta wyłania się z problemu badawczego, a konkretyzuje się w pytaniach badawczych (J. Brzeziński, 2003, s. 217; J. W. Creswell, 2013, s. 135). Poprawnie sformułowany problem badawczy ma spełniać następujące warunki: określać zakres niewiedzy w temacie badań, zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi, rozstrzygalności empirycznej oraz posiadać wartość praktyczną (T. Pilch, 1995, s. 25).

Na podstawie zaprezentowanych wcześniej rozważań teoretycznych i wskazań metodologicznych został sformułowany cel badawczy rozprawy, który jest następujący:

określenie charakteru zależności między postrzeganiem własnej autonomii a zasobami radzenia sobie u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Cel badań zostanie zrealizowany w rezultacie odpowiedzi na główny problem badawczy oraz pytania badawcze szczegółowe.

Główny problem badawczy brzmi:

Czy istnieje, a jeśli tak, to jaka jest zależność między postrzeganiem własnej autonomii a zasobami radzenia sobie u studentów z niepełnosprawnością ruchową?

Sformułowano także szczegółowe pytania badawcze:

1. Jaki jest poziom postrzeganej autonomii u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

2. Jaki jest poziom postrzeganej autonomii u badanych w zależności od zmiennych demograficznych i zmiennych odnoszących się do niepełnosprawności?

3. Jakie strategie radzenia sobie stosują badani studenci z niepełnosprawnością ruchową?

4. Jaki jest poziom uwzględnionych zasobów radzenia sobie (samooceny, przekonania o własnej skuteczności, nadziei podstawowej, wsparcia społecznego) u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

5. Jaka jest korelacja pomiędzy radzeniem sobie i zasobami radzenia (samooceny, przekonania o własnej skuteczności, nadziei podstawowej, wsparcia społecznego) a postrzeganiem autonomii u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

6. Który zasób radzenia sobie ma największy wkład w wyjaśnienie postrzegania autonomii i najsilniej z nią koreluje u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

7. Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu akceptacja niepełnosprawności różnicuje charakter powiązań między radzeniem sobie i zasobami radzenia a postrzeganiem własnej autonomii u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

8. Czy, a jeśli tak, to w jakim zakresie rodzaj niepełnosprawności ruchowej (wrodzonej i nabytej) różnicuje poziom uwzględnionych zmiennych i charakter zależności miedzy nimi u badanych studentów z niepełnosprawnością ruchową?

Do sformułowanych pytań badawczych zostały postawione hipotezy. Hipotezy są zdaniami wyprowadzonymi z teorii, odnoszą się one do warunków empirycznych i pozwalają na zweryfikowanie twierdzeń teoretycznych. To właśnie hipoteza określa warunki, w których twierdzenia teoretyczne mogą zostać zweryfikowane w świecie empirycznym (K. Rubacha, 2008, s. 99, D. Urbaniak-Zając, 2013, s. 35). Określa ona

zachodzące relacje pomiędzy zmiennymi, ponieważ wskazuje zmienne niezależne istotne dla badanej zmiennej zależnej, stopień ich istotności, a także związek pomiędzy zmiennymi niezależnymi. Hipoteza w takim rozumieniu pozwala na poszukiwanie regularności, która wyjaśnia istniejące stany rzeczy, oraz pozwala na przewidywanie stanów przyszłych (D. Urbaniak-Zając, 2009, s. 11).

Poprawnie sformułowana hipoteza powinna spełniać następujące warunki:

- jest możliwa do zweryfikowania zgodnie ze współczesną metodologią badań pedagogicznych,

- opisuje związek pomiędzy zmiennymi, które można zbadać,

- jest przypuszczeniem, które jest wysoce prawdopodobne, ponieważ posiada uzasadnienie we współczesnym dorobku naukowym,

- jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza,

- jest wyrażona w sposób jednoznaczny i możliwie uszczegółowiony (M. Łobocki, 2011, s. 27).

Do pytań badawczych o charakterze diagnostycznym nie zostały sformułowane hipotezy badawcze, ponieważ mogłyby one wpłynąć na końcowy wynik prowadzonych badań (M. Łobocki, 2011, s. 28).

W oparciu o przytoczone wytyczne metodologiczne w prezentowanym projekcie badawczym zostały postawione następujące hipotezy do problemów badawczych o charakterze zależnościowym.

Hipoteza I: Istnieje istotna zależność między strategiami radzenia sobie a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Obecny stan wiedzy wskazuje na istnienie powiązań pomiędzy radzeniem sobie a postrzeganiem autonomii u osób z niepełnosprawnością ruchową (M. Cardol, B. A. de Jong, C. D. Ward, 2002, s. 971; E. Kusideł, D. Podgórska-Jachnik, M. Potoczna, 2018, s. 20). Zdolność do radzenia sobie jednostki w sytuacji ograniczenia jej samodzielności pełni znaczącą rolę w podtrzymywaniu jej autonomii. Postrzeganie autonomii przez studentów z niepełnosprawnością ruchową uzależnione jest od radzenia sobie w wymagającym środowisku akademickim (S. M. Smedema i in, 2015, s. 342).

Ustalenia empiryczne potwierdzają, że adaptacyjne radzenie sobie, czyli aktywne, zaangażowane, oparte na podejściu zadaniowym, skoncentrowane na problemie przyczynia się do konstruktywnego pokonywania trudności (S. Byra, 2012, s. 94),

co w konsekwencji przyczynia się do wyższej oceny własnej autonomii. Natomiast studenci wykorzystujący nieadaptacyjne strategie radzenia sobie, które utrudniają podjęcie i zaplanowanie racjonalnych działań, ponieważ towarzyszą im silne negatywne emocje (S. Byra, M. Parchomiuk, 2007, s. 11) będą oceniać niżej własną autonomię.

Na tej podstawie, można wnosić o znaczącej roli stosowanej strategii radzenia sobie ze stresem dla wyjaśnienia postrzegania autonomii przez studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Hipoteza II: Istnieje pozytywna zależność pomiędzy samooceną a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Na podstawie literatury przedmiotu szczególne znaczenie dla autonomii osób z niepełnosprawnością ma samoocena, która wiąże się z kształtowaniem autonomicznej osobowości (J. Skibska, 2012, s. 90), stymulowaniem aktywności kompensacyjnej (B. Szychowiak, 2003, s. 212) oraz jest związana z wykonywaniem różnych ról społecznych (G. Dryżałowska, 2015, s. 56). Samoocena pełni więc rolę regulacyjną w funkcjonowaniu jednostki, a szczególnie od jej poziomu zależy zdolność do podejmowania nowych zadań, a także wysiłku wkładanego w ich wykonywanie (B. Wojciszke, 2010, s. 148).

Natomiast postrzeganie autonomii przez osoby z niepełnosprawnością ruchową jest oceną własnego życia w jego różnych wymiarach. Ocena ta ma wymiar subiektywny i może znacząco różnić się od oceny innych osób (M. Cardol, B. A. de Jong, C. D. Ward, 2002, s. 971). Można zatem przypuszczać o pozytywnej zależności pomiędzy postrzeganiem autonomii a samooceną u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Hipoteza III: Istnieje pozytywna zależność pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Zasobem radzenia sobie, który jest związany z postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością jest przekonanie o własnej skuteczności w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi. Stanowi ono jądro przekonań dotyczących własnego sprawstwa i zdolności do działania (A. Łuszczyńska, R. Schwarzer, 2008, s. 47), wpływa więc na wewnątrzsterowność osoby odnosząc się zarówno do działań

codziennych, jak i podejmowania zadań o charakterze przełomowym (H. Ochonczenko, 2010, s. 217).

Osoby z niepełnosprawnością ruchową ze względu na ograniczenia konfrontują się w codziennym życiu z barierami, które mogą znacznie ograniczyć ich autonomię zarówno decyzyjną, jak i wykonawczą. By autonomia decyzyjna mogła być zrealizowana przez osobę z niepełnosprawnością konieczna jest odpowiednia kondycja fizyczna, a także psychiczna (M. Cardol, B. A. de Jong, C. D. Ward, 2002, s. 972).

To właśnie poczucie własnej skuteczności jest obecne na każdym etapie celowego działania, od momentu jego wyznaczenia aż do zakończenia. Poziom poczucia własnej skuteczności wpływa na przeżywane emocje pozytywne lub negatywne w sytuacjach, które są postrzegane jako wyzwanie, zdolność do podejmowania działań korzystnych dla własnej osoby i rozwoju, a także postrzeganie trudności (R. Kościelak, 2010).

Poczucie własnej skuteczności ma istotne znaczenie w funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością ruchową, co zostało potwierdzone w badaniach empirycznych (S. Byra, 2011, s. 127; S. Byra, K. Ćwirynkało, 2018, s. 5). Na podstawie tych informacji można przypuszczać o pozytywnej zależności pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Zatem silniejsze przekonania na temat własnej skuteczności, efektywności w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych będą sprzyjać wyższej ocenie własnej autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Hipoteza IV: Istnieje pozytywna zależność pomiędzy nadzieją podstawową a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Postrzeganie autonomii studentów z niepełnosprawnością może wykazywać również powiązanie z nadzieją podstawową, która pozostaje w relacji z adaptacyjnymi sposobami radzenia sobie, oddziaływując także na konstruktywne zmiany w funkcjonowaniu jednostki (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 5).

Osoby z niepełnosprawnością narażone są na ciągłą konfrontację z barierami środowiskowymi, ekonomicznymi i społecznymi, zaś nadzieja podstawowa pełni rolę predyktora konstruktywnego radzenia sobie ze stresem, ponieważ zwiększa ona adaptacyjność bezpośredniej reakcji na stres (J. Terelak, 2017, s. 410). M. Cardol, B. A. de Jong i C. D. Ward (2002, s. 972) zwracają uwagę, że zbyt często ograniczenia fizyczne powodują obniżenie oczekiwań osoby z niepełnosprawnością,

co w konsekwencji przyczynia się do trudności w zakresie określenia autonomii decyzyjnej. Dlatego nadzieja podstawowa jako zasób radzenia sobie, który wyraża przekonanie jednostki, że świat jest sensowny i uporządkowany, a także przychylny ludziom (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 6) może wspomagać autonomię decyzyjną.

W świetle tych rozważań można postawić hipotezę, że istnieje pozytywna zależność pomiędzy nadzieją podstawową a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową. Oznacza to zatem, że przy silniejszych przekonaniach składających się na nadzieję podstawową, można oczekiwać wyższych wyników w postrzeganiu autonomii.

Hipoteza V: Istnieje pozytywna zależność pomiędzy wsparciem społecznym a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Na ważne znaczenie tego zasobu w radzeniu sobie z sytuacją niepełnosprawności wskazuje S. Byra (2014, s. 827). Szczególną rolę w postrzeganiu autonomii ma wsparcie społeczne, którego poziom powinien być optymalny dla osoby z niepełnosprawnością, ponieważ jego zbyt wysokie lub niskie natężenie prowadzi do ograniczenia autonomii. Zbyt wysokie natężenie wsparcia społecznego wiąże się z brakiem motywacji do poszukiwania własnych rozwiązań, utratą zdolności do samodzielnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, a w konsekwencji do kształtowania postawy bezradności (A. Zamkowska, 2012, s. 255). Natomiast zbyt niskie natężenie wsparcia wzmaga koncentrację na wymaganiach innych osób wobec siebie i podejmowaniu działań wbrew sobie, które mają na celu zaspokojenie potrzeb otoczenia (P. Majewicz, 2010, s. 231). Od adekwatnego poziomu wsparcia studentów z niepełnosprawnością ruchową zależy również ich uczestnictwo w środowisku akademickim oraz prawidłowe wypełnianie roli studenta, co w konsekwencji przekłada się na realizację własnej autonomii, a tym samym na jej postrzeganie (S. Byra, 2010, s. 34).

Na podstawie niniejszych rozważań można postawić hipotezę o pozytywnej zależności pomiędzy wsparciem społecznym a postrzeganiem autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Do problemu badawczego uwzgledniającego pośredniczące znaczenie akceptacji niepełnosprawności wysunięto następującą hipotezę:

Hipoteza VI: Akceptacja niepełnosprawności różnicuje charakter zależności między zasobami radzenia sobie a postrzeganiem własnej autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Analiza literatury przedmiotu pozwala przypuszczać, iż akceptacja niepełnosprawności może kształtować strukturę zależności między uwzględnionymi zmiennymi, której poziom wiąże się z oceną sytuacji, a także sposobem przeżywania doświadczeń wynikających z ograniczenia sprawności (M. Parchomiuk, 2010, s. 22;

S. Byra, 2017a, s. 32), zaś A. Mikrut (2013, s. 47) podkreśla, że istnieje zależność pomiędzy akceptacją niepełnosprawności a autonomią. Od subiektywnej oceny niepełnosprawności zależy, na ile osoba oceni własną sytuację jako możliwość autonomicznej aktywności czy wręcz przeciwnie jako wynik losowych prawidłowości (G. Bręczewski, 2018, s. 30). Założenia te potwierdzają badania nad osobami z niepełnosprawnością wskazujące, że zmiany w zakresie osobowości osób z niepełnosprawnością nabytą nie zależą od rodzaju niepełnosprawności, ale od wcześniej ukształtowanej osobowości (S. Kowalik, 2007, s. 56).

Zasoby radzenia sobie przyczyniają się nie tylko do ograniczenia negatywnych konsekwencji różnych doświadczeń, ale sprzyjają pojawieniu się zmian wzrostowych, wyższemu poczuciu dobrostanu psychicznego, zwłaszcza w obszarze emocjonalnym, a także lepszym wskaźnikom zdrowia fizycznego (N. Ogińska-Bulik, 2013, s. 77).

Na podstawie tych informacji można postawić hipotezę, że akceptacja niepełnosprawności będzie różnicować charakter zależności między zasobami radzenia sobie i postrzeganiem własnej autonomii u studentów z niepełnosprawnością ruchową.

Hipoteza VII: Rodzaj niepełnosprawności (wrodzona, nabyta) różnicuje poziom uwzględnionych zmiennych i charakter zależności miedzy nimi u studentów z niepełnosprawnością ruchową

Literatura przedmiotu dowodzi różnic w psychospołecznym funkcjonowaniu osób z wrodzoną i nabytą niepełnosprawnością ruchową (np. S. Kowalik, 2007, s. 56, 2018, s. 111; B. Szczupał, 2009, s. 167; P. Majewicz, 2012, s. 179). Akcentowane zróżnicowanie zaznacza się m. in. w akceptacji niepełnosprawności, reakcjach

przystosowawczych, sposobach reagowania na sytuacje trudne (S. Kowalik, 2007, s. 72). Zwraca się uwagę na to, że osoby z nabytą niepełnosprawnością ruchową, zwłaszcza w późniejszych okresach życia, mogą przeżywać traumatyczne doświadczenia w przystosowywaniu się do pełnienia poszczególnych ról życiowych, po zmianach związanych z nabyciem trwałych uszkodzeń narządu ruchu (S. Byra, 2012, s. 75). Z kolei osoby z wrodzoną niepełnosprawnością ruchową mogą stale wydatkować posiadane zasoby, co wraz z biegiem czasu skutkuje uszczupleniem potencjału, który byłby możliwy do wykorzystania w realizacji wartościowych i różnych celów życiowych (S. Kowalik, 2018, s. 109). Zatem można przypuszczać, że rodzaj niepełnosprawności (wrodzona, nabyta) u studentów może mieć istotne znaczenie dla nasilenia poszczególnych zasobów radzenia sobie, preferowanych sposobów zaradczych, a także postrzeganej autonomii. Prawdopodobne jest również to, że rodzaj doświadczanej niepełnosprawności będzie różnicował charakter zależności między radzeniem sobie i zasobami radzenia a postrzeganiem autonomii u studentów z uszkodzeniem narządu ruchu.